2-mavzu. Borliq (ontologiya) va rivojlanish falsafasi. Bilish falsafasi (gnoseologiya). Mantiq. Jamiyat falsafasi. Inson falsafasi

_2-mavzu. Borliq (ontologiya) va rivojlanish falsafasi. Bilish falsafasi (gnoseologiya). Mantiq. Jamiyat falsafasi. Inson falsafasi (Falsafiy antropologiya).

Reja:

1. 
   Borliq tushunchasi va uning shakllari.
   
2. 
   Falsafada substansiya va materiya muammosi.
   
3. 
   Harakat, rivojlanish, makon va vaqt tushunchalari va ularning o‘zaro aloqadorligi
   
4. 
   Falsafada uslub muammosi. Dialektika va uning muqobillari.
   
5. 
   Falsafaning asosiy qonunlari. Falsafiy kategoriyalar
   
6. 
   Bilishning mohiyati va ahamiyati. Bilishning turlari.
   
7. 
   Ilmiy bilish, uning xususiyatlari va usullari. Bilish va amaliyot. Tafakkur mantiq ilmining o‘rganish ob’ekti sifatida.
   
8. 
   Mantiq fani rivojlanishining asosiy bosqichlari. Formal mantiqning asosiy qonunlari.
   
9. 
   Jamiyat tushunchasi va madaniy tarixiy tiplar g‘oyasi.
   
10. 
    Madaniyatning vujudga kelishiga doir qarashlar. Sivilizatsiyalar tasnifi
    
11. 
    Inson falsafiy muammo sifatida. Falsafa tarixida insonning kelib chiqishi haqidagi ta’limotlar.
    
12. 
    Falsafiy antropologiyaning vujudga kelishi va uning predmeti.
    
13. 
    Biologizatorlik va sotsiologizatorlik konsepsiyalari. Hayotning mazmuni.
    

Ma’lumki kishilar qadimgi davrdan o‘zlarini qurshab turgan tabiat va ular yashab turgan jamiyat, inson va insoniyat haqidagi, xususan o‘zlari haqida ham o‘ylay boshlaganlar. Ular tabiat va jamiyatda, o‘z hayotlarida sodir bo‘lgan turli-tuman o‘zgarishlarni kuzatganlar. Bu narsalar ular ko‘z o‘ngida reallik sifatida kelganlar: ya’ni ular bor mavjud, lekin ba’zi narsalar vaqt o‘tishi bilan yo‘q bo‘lganlar, ya’ni mavjud bo‘lmay qolganlar; aksincha, ba’zi yo‘q narsalar paydo bo‘lib, bor bo‘lganlar, ya’ni mavjud bo‘lganlar. SHular asosida kishilarda «mavjudlik», va «mavjudsizlik» haqida qarashlar paydo bo‘la boshlagan.

Kishilar o‘zlarining ham dunyoga kelishi /paydo bo‘lishi/, yashashi va nihoyat, dunyodan ketish /o‘lishi/ kabi jarayonlarni kuzatganlar, ular haqida ham fikr qila boshlaganlar. SHular asosida keyinchalik dinda «bu dunyo» va «u dunyo» / «narigi dunyo»/ ya’ni kishilarning real hayotlari kechadigan dunyo va vafot etishi bilan ularning ruhlari boradigan dunyo to‘g‘risida tasavvurlar paydo bo‘la boshlagan.
Kishilar o‘z kundalik tajribalari asosida o‘z onglarida fikr yuritib, o‘zlari yashayotgan dunyoning ayni hozir mavjudligiga uning o‘zlaridan oldin ham mavjud bo‘lganligiga, o‘zlaridan keyin ham mavjud bo‘lishiga, o‘zlarining esa o‘tkinchi, vaqtincha yashab, so‘ng dunyodan o‘tib ketishlariga ishonch hosil qila boshlaganlar. Bu ishonchlar asosida ularda «borliq» va «yo‘qlik» haqida qarashlar paydo bo‘ladi.
Lekin bu o‘rinda dunyoning mavjudligi, ya’ni borlig‘i to‘g‘risida bahs yuritgan faylasuflar bu masalaga turlicha yondashganlar: ularning ba’zilari: dunyo avval ham bo‘lgan, hozir ham mavjud bundan keyin ham mavjud bo‘ladi, deyishsa; boshqalari: dunyo avval mavjud bo‘lmagan u xudo yoki ruh tomonidan yaratilgan; insonni ham dunyodagi hamma narsalarni, xususan, insonni ham xudo yoki ruh yaratgan shundan buyon ular mavjud deganlar. Uchinchi xil mutafakkirlar esa dunyo o‘z o‘zidan yaralgan, xudo, uning yaralishiga faqat sababchisi bo‘lgan xolos, u shundan buyon mavjud, degan qarashni ilgari surishgan. To‘rtinchi xil mutafakkirlar bo‘lsa dunyo oldin ham bo‘lgan, hozir ham mavjud, bundan keyin ham mavjud bo‘ladi; dunyoni hech kim yaratmagan u cheksiz va chegarasiz, deyishgan.
SHunday qilib, dunyoning yaratilganligi uning fazo va vaqtda chegaralanganligi, chekliligi, cheksiz va chegarasizligi, shu bilan birga uning bir butunligi, doimiyligi, abadiyligi to‘g‘risidagi qarashlar bilan almashinib borgan.
Bu borada kishilar o‘zlarining o‘tkinchi muvaqqat hayotlari bilan cheksiz va abadiy mavjud bo‘lgan dunyo, tabiat bilan boshqa kishilarning hayoti va ishlari bilan o‘zlarigacha bo‘lgan va o‘zlaridan keyin keladigan avlodlarning hayot va faoliyatlari haqidagi qarashlari bilan solishtirishlari orqali fikr qilishib, keyinchalik doimiylik va o‘tkinchilik kabi qarashlarni hosil qila borganlar. Ularning bu qarashlari tabiiyki, o‘zlarining shaxsiy hayotidagi tajribalaridan kelib chiqqan bo‘lib, ular butun koinotga ham o‘zlarining o‘tmishi va kelajagiga ham, o‘z tajribalariga taalluqli bo‘lgan. Binobarin dunyoning doimiyligi va vaqtinchaligi, uning fazo va vaqtda chekliligi va cheksizligi to‘g‘risidagi qarashlar butun insoniyat tarixida dastlab afsonalar va diniy qarashlarda, keyinchalik falsafa va fanlarda ifodalanib, muhokama qilinib kelingan. Bu muhokamalarning hammasi bir so‘z bilan aytganda, borliq muammosi bilan bog‘liq bo‘lib kelgan ularning barchasi bilan mantiqiy xulosasi shu bo‘lganki, dunyo avval ham bo‘lgan, hozir ham mavjud va bundan ham keyin mavjud bo‘ladi. Demak, dunyo doimiy, abadiydir. Ammo shu abadiy dunyodagi ayrim narsalar turli tuman jonsiz va jonli organizmlar, hatto insonlar va ularning faoliyati bir butun jamiyat, shubhasiz, vaqtincha, o‘tkinchidir. Bundagi borliq muammosining butun ildiz, ma’nosi va mazmuni shunday ediki; bir butunlik sifatidagi dunyoning doimiy mavjudligi va uni tashkil etgan narsalarning: notirik va tirik organizmlar, ya’ni tabiat, insonlar, jamiyat va ularning faoliyatlarining o‘tkinchiligi ziddiyatli birliqni tashkil qilishidir.
Falsafa borliq tushunchasini eng umumiy tushuncha sifatida o‘ziga boshlang‘ich kategoriya qilib qabul qiladi. Lekin borliq kategoriyasini falsafaga bunday boshlang‘ich kategoriya qilib kiritishga falsafada ikki yo‘nalish vakillari o‘z e’tirozlarini bildiradilar. Birinchi yo‘nalish vakillari borliq kategoriyasi narsalarning konkret xossalarini ifodalamasligi sababli uni falsafadan chiqarib tashlash kerak, degan g‘oyani ilgari suradi. Bu e’tirozning noto‘g‘riligi shundaki, falsafiy kategoriyalar narsalarning konkret belgilarini emas, aksincha, dunyodagi eng umumiy aloqadorliklarni, eng umumiy tomonlarni ifodalaydilar.
Borliq kategoriyasi esa xuddi shunday eng umumiy tomonni; ya’ni hamma moddiy va ma’naviy predmet va hodisalarni realligini ifodalaydi. Ikkinchi yo‘nalish vakillari esa, borliq avvalo, mavjudlik orkali ifodalanar ekan borliq kategoriyasini ishlatishda ehtiyoj yo‘q, chunki borliq tushunchasi mavjudlik tushunchasiga nisbatan hech bir yangilik bermaydi deyishadi. Gap shundaki, borliq falsafiy kategoriya sifatida faqat mavjudliknigina ifodalab qolmasdan, balki mavjudlikka nisbatan umumiyrok va kengroq mazmunga ega bo‘lgan reallikni bildiradi.
Demak falsafada borliq kategoriyasi dunyo,tabiat, inson, jamiyat, inson ongi, uning individuallashgan va moddiylashgan ko‘rinishlarining shunchaki mavjudligini emas, balki ulardagi umumiy xarakterga ega bo‘lgan reallikka xos eng umumiy aloqadorlikni ifodalaydi. Binobarin dunyo, undagi predmet va hodisalar o‘zlarining barcha xususiyatlari va hodisalari bilan birgalikda mavjud bo‘lib, ular o‘z realliklari bilan umumiy birlikka egadir, ular o‘rtasidagi umumiy aloqadorlik borliq kategoriyasida ifodalanadi.
Borliq tushunchasi falsafiy kategoriya sifatida kishilar bilishining ikkinchi - yuqori boskichi - abstrakt tafakkurgagina xos bo‘lib, fikr jarayonda kishilar bu tushuncha orqali dunyodagi alohida narsalar, ularning konkret belgilari haqida emas, balki dunyodagi barcha narsalar, voqea va hodisalar jarayonlar o‘rtasidagi eng umumiy tomon- ularning realligi haqida fikr yuritadilar.
Borliq kategoriyasi va uning o‘ziga xos xususiyatlaridan hamda uning falsafada tutgan o‘rnidan kelib chiqib, to‘g‘ri fikr yuritish bizni bir kator sohalarda xatolarga yo‘l qo‘yishimizning oldini oladi. Masalan, borliqni narsalarga yoki fikrning mavjudligiga o‘xshatish unchalik to‘g‘ri bo‘lmaganidek, uni faqat moddiy narsalarga nisbatan qo‘llash yoki aksincha, uni faqat ma’naviy narsalar: sof fikr g‘oyalar, faqat ong va uning maxsulotlariga nisbatan ishlatish ham qo‘pol xatodir. Lekin shunga qaramay borliqqa shunday yondoshishlar falsafa tarixida ham, hatto hozirgi vaqtda ham uchrab turadi. CHunki borliq muammosi hamma vaqt faylasuflarni qiziqtirib kelgan.
Masalan, qadimgi yunon materialistlaridan Demokrit bo‘linmas eng mayda zarracha-atomni borliq, deb tushungan bo‘lsa, o‘sha davr yunon idealist faylasuflaridan Platon sezgi a’zolari bilib bo‘lmaydigan doimiy va o‘zgarmas «g‘oyalar dunyosi» ni borliq, deb biladi. O‘rta asr faylasuflari ham borliq muammosi atrofida qizg‘in bahslar olib borishgan, ma’lumki, bu davrda din yagona hukmron ideologiyaga aylanganligi natijasida falsafa ham dinning xizmatkori bo‘lgan. SHunga ko‘ra o‘rta asr sxolastik falsafasida xudo /olloh/oliy borliq sifatida talqin qilingan.
Bizning O‘rta Osiyolik mutafakkirlarimiz ham o‘z qarashlarida xudo /olloh/ ni oliy borliq, yaratuvchi kuch, deb bilganlar, jumladan, Ibn Sinoning borliqning uch xil shakli haqidagi quyidagi fikrlari xarakterlidir:

1. 
   YAratilmaydigan va yo‘qolmaydigan, ya’ni doimiy borliq. Bu oliy borliq Olloh borlig‘idir.
   
2. 
   YAratiladigan, paydo bo‘lib, rivojlanib, so‘ng yana yo‘qoladigan ya’ni o‘tkinchi borliq. Bu borliq olloh yaratgan moddiy narsalar, xususan, tabiatdagi predmet va hodisalar; inson va jamiyat borlig‘i.
   
3. 
   Inson aqliy faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan borliq. Bu inson ongining borlig‘i, ya’ni ma’naviy borliqdir.
   

Borliqni Gegel ham o‘zicha tushunadi. Gegelda borliq mutlaq g‘oyadir, borliq bilan tafakkur bir-biriga mos keladi. Tafakkur borliqning ichki mohiyatidir, shuning uchun aqlga muvofiqdir.

Barcha sub’ektiv idealistlar: butun borliq sub’ekt, ya’ni inson sezgi va idroklarining yig‘indisi /kompleksi/, kombinatsiyasidan iborat, deydilar. Xullas, falsafa tarixida borliqni qaysi ma’noda va qanday tushunishdan qat’iy nazar, ya’ni qadimgi yunon faylasuflari o‘ylaganlaricha, borliqni substansiya /asos/ ma’nosidami yoki SHekspirning Gamleti o‘ylaganicha, shaxs hayoti va taqdiri ma’nosidami, baribir, borliq kategoriyasi falsafada chuqur mazmunga ega bo‘lgan asosiy boshlang‘ich tushunchadir.
Borliq kategoriyasi falsafiy kategoriyalar ichida boshlang‘ich kategoriya bo‘lib, o‘tmishdagi va hozirgi davrdagi juda ko‘p faylasuflar o‘z qarashlarini kategoriya orqali ifodalashadi. SHu tufayli falsafada borliq to‘g‘risida ta’limot-ontologiya¹ paydo bo‘lgan. Bu ta’limot atrofida falsafada qizg‘in tortishuvlar va munozaralar davom etadi.

2. 
   Borliqning asosiy shakllari. Borliq o‘zining mavjudlik shakllariga ko‘ra xilma-xildir. Xo‘sh, bu shakllar qanday ko‘rinishlarda mavjud?
   

SHuni aytish kerakki, falsafadagi materializm va idealizm borliqning shakllari muammosiga turlicha yondashadi. Bunda materializm o‘z e’tiborini moddiy borliqqa qaratib uni birlamchi, belgilovchi deb hisoblaydi. Idealizm esa, odatda, borliqning ma’naviy shakllariga alohida e’tibor beradi, u ma’naviy borliq shakllarini birlamchi, belgilovchi deydi.
Bir qadar izchil falsafa esa borliq shakllarini dastlab bir-biridan farq qiluvchi va ayni vaqtda bir-biri bilan o‘zaro aloqadorlikda bo‘lgan quyidagi turlarga ajratadi:

1. 
   Insondan, inson ongidan tashqarida ob’ektiv reallik sifatida mavjud bo‘lgan predmetlar, hodisalar, jarayonlardan iborat moddiy borliq.
   
2. 
   Faqat inson ongida, ong bilan bog‘liq sub’ektiv reallik sifatida mavjud bo‘lgan fikrlar, g‘oyalar, qarashlar tarzidagi borliq. Bu ma’naviy borliqdir. Borliqning bu turlari o‘rtasidagi fark nisbiydir, chunki ular bir-birlariga o‘tib turishadi. SHu bilan birga, ularning har biri o‘z navbatida yana bir qancha shakllarga ko‘rinishlarga bo‘linadi.
   

Insonni qurshab turgan tabiat, tabiatni tashkil qilgan turli predmet va hodisalar, barcha noorganik va organik moddalar dunyosi, o‘simliklar va hayvonot dunyosi, kishilarning o‘zi va ularning o‘zaro ijtimoiy munosabatlaridan tashkil topgan jamiyat - bularning barchasi moddiy borliq ko‘rinishlaridir. SHunga ko‘ra moddiy borliqni quyidagi konkret turlarga, ajratish mumkin:

1. 
   Tabiiy borliq yoki tabiat borlig‘i.
   
2. 
   Insoniy borliq yoki inson borlig‘i.
   
3. 
   Ijtimoiy olam yoki jamiyat borlig‘i.
   

Moddiy borliqning bu turlarining har biri o‘z tabiatlari jihatidan yana bir necha ko‘rinishlarga bo‘linadi. Ularni bunday ko‘rinishlarga bo‘lishning o‘zi nisbiydir, chunki ularning hech biri sof emas, biri ikkinchisi bilan, ikkinchisi uchinchisi bilan va hokazo qorishib ketganlar.
Moddiy borliq turlari ma’naviy borliq bilan uzviy bog‘lanib ketgandir. Ma’naviy borliq inson ongi bilan bog‘liq barcha ma’naviy va madaniy hodisalar, fikrlar, g‘oyalar, qarashlar ijtimoiy ong shakllari, inson va jamiyatning bir butun ma’naviy-madaniy hayotidir. SHu jihatdan ma’naviy borliqning quyidagi ikki ko‘rinishi farq qiladi:
1) individuallashgan ma’naviy borliq;
2) ob’ektivlashgan ma’naviy borliq;
Borliqning bu yuqorida ko‘rib o‘tgan turlari va shakllari, ularga xos dialektikani tushunib olish uchun biz ularning har biri ustida alohida-alohida to‘xtalib o‘tamiz.
«Tabiiy» borliq yoki tabiat borlig‘i
Tabiiy borliq o‘zaro bog‘liq, lekin bir-biridan farq qiluvchi quyidagi ikki ko‘rinishdan iboratdir:
1) tabiatdagi predmet va hodisalarning, buyumlarning, jism va jarayonlarning asl borlig‘i.
2) tabiatdagi predmet va hodisalar asosida inson tomonidan yaratilgan narsalarning tabiiy borlig‘i.
Tabiiy borliqning birinchi ko‘rinishi insongacha, insondan va uning ongidan tashqarida unga bog‘liq bo‘lmagan holda mavjud predmet va hodisalar, jarayon va holatlarni o‘z ichiga olgan tabiatdir. Bu ba’zi adabiyotlarda «birlamchi tabiat» deb ham ataladi. «Birlamchi tabiat» moddiy borliqning shakli sifatida insongacha mavjud bo‘lgan, insondan va uning ongidan tashqarida, unga bog‘liq bo‘lgan holda mavjud bo‘lmagani uchun ham, alohida reallik ko‘rinishdagi borliq hisoblanadi. Bu borliq odatda bizni o‘rab turgan tabiatdan iborat dunyo borlig‘idir. Tabiiy borliqning bu shakli inson faoliyatining dastlabki sharti sifatida insongacha ob’ektiv mavjud bo‘lgan tabiatdagi predmetlar, hodisalar va jarayonlarga xosdir.
«Birlamchi tabiat» borliqning alohida o‘ziga xos real shakli sifatida, avvalo, u insongacha, undan tashqarida, unga bog‘liq bo‘lmagan holda mavjud, deb ta’riflanar ekan, bu ta’rif quyidagilardan kelib chiqadi:
Birinchidan, inson tabiat to‘g‘risida fikr yuritar ekan, uning insongacha, insondan oldin ham real mavjud bo‘lganini inson va uning ongi tabiat taraqqiyoti va jamiyatning paydo bo‘lishi bilan paydo bo‘lgandan keyin ham ularga bog‘liq bo‘lmagan holda mavjud bo‘lib kelayotgani, bundan keyin ham abadiy bo‘lishi to‘g‘risidagi fikrlar ko‘pdan ko‘p faktlar, tajriba va ilmiy dalillar asosida qolaversa, qachonlardir yashagan, hozir yashayotgan kishilarning shaxsiy-amaliy tajribalari, hayotiy kuzatishlari va nazariy xulosalari tomonidan isbotlanganligidir.
Ikkinchidan, «birlamchi tabiat» insondan tashqari va unga bog‘liq bo‘lmagan holda mavjud bo‘lib, inson esa uning mahsuli ekanligi, inson usiz yashay va faoliyat ko‘ra olmasligidir, hatto inson «birlamchi tabiat»siz biron-bir narsa yarata olmasligidir. «Birlamchi tabiat»ni tashkil etuvchi predmet va hodisalar ob’ektiv reallik sifatida, insonga bog‘liq bo‘lmagan o‘z qonunlari asosida o‘zgaradi, taraqqiy etadi, o‘z-o‘zini yaratadi. Bu «birlamchi tabiat» makonda cheksiz, vaqtda abadiydir, u hamma vaqt va hamma erda doimo mavjud. Inson shu «birlamchi tabiat» materiallari asosida amaliy faoliyati va ongi bilan «ikkilamchi tabiat»ni yaratadi.
«Ikkilamchi tabiat»ning vujudga kelishi insonga, «birlamchi tabiat»ga, undagi predmet va hodisalar, jarayonlarga ularning konuniyatlarini insonning bilishiga bog‘liqdir. «Ikkilamchi tabiat» o‘z mavjudlik shakli va reallik sharoitlariga ko‘ra uning yuzaga kelishi yashashi jihatdan o‘zining yuzaga kelishida asos bo‘lgan «birlamchi tabiat»ga o‘xshaydi. Lekin shu bilan birga, «ikkilamchi tabiat» o‘zining vujudga kelishi, yashashida inson mehnati va bilimi bilan bog‘liqligi jihatidan «birlamchi tabiatdan farq qiladi. Aniq kilib aytsak «ikkilamchi tabiat» inson paydo bo‘lgandan keyin inson tomonidan yaratiladi, shu jihatdan u inson faoliyati va ongining mahsulidir. «Ikkilamchi tabiat» inson tomonidan yaratilgandan keyin u inson ongidan, insondan tashqarida ob’ektiv mavjud bo‘ladi. Bu jihatdan «ikkilamchi» predmet va hodisalari ham ob’ektivdir. «Ikkilamchi tabiat» predmet va hodisalari ijtimoiy hayotda inson ehtiyojini qondirish zaruriyati, ijtimoiy turmushda biron-bir funksiyani bajarish zarurati tufayli yaratiladi. Masalan, bizning asosiy yozuv qurolimiz bo‘lgan ruchkani olaylik. Ruchka o‘z materialiga ko‘ra «birlamchi tabiat» resurslariga oid. Uni qayta ishlab, unga o‘z mehnati va ongini, inson uni «ikkilamchi tabiat»ga aylantirib uzining yozuv qurolini yaratgan.
Umuman, «ikkilamchi tabiat» predmet va hodisalari «birlamchi tabiat» materiallari inson mehnati, ongi, bilimi hamda shular asosida yaratilgan predmet va hodisalarning ijtimoiy funksiyalarining birligidan iboratdir.
«Birlamchi» va «ikkilamchi tabiat»lar borlig‘i haqidagi fikrlarimizni quyidagicha yakunlash mumkin: ular o‘zaro aloqadorlikda bo‘lib, bir tomondan, bir-biri bilan umumiylikka o‘xshashlikka, birlikka ega bo‘lsa, ikkinchi tomondan, bir-biriga nisbatan farqlarga ham ega.
«Birlamchi tabiat» fazoda cheksiz, vaqtda abadiy borliq bo‘lsa, «ikkilamchi tabiat» inson mavjudligi bilan uning faoliyati va ongi bilan, bir butun jamiyat bilan bog‘liq holda mavjud bo‘ladi, u fazo va vaqtda boshlanishiga va tugashiga ega.
«Birlamchi tabiat» inson bilan uni bilib borayotgan bitmas tuganmas cheksiz dunyo /olam/ bo‘lsa: «ikkilamchi tabiat» esa inson tabiat qonunlarini bilib olishi tufayli ular asosida yaratgan predmet va hodisalar protsesslar dunyosidir.
«Ikkilamchi tabiat», bir tomonda, «birlamchi tabiat» kabi ob’ektiv, real borliq bo‘lib, u inson ongidan tashqarida mavjud bo‘lsa, ikkinchi tomondan u insonga bog‘liq hamdir, chunki unda kishilarning maqsadlari, g‘oyalari, bilim va mehnatlari mujassamlashgan bo‘ladi. «Ikkilamchi tabiat» predmet va hodisalari borlig‘i «birlamchi» tabiat va kishilik /inson/ borlig‘ini bog‘lovchi; ular chegarasidagi borliq bo‘lib, tabiat borlig‘ining o‘ziga xos shakli sifatida «birlamchi tabiat» borlig‘iga nisbatan ham, inson borlig‘iga nisbatan ham nisbiy mustaqil borliqdir.
Borliqning o‘ziga xos nodir shakllaridan yana biri- bu inson borlig‘idir. Inson borlig‘i alohida kishi borlig‘i va butun insoniyat borlig‘i ko‘rinishlarida mavjud bo‘lishi jihatdan o‘ziga xos noyobdir. Biroq bu inson borlig‘ida inson mavjudligi bilan birga, tabiat va jamiyatdagi hamma mavjud narsalar uchun umumiy bo‘lgan tomonlar, xususiyatlar ham mavjuddir. Bu jihatdan inson borlig‘i o‘z tabiati va mohiyatiga ko‘ra eng murakkab borliq shaklidir, u hamma borliq shakllarining ma’lum tomonlarining dialektik birligidan iboratdir.
Inson borlig‘ida, avvalo, insonning tabiat taraqqiyotining mahsuli sifatida tabiiy borliqning har ikki shakliga oid tomonlar bilan, insonning ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot mahsuli sifatida unda ijtimoiy va ma’naviy borliqning ham hamma shakllariga xos tomonlarining jami birgalikda mujassamlangan.
Umum falsafiy nuqtai nazaridan qaraganda, inson, dastavval, tabiatning eng oliy tirik mavjudoti bo‘lib, uning mavjudligining asosini inson tanasidagi hayot tashkil qiladi. Insonning tanasi bunda tabiiy jism sifatida boshka tabiiy tirik jismlar bilan bir xil, ular ega bo‘lgan barcha xususiyatlarga egadir. YA’ni u ham paydo bo‘lish, o‘sish, rivojlanish, ulg‘ayish, qarish, o‘lish, bir holatdan boshqa holatga o‘tish va hokazo xususiyatlarga ega. Bu tanada ham, birinchi navbatda, hayot jarayoni, ya’ni oqsil tanachalarining yashash usuli - moddalar almashish jarayoni kechishi lozim.
Inson tanasi bunda tabiatdagi barcha notirik va tirik jismlarda amal qiladigan qonunlarga bo‘ysunadi. Lekin bu insonning jonli tanasining o‘zi inson borlig‘ini tashkil qilmaydi. CHunki inson borlig‘i, avvalo, alohida kishining individual borlig‘i va bir butun insoniyat borlig‘i shakllarida mavjud bo‘ladi.
Alohida kishining individual borlig‘i esa dastlab tana va ruhning birligidan iborat bo‘lib, u shu alohida kishining individual hayoti va faoliyati, uning moddiy va ma’naviy ehtiyojlari, yashashi, his-tuyg‘u va fikrlari, maqsad va istaklari, tilak va orzulari, o‘z-o‘zini anglashi, dunyoni bilishi, individual ongi va tafakkuri, narsalarga, kishilarga, tabiat va jamiyatga munosabatlarining jamini o‘ziga qamrab oladi.
Bir butun insoniyatning borlig‘i esa kishilik jamiyatining butun hayoti: uning o‘tmishi, hozirgi va kelajagiga oid moddiy va ma’naviy turmushi, ishlab chiqarishi, ijtimoiy munosabatlari, ijtimoiy ong va hokazolardan iborat.
Inson borlig‘i bu jihatdan ham tabiat, ham jamiyat va ham ruhiyat konunlariga bo‘ysunadi.
Inson borlig‘i har biri o‘zicha nisbiy mustaqil bo‘lgan inson mavjudligining uch jihati, quyidagi o‘lchov bilan xarakterlanadi:
Inson dastavval, his qiluvchi va fikrlovchi jonli tanaga ega bo‘lgan alohida real tabiiy individ sifatida mavjuddir. SHu bilan birga, inson, tirik tabiatning homo sapins turiga oid, uning evolyusiyasi tufayli kelib chiqqan alohida, o‘ziga xos noyob bir oliy mavjudot hamdir. Insonning bu noyobligini uning ruhiy dunyosi tashkil qiladi. Lekin inson ayni vaqtda ijtimoiy-tarixiy taraqqiyotning mahsuli bo‘lgan ijtimoiy mavjudot hamdir. Bular inson mavjudligining uch o‘lchovi sifatida inson borlig‘ining boshlang‘ich xarakteristikalaridir.
Inson borlig‘i, bir jihatdan, kishi va kishilar ongiga nisbatan ob’ektiv, ya’ni ular ongidan tashqarida mavjud bo‘lsa, boshqa jihatdan u kishi va kishilar ongiga bog‘liqdir. Aksincha inson borlig‘i ongdan, ruhdan butunlay alohida mavjud emas. CHunki inson borlig‘i tabiiylikning, moddiylikning, ma’naviylikning individuallikning, shaxsiy va ijtimoiylikning dialektik birligidan iboratdir.

Ma’naviylik inson va insoniyatning muhim fazilatlaridan biridir. U inson /kishi va kishilar/ ruhiyati bilan chambarchas bog‘liqdir. Ma’naviylik - bu ko‘p qirrali ong va ongsizlik jarayonlarini o‘z ichiga oluvchi insonning kundalik hayoti tajribalari, uning tabiat, atrofidagi kishilar va jamiyat bilan bo‘lgan munosabatlarida hosil qilgan malakalari, ko‘nikmalari, uning shaxs sifatida shakllanishi davomida egallangan ahloqiy, siyosiy, huquqiy, diniy, falsafiy, shuningdek fanlarni o‘rganish asosida olgan bilimlari, badiiy texnik va ilmiy ijodlarining jamidir.
Ma’naviylikni, ya’ni ma’naviy boylikning shakllaridan kelib chiqib, ikki turga bo‘lib o‘rganish mumkin. Ularning birinchisi- individ ongi va ruhiyati bilan bog‘liq individuallashgan ma’naviy borliq bo‘lsa, ikkinchisi- individ ongi va ruhiyatidan tashqari ularga bog‘liq bo‘lmagan ob’ektivlashgan ma’naviy borliqdir.
Individuallashgan ma’naviy borliqning tashuvchisi- bu individ ongi va ruhiyatidir. Ular individ- alohida kishi miyasining xossalari bo‘lib inson borlig‘ining ajralmas qismlaridir. Konkret kishining xis tuyg‘ulari, ichki ruhiy kechinmalari, orzu istaklari, xotirasi, taa’surotlari, fikrlari, hayollari, qarashlari, g‘oyalari, individual ongi, ong osti va ongsizlik jarayonlar individuallashgan ma’naviy borliqning elementlaridir. Individuallashgan ma’naviy borliqning o‘ziga xos xususiyati shundaki, unda sodir bo‘ladigan jarayonlarning mavjudligini bevosita tashqaridan turib sezish, kuzatish, bilish mumkin emas. Ularni ilg‘ash his qilishning birdan - bir yo‘li - individning - konkret kishining o‘z ongida, o‘z ruhiyatida o‘zgarayotgan jarayonlar to‘g‘risida o‘ziga o‘zi hisob berishdir. Fan sohasida hali kishi miyasida sodir bo‘ladigan ong faoliyatini, ruhiy jarayonlarni butunlay to‘laligicha bilish, qayta tiklash yoki qayd qilib qo‘yishga hozircha erishilgani yo‘q. Biz shu paytgacha, odatda ularning sub’ektiv taassuroti qoldirgan biz uchun tabiiy yoki ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan ko‘rinishlarini ajratib olib, qayd qilib kelamiz, xolos.
Individuallashgan ma’naviy borliqning o‘ziga xos xususiyati yana shundaki, unga xos jarayonlar individning dunyoga kelishi bilan paydo bo‘ladi va olamdan o‘tishi bilan birga yo‘qoladi.
SHu munosabat bilan bu hodisani o‘rgangan olimlar o‘rtasida ong osti, anglanmagan, ongsizlik hodisalar mavjudmi, agar mavjud bo‘lsa, ularni qanday izohlash mumkin? - degan savollar tug‘iladi. XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida bu savollar yuzasidan psixologlar va faylasuflar o‘rtasida qizg‘in munozaralar kelib chiqadi. XX asr boshlarida bu muammoni psixiatrlar, xususan, Z. Freyd va uning izdoshlari qizg‘in o‘rgana boshlaydilar. Ular o‘z eksperimental tadqiqotlari bilan ong osti anglanmagan va ongsizlik jarayonlarining individ miyasida, uning ruhiyatida mavjudligini e’tirof etadilar. Keyinchalik ularni qo‘llab-quvvatlagan bir qator psixologik /ruhshunos/ va faylasuflar ongsizlikni individ ruhiy faoliyatining muhim bir tomoni sifatida izohlashadi.
Z.Freyd va uning izdoshlarining tushuntirishlaricha individ miyasi va asab tizimiga ongsizlikning uch darajasi hosdir.
1-daraja. Bu darajada ongsizlik inson tanasining yashashini ta’minlab, tana vazifalarini koordinatsiya qiladi, hamda tananing bir qator oddiy biologik ehtiyojlarini qondirishni nazorat qiladi. Bu nazorat inson tomonidan o‘z o‘zidan, aynan anglab olinmagan holda ko‘p hollarda aniq amalga oshiriladi. Kishidagi ayrim intilish va hohishlar, tushlar, ichki ruhiy holatlar ongsiz jarayonlar asosida sodir bo‘ladi.
2-daraja. Bu darajadagi ongsizlik inson ma’lum davrgacha anglab etmagan, aslida onglilik bilan tutashib ketgan, lekin keyinchalik anglangan fikrlarni o‘z ichiga oladi. Masalan, «tilimning uchida turibdi», «miyamga bir fikr keldi» deganda, avvalo, ong ostida vujudga kelgan, lekin hali anglanmagan, keyinchalik esa anglanadigan fikrlar yaqqol misol bo‘la oladi.
3-daraja. Ongsizlikning bu darajasi badiiy, ilmiy, hayoliy jarayonlarda intuitiv asosida qiyosiy va fikriy jarayonlarga xosdir. Bu jarayonlarda ongsizlik intuitsiyalar ishi bilan yuzaga chiqadi. Ong osti, anglanmagan va ongsizliklarning mavjudligini bilishning qiyinligi shundaki ular inson ruhiy jarayonida onglikda namoyon bo‘lish hollarida, birinchidan, to‘liq yuzaga chiqmaydi: ikkinchidan ularni ong sohibi ongi ushlab qolgan ayrim ko‘rinishlar tarzida anglagan bo‘ladi. Lekin shunga qaramay inson ruhiy jarayonini chuqur o‘rganish ularning mavjudligidan dalolat beradi. Umuman, individuallangan ma’naviy borliqni chuqurroq o‘rganish lozim. Ma’naviy borliqning bu shakliga individning o‘z-o‘zini anglashi ham kiradi. O‘z-o‘zini anglash individuallashgan ma’naviy borliq tarkibida muhim o‘rin tutadi. /uning tabiati va o‘ziga xos xususiyatlari «Ong muammosi» mavzusida ochib berilgan/.
Xullas, individuallashgan ma’naviy borliqni alohida borliq sifatida o‘rganilar ekan, inson borlig‘idan, umuman, bir butun olam borlig‘idan alohida ajratib qaramaslik kerak. CHunki, bir butun olamsiz inson bo‘lmaganidek insonsiz ong ham individsiz individuallashgan borliq ham bo‘lmaydi, u individning individual ruhiy-ijtimoiy hayoti faoliyatida namoyon bo‘ladi.
Ma’naviy borliqning ikkinchi ko‘rinishi - bu ob’ektivlashgan ma’naviy borliqdir. Bu borliqda individ ongida paydo bo‘lgan g‘oyalar, qarashlar, fikrlar undan tashqarida chiqib ob’ektivlashadi, reallashadi, moddiylashadi. Natijada endi ular individual ongdan tashqarida yashay boshlaydi. Ob’ektivlashgan ma’naviy borliqning o‘ziga xos xususiyati shundaki, u sub’ekt ongidan - individual ongdan chiqib unga bog‘liq bo‘lmagan holda ob’ektivlashgandan so‘ng tabiiy va sun’iy tillar materiallari, ijtimoiy ong va uning shakllarida masalan muayyan san’at asarlari va madaniyat obidalarida ifodalangan g‘oyalar qarashlar nazariya va ta’limot shakllarida tarixiy taraqqiyot davomida rivojlanib, takomillashib boradi, va asrlar osha insoniyatga xizmat qilib saqlanib turadi. Ob’ektivlashgan ma’naviy borliqning bir ko‘rinishi bu til /nutq/dir. Til /nutq/da ong faoliyatining bir qismi reallashadi. Individual ongdan tashqariga chiqib, ob’ektivlashadi. Tilda ong mahsuli - fikr moddiylashadi: u tovushlar va so‘zlardan tashkil topib, gaplar va bayon qilingan nutqlarda ifodalanadi. Dastlab individual ongda paydo bo‘lgan g‘oyalar va fikrlar endi tovushlar va so‘zlar, jumlalar va gaplar, matnlarda ongdan tashqarida reallik sifatida mavjud bo‘ladilar. SHu realliklar tufayli insoniyat madaniyatni yaratadi, shu realliklar tufayli moddiy va ma’naviy madaniyat boyliklari vujudga keladi va avloddan avlodga o‘tib, ularga xizmat qilib, insonni ma’naviy jihatdan boyitib boradi.

Ma’naviylik, ma’naviy borliqning qanday ko‘rinishida mavjud bo‘lishidan qat’iy nazar u moddiy asossiz mavjud bo‘lmaydi. Individuallashgan ma’naviy borliq individ miyasi, markaziy asab tizimi butun organizm faoliyatining betakror jarayonlari ko‘rinishida mavjud bo‘lsa ob’ektivlashgan ma’naviy borliq ijtimoiy ong shakllari tarzida inson madaniyatining turli ko‘rinishlarida moddiylashgan, ob’ektivlashgan shakllari tarzida namoyon bo‘ladi. Bu individuallashgan ma’naviy borliq va ob’ektivlashgan ma’naviy borliqlar bir birlariga o‘tib, bir birlarini boyitib, to‘ldirib boradilar, ularni o‘zaro dialektik munosabatda olib o‘rganish lozim.
Sof ma’naviy borliqning o‘zi mavjud emas. Sof ma’naviy borliqni e’tirof etish idealizmga olib boradi. Ma’lumki ob’ektiv idealizm vakillaridan biri Platon /Aflotun/ ning qarashicha, moddiy borliqdan alohida unga bog‘liq bo‘lmagan holda yaxshilik, haqiqat, go‘zallik va shu kabi « g‘oyalar dunyosi» ob’ektiv mavjud emish. Platon bunda ob’ektivlashgan ma’naviy borliqning o‘ziga xos ba’zi xususiyatlarini mutlaqlashtiradi, bo‘rttiradi va shu asosida ularni idealistik tushuntiradi. Platon o‘z fikrini isbotlash uchun misol keltiradi: masalan, to‘quv mokisi buzilgan yoki yo‘qolgan taqdirda ham u to‘g‘risidagi fikr doimo yashayveradi va qaerda mokiga ehtiyoj tug‘ilsa bu g‘oyadan kishilar foydalanaveradi. Platonning bu fikridan ma’naviy borliq tabiiy borliqqa, inson borlig‘iga bog‘liq bo‘lmagan holda ulardan mustaqil mavjud, degan xulosa kelib chiqmaydi. Aksincha, ma’naviy borliq moddiy borliq bilan birgalikda bir butun borliqni tashkil etishi ma’lum bo‘ladi.
SHuning uchun ham falsafa borliqning hamma shakllarini va ko‘rinishlarini ularning ichki o‘zaro bir birlari bilan aloqadorlikda, o‘tishda, bog‘lanishda, bir birlariga ta’sir va aks ta’sirda olib o‘rganadi va tushuntiradi. Masalan, individuallashgan va ob’ektivlashgan ma’naviy borliqning birgalikdagi ko‘rinishida namoyon bo‘ladigan axlokiy-ma’naviy prinsiplar, huquqiy-tartibot normalari, ideallar, go‘zallik, adolat, yoshlik, insoniylik kabi ma’naviy qadriyatlar insoniyat hayotida ayniqsa ijtimoiy olam tizimida muhim rol o‘ynaydi. Bunda individuallashgan ma’naviylik yakka individ shaxsining ma’naviy dunyosini belgilasa, ob’ektivlashgan ma’naviylik bir butun, jamiyat ma’naviy hayotini belgilaydi.
Borliqning yana bir shakli- bu ijtimoiy olamdir. Ijtimoiy olam individual yakka shaxs va jamiyat borlig‘ining birligidan iborat borliqdir. Ijtimoiy olam deyilganda individual yakka shaxs va jamiyat hayotining hamma tomonlari emas, balki ularning bir butun moddiy hayoti tushuniladi. Jamiyatning moddiy hayoti esa kishilarning o‘z hayotlari jarayonida ularnin irodalariga bog‘liq bo‘lmagan ishlab chiqarish munosabatlaridan, bu ishlab chiqarish munosabatlarining jamini o‘z ichiga olgan jamiyatning iqtisodiy tizimi, real bazasidan iborat bo‘ladi. Jamiyatni dialektik, materialistik tushunishga ko‘ra, moddiy ishlab chiqarish usuli, umuman hayotning sotsial /ijtimoiy/, siyosiy va ruhiy jarayonlariga sabab bo‘ladi. Kishilarning ongi ularning borlig‘ini belgilamaydi. Aksincha, ularning ijtimoiy borlig‘i ijtimoiy onglarini belgilaydi. Demak, ijtimoiy olam deganda materialistik falsafada bir butun jamiyatning moddiy hayotini moddiy ne’matlar ishlab chiqarishi hamda ishlab chiqarish jarayonida kishilar kirishadigan moddiy munosabatlarni tushunamiz. Ijtimoiy olam ijtimoiy ong bilan chambarchas bog‘liqdir. Ular bir butun jamiyat hayotining ikki moddiy va ma’naviy tomonlarini tashkil qiladi. Bu masala jamiyat to‘g‘risidagi mavzuda to‘laroq ijtimoiy ong bilan birlikda yoritiladi.
SHuni aytish kerakki, borliq muammosini falsafiy tadqiq qilish uning substansiya muammosi bilan bog‘liq ekanligini ko‘rsatadi.
Substansiya² deyilganda falsafada dastlabki vaqtlarda borliq, tabiat, jamiyat, inson va bir butun dunyodagi barcha predmet va hodisalarning asosini tashkil etadigan moddiy yoki ruhiy birlamchi narsa tushunilgan. Masalan, qadimgi davr materialistik faylasuflar suvni, havoni, apeyronni, olovni, atomlarni, ya’ni moddalarning biron turini substansiya, deb tushunganlar. O‘rta asr SHarq falsafasi namoyondalari Al-Kindiy, Ar-Roziy, Forobiy, Ibn Sino, Ibn Rushd o‘z falsafiy qarashlarida substansiyani hamma narsaning moddiy asosi va ularning mohiyati, deb qaraganlar.
Idealizm vakillari substansiya, deb butun mavjudlikning asosi bo‘lgan g‘oyani, ruhni yoki sub’ekt ongi va shu kabilarni tushunadi. Masalan, qadimgi yunon mutafakkirlaridan Pifagor substansiya, deb sonlarni tushunadi. Platon esa g‘oyani, substansiya deb qaraydi. XVII asrda yashagan golland faylasufi B.Spinoza esa substansiya, deb o‘z o‘zining sababchisi bo‘lgan narsani tushunadi. Uning qarashicha, ko‘lam va tafakkur ana shu substansiyaning atributlaridir. Nemis klassik falsafasining vakili I.Kant substansiya «u shunday bir doimiy narsaki, faqat unga nisbatangina hamma vaqtli hodisalarni aniqlash mumkin» - deydi. I.Kant fikricha, substansiya - tajriba ma’lumotlarini sintezlashtiruvchi tafakkurning aprior shaklidir.
Gegel esa «mutlaq g‘oya», «mutlaq ruh»ni substansiya, deb qarab, uni narsalarning muhim o‘zgaruvchan, rivojlanuvchi tomonlarning yaxlitligidir, mazkur tomonlarda bu yaxlitlik ularning mutlaq inkor etilishi, ya’ni mutlaq quvvat va shu bilan birga, har qanday mazmunning boyligi sifatida ochiladi,- deydi. U substansiya «mutlaq g‘oyaning rivojlanish jarayonida muhim bosqich», «har qanday haqiqiy taraqqiyotning negizi», deb ta’riflaydi. Gegelda substansiya ayni bir vaqtda ham rivojlanuvchi g‘oya - ibtido, ham sub’ekt, ya’ni o‘z-o‘zini tuzdiruvchi asos, ham shu rivojlanishning momenti sifatida qaraladi.
Umuman, falsafani substansiya muammosini o‘rganishda insonni qurshab turgan dunyoning asosi nima o‘tadi? uning asosida bir narsadanmi yoki ko‘p narsadan tashkil topganmi? degan savollarga turlicha javob berishadi. Faylasuflarning bir qismi bizni qurshab turgan dunyoning birinchi asos bor deb bilishgan. Ularning bu yagona birinchi asosi to‘g‘risidagi qarashlari monizm ta’limotini keltirib chiqargan. Lekin monizm ta’limoti dunyoning birinchi asosi nima? Materiyami yoki mutlaq g‘oya («mutlaq ruh»), ongmi? degan savolga bergan javoblariga ko‘ra ikki xil bo‘lgan. Dunyoning birinchi asosi materiyadir deb qarovchi monistik ta’limot materialistik monizm deyiladi. Dunyoning birinchi asosi «mutlaq g‘oya», «mutlaq ruh» yoki ong deyuvchi monistik ta’limot idealistik monizm, deb atalgan.
Faylasuflar orasida duyoning asosini bir narsa emas balki ikki narsa ham g‘oya /ruh/, ham materiya tashkil qiladi deyuvchilar ham mavjud bo‘lgan. Masalan, yangi zamon falsafasida fransuz faylasufi Rene Dekart substansiya muammosini qarab chiqar ekan u dunyoning asosida ham materiya ham g‘oya /yoki ruh/ yotadi deydi. Bunday qarash dualizm deb ataladi. Dualizm ta’limotining tarafdorlari dunyoning asosiga bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan ham materiya ham ruh / g‘oya/ni qo‘yishib, ular o‘rtasida hech bir umumiylik yo‘q deyishadi. Dualizm ta’limoti odatda teologik va ilmiy tafakkurning o‘zaro sig‘ishmasligining o‘ziga xos ifodasi sifatida paydo bo‘ldi.
Substansiya muammosini hal qilishda monistik va dualistik qarashlardan farqli plyuralistik qarashlar ham mavjud. Plyuralistik qarashlardan iborat plyuralizm ta’limoti nuqtai nazaricha, dunyoning asosini yakka bir narsa emas balki ko‘p narsalar tashkil qiladi.