25-amaliy mashg’ulot: Xayvonlarni urchitish va kupaytirish biotexnologiyasi

---

25-AMALIY MASHG’ULOT: Xayvonlarni urchitish va kupaytirish biotexnologiyasi. 
Sigirlarni tuqqandan keyingi qochirish muddatlari. Sigirni tuqqanidan so‘ng jinsiy a’zolarining 
qayta o'z holiga kelishi (invalyutsiyasi) uchun uch hafta kerak bo'ladi. Buning uchun ularni yozda 
ham, qishda ham to'la qiymatli oziqlantirish va yaxshi sharoitda asrash zarur. Bu davrda jinsiy 
a'zolardan ajralayotgan suyuqliklar to'liq tugaydi, tuxumdonlardan yetilgan follikulalar aniq 
seziladi, bu jinsiy sikldagi qo‘zg‘alishlar bosqichning paydo bo'lishidan darak beradi. Tuqqandan 
so‘ng sigirlarni bir oyda qochirish bu, ularni qisir qolishiga qarshi kurashdagi asosiy tadbirlardan 
biri bo'lib, mahsuldorligini oshiradi, olingan naslning baquwat bo'lishiga yordam beradi. Bu 
qoramolchilikni intensivlash borasida asosiy yo‘l hisoblanadi. Bu davrda sigirni qochirish uning 
organizmni mustahkamlaydi, sut berish davrida organizmni kuchli zo‘riqishiga yo‘l bermaydi va 
haryili 100 bosh sigirdan 100 boshgacha buzoq olish imkoni yaratiladi. Jinsiy davriylikning 
qo‘zg‘aiishida sigirlarni qochirish vaqti. Sigirlarda jinsiy mayllik kuyukish davridan keyin sodir 
bo'ladi, ammo hamma vaqt ham jinsiy qo‘zg‘alish davri bilan to'g'ri kelmaydi. Shuning uchun 
sigirlarni faqatgina kuyukish, jinsiy qo‘zg‘alish davrida qochirish samarasi kamroq bo'ladi, chunki 
bu davrda jinsiy yo‘llardan oqayotgan shilimshiq modda yopishqoq, bachadonning qisqarishi 
kuchsizroq bo'ladi, bunday sharoitda esa spermalar tez nobud bo'ladi. Sigirni qochirishga 
tayyorgarligining aniq belgisi bu, uning jinsiy mayllik davri, bu davr sinovchi-buqalar yoki maxsus 
sigirlar yordamida aniqlanadi. Sigirlarni vazoektom iya qilingan sinovchi-buqalar bilan 
ajratgandan so‘ng shu zahotiyok bir marta qochirish kerak. Bunday paytlarda ikkinchi marta 
qochirish ortiqcha hisoblanadi, chunki sigir jinsiy aloqaning (koitusning) ta’siri natijasida jinsiy 
mayllikni vaqtida tugatadi. Agar sinovchibuqalar (koitus bo'lmaydigan paytlarda) kuyukkan 
sigirlarni ajratmasa, u paytda qochirish ikki marta 10— 12 soat oralig'ida o'tkaziladi. Urug'ni 
yuborish usullari. Sigir va g'unajinga urug‘ bachadon bo'yini kanali orqali yuboriladi. Bunda 
ishlatiladigan barcha asboblar iliq bo'lishi kerak. Qochirishdan oldin albatta spermalarning faolligi 
aniqlanishi kerak. Chunki bu usul sun’iy qochirish punkti sharoitida olib borilayotgan urug'ni 
baholashning 
yagona obyektiv ko'rsatkichi hisoblanadi. Sigirlarning qinida doimo 
mikroorganizmlar bo'ladi, ayniqsa ularning soni hayvonlarni molxonalarda qochirgan paytda ortib 
ketadi. Shuning uchun veterinariyasanitariya qoidalariga rioya qilgan holda sigirlarni maxsus 
joylarda, sun’iy qochirish punktlarida qochirish kerak. Bunda xonaning harorati +18° dan past 
bo‘lmasligi kerak. Past haroratda qin oynasi, shpris, kateter va boshqa asboblar tezda soviydi, bu 
esa qochirishga salbiy ta’sir ko'rsatadi. Sigir va g'unajinlarni servikal qochirishning bir necha usuli 
bor. Qin oynasi orqali shpris-kateter bilan qochirish (vizoservikal usul). Sigir va g'unajinlarning 
qiniga fiziologik eritma bilan namlangan, yuqumsizlantirilgan qin oynasi (yorug‘ beruvchi asbob 
bilan) kiritiladi va shpris-kateter bilan bachadon bo'yinchasiga bir doza urug‘ yuboriladi (32- 
rasm). Qochirish uchun: qin oynasi, harxil tuzilishdagi shpriskateterlar, laboratoriya stolida 100 
ml li qopqog'i mahkam yopiladigan va nomerlangan 4 ta banka ham bo'ladi. 1, 3, 4- bankalar steril 
tayyorlangan 1% li natriy xlorid eritmasi, shuningdek, 2- banka ichiga esa 70% li rektifikat spirti 
yoki (1:5000), 0,02% li furatsillin eritmasi quyiladi. Boshqa banka ichiga oq paxta yoki dokadan 
yasalgan tamponlar 70% li spirt yoki (1:5000), 0,02% li furatsillin eritmasi bilan 3—4 marta, 2- 
bankadagi spirt yoki furatsillin eritmasi bilan yana 3 marta chayiladi. Shprits-kateterdagi eritma 
qayta bankaga solinadi. 3 va 4- bankadagi eritmalarni harorati 38—40° bo'lishi shart. Chunki bu 
haroratda shpris-kateterga urug‘ olishdan oldin, u ancha isiydi. Urug'ni sigir va g'unajinlarga 
yuborishdan oldin ular maxsus tayyorlangan stanokka qo'yiladi va jinsiy a’zolarning tashqi qismi 
iliq suv bilan yaxshilab yuvib, artiladi. So'ngra tayyorlab qo'yilgan shpris-kateterga urug‘ tortiladi. 

---

Shprits-kateter ichida qolgan havo chiqarilib yuborilishi uchun uning qiyshiq uchli tomoni yuqori 
ko'tarilib, shpriskateter porshenini harakatga keltiradi. So'ngra sigir va g‘unajin qiniga alangada 
yuqumsizlantirilib, 1% li osh tuzi eritmasida chayqab olingan qin oynasi kiritilib, qin ancha 
kengaytiriladi. Bachadon bo'ynini topib, uning kanaliga shpris-kateterni 3—4 sm yuboriladi. 
Keyin asbob orqali 1 sm tortiladi va uning porshenini oldinga surgan holda undagi urug‘ to'kiladi. 
Shundan keyin oldin shpris-kateter tortib olinadi, so'ngra asta-sekinlik bilan yarim yopiq holda qin 
oynasi chiqariladi. Urug‘lantirish tamom bo'lgach, shpris-kateter yuviladi, urug' qoldiqlari 1- 
bankadagi 1% li osh tuzi eritmasi bilan chayiladi va 2 -bankadagi 70% li spirt bilan 
yuqumsizlantirilib, yana 3- va 4- bankalardagi osh tuzining 1% li eritmasi bilan, 3 martadan 
yaxshilab chayiladi. Shprits-kateter boshqa ishlatilmasa, ichiga 70° li spirt to'ldirilib qo'yiladi. Bir 
marta to'ldirib olingan shpris-kateterlar bilan bir vaqtning o'zida bir qancha sigir va g'unajinlar 
urug'lantiriladigan bo'lsa, har safar ikkinchi urg'ochi hayvonni qochirishdan oldin shpris-kateter 
ustki tomoni, 96% li spirtda namlangan tampon bilan artiladi. Suyultirilmagan sifatli urug'dan 
0,3—-0,5 ml, suyultirilgan urug'dan esa 1 ml yuboriladi. Suyultirilgan urug'da spermalarning 
harakatchanligi 7 balldan va soni 20 mln dan kam bo'lmasligi kerak. 13 -jadval Qochirish vaqtlda 
urug'ning chidamliligi (ming hisobida) Suyultirilgan 1 ml urug'dagi spermalarning 
konsentratsiyasi (quyuqligi milliard hisobida) 0 ,0 1 -0 ,1 0 0 ,1 1 -0 ,1 5 0 ,1 6 -0 ,2 0 0 ,2 1 -0 ,2 
5 0 ,2 6 -0 ,3 0 0,3 1 -0 ,40 2,5 Ishlatishga yaramaydi 1,5 1,0 0,7 0,5 0,3 6 - 1 0 2,0 1,0 0,7 0,5 0,3 
0,2 1 1 -2 0 1,0 0,7 0,5 0,3 0,2 0,15 2 1 -3 0 0,7 0,5 0,3 0,2 0,15 0,1 3 1 -4 0 0,5 0,3 0,2 0,15 0,1 
0,1 Agar buqadan olingan urug'ning quyuqligi va chidamliligini texnik osemenator tomonidan 
tekshirib ko'rishga imkon bo‘lmasa, suyultirilgan urug'ning miqdori O‘zbekiston chorvachilik 
ilmiy-tekshirish instituti taqdim etgan yuqoridagi jadvaldan foydalanib tekshirilishi mumkin. 
Jamoa va davlat xo'jaliklarining punktlariga urug‘ viloyat Davlat naslchilik stansiyalari orqali 
suyultirilib yuborilsa, u holda urug'ning konsentratsiyasi va chidamliligini shu stansiya tekshirib 
ko'radi. Yuborilayotganda orderga uning konsentratsiyasi va chidamliligi yozib qo'yiladi. 
Suyultirilib Davlat naslchilik stansiyalari orqali yuborilgan urug'ning soni va chidamliligi aniq 
bo'lsa, u holda qochirish uchun olinadigan miqdori va hisobi ko'rsatilgandek bo'ladi. Lekin shu 
narsani esda tutish 170 kerakki, urug' qancha ko‘p saqlansa, spermalarning chidamliligi shuncha 
kamayadi va urug'lantirish qobiliyati pasayadi. Bachadon bo'ynini rektalfiksatsiya qilib, bachadon 
bo yinchasi orqali qochirish (Rekto-servikal usul). Sigir va g'unajinlarga qin oynasini 
qo'llamasdan, to'g'ri ichak orqali qo'l yordamida bachadon bo'ynini turg'unlashtirish yo'li bilan 
plastmassadan yasalgan shprislardan foydalaniladi. Plastmassadan yasalgan shprislar yupqa 
polietilin plyonkalardan tayyorlangan xaltachalar ichida bo'ladi. Shpritslar oldindan 
yuqumsizlantirilgan bo'lib, maxsus tayyorgarlikni talab qilmaydi. Shprits ichida koptok shaklida 
tuzilgan balonchalar bo'lib, bu balonchalar yordamida shprisga urug' tortib olinadi. Balonchalar 
shunday ishlanganki, I ular shprisni ichiga bir marta yuborishga yetarli urug' tortib olish imkonini 
beradi. Bosish natijasida shprisdagi bor urug' bachadon bo'yni kanaliga 1 to'kiladi. Bu yo'l bilan 
qochirish 
uchun 
oldindan 
yupqa 
polietilen 
plyonkalaridan 
yasalgan 
va 
tozalab 
yuqumsizlantirilgan, bir martalik qo'lqop ham kerak (20- rasm). Buning uchun texnik osemenator 
oldin qo'lini sovunlab yuvib, barmoqlarini dezinfeksiyalovchi eritma bilan yaxshilab 
yuqumsizlantiradi. So'ngra shpris-pipetkalar polietilen xaltacha uchidan bir qismi tortib olinadi, 
hamda unga balonchalar yaxshilab kiygiziladi. So'ngra tayyorlab qo'yilgan urug'dan shprisning 
uchiga, balonchani qisish yordamida 1 ml olinadi. Shundan keyin stanokka qo'yilgan sigir va 
g'unajinlar jinsiy a’zolarining tashqi tomoni tozalanib, uning ichiga shprisning uchdan ikki qismi 
asta-sekin k irg iz ila d i. Agar past qilib kirgizilsa, shprisning uchi siydik keladigan kanalchada 
qolishi mumkin. Bunda shprisni bir qo'l. Shprits — kategorni qin oynasifqali bachadon optichasiga 

---

yuborish sxemasi. bilan ushlab turib, ikkinchi qo'lqop kiyilgan qo'lni sigirning yo'g'on ichagiga 
kirg'izib, undagi axlatlar tashqariga chiqarib tashlanadi. So'ngra astasekin qo‘l bilan bachadonning 
bo‘yni ushlanib, oldinga biroz tortiladi, shprisning uchiga to‘g‘rilanadi. Shprits bachadon 
bo'yinchasi kanali ichiga 7—8 sm kirg'izilgandan so'ng, baloncha siqilib urug' kanalga to'kiladi 
so'ngra shpris ustalik bilan tortib olinadi va tashlanadi, chunki u ikkinchi marta ishlatishga 
yaramaydi. Sigir va g'unajinlarni bunday usul bilan qochirganda bo‘g‘oz bo'lishining asosiy 
omillari quyidagilardan iborat: 1. Qochirish jarayonida jinsiy a’zolarni massaj qilishda, urg'ochi 
hayvon jinsiy yo'liga asboblarni yuborish paytida ularni himoya qilish holati yo'qoladi. Natijada 
bachadon harakati (motorikasi) kuchayadi va spermalar bemalol tuxumhujayralarga yetib boradi 
hamda ovulyatsiya tezlashadi. 2. Hayvonlarni plastmassa asboblar yordamida qochirish aseptik 
sharoitda o'tkaziladi. Bunday paytda harorat bir xil rejimda bo'ladi. 3. Spermalarni aniq va chuqur 
(bachadon bo'ynining oldingi 1/3 qismiga) yuborilishi uning qinga qaytib oqib chiqishini 
to'xtatadi. Urug‘ esa tez va kerakli miqdorda tuxumhujayraga yetib boradi va urug‘lanish 
qobiliyatini oshiradi. 4. Qochirish oldidan ichki jinsiy a’zolarni rektal tekshirish hayvonlarning 
kasal va qisir yoki bo‘g‘ozligini aniqlashga imkon beradi. 5. G'unajinlarni qochirish vaqtida 
shishali shpris-kateterga qaraganda kichkina diametrli pipetkalar ishlatilganda ular orqali 
bachadon bo'yniga urug1 yuborish oson bo'ladi. Bir kuyukishda bir marta qochirish tuxumdonning 
holatiga, ya’ni follikulalarning yetilishiga va ovulyatsiya jarayoniga bog'liq. Bunday qochirish 
usulini egallab olish uchun har bir texnik osemenator hayvon jinsiy a’zosining anatomik 
topografiyasini yaxshi bilishi lozim. Rektal tekshirish paytida esa hayvon bachadonining bo'ynini 
tez topa bilish, shuningdek, ovulyatsiya bo'lish holatini aniqlash kerak. Sun’iy qochirishning 
mano-servikal usuli. Urug' steril polistirol kateterga ulangan polietilen ampula yordamida qo'lqop 
kiygan qo'l orqali bachadon bo'yni kanalining 171 chuquriga yuboriladi. Bu usul qini tor sigir va 
g'unajinlarda qo'llanilmaydi, chunki qin jarohatlanishi mumkin. Bunday sun’iy qochirish usulining 
ijobiy tomonlari quyidagilardan iborat: 1) Bachadonning harakatini kuchaytirish uchun va 
asboblarni qinga kirish yo'lini ochish uchun qo'l bilan bachadon bo'yni, qin massaj qilinadi. 
Natijada urug'ning so'rilishi va ovulyatsiya tezlashadi. 2) Bachadon bo'yniga urug'ning chuqur 
yuborilishining o'zi uni qinga qaytib oqib chiqishdan saqlaydi. 3) Bir marta ishlatiladigan polietilin 
asboblaridan foydalanish aseptika va antiseptikaga, qochirish haroratini rejimi va urug'ni to'g'ri 
sarflashni kuzatib borishga imkon beradi. 4) Urug'larni ampulalargabirxilqadoqlash, ularni 
mahkamyopish, tashish holatini yaxshilash, urug'ning faolligini saqlaydi. Hayvonlarni mano-
servikal usul bilan qochirganda quyidagi asboblar ishlatiladi a) steril ampula (uzunligi 48 mm) 
kesik konus shaklida urug' uchun zararsiz bo'lgan polietilen tayyorlanadi. Bunday shakl 
hayvonlarni qochirish paytida pipetkadan urug'ni to'la siqib chiqarish imkonini beradi. 
Ampulaning bo'ym devorlari qalin, shuning uchun pipetka unga mahkam ulanadi. Teshigi eritilgan 
qopqoq ampulani mahkam yopadi. Ampula qadoqlash, aniq dozalash, chuqur muzlatish, uzoq va 
qisqa muddatda saqlash va h. k. larda ishlatiladigan asbobdir. b) steril kateter urug‘ uchun zararsiz 
polistiral materiallardan tayyorlanadi. U xuddi uchi payvand qilingan nayga 0‘xshaydi. Uning 
uzunligi 75 mm va tashqi diametri 4,8 mm. Kateterlar polietilen paketlarga solinadi va 
yuqumsizlantiriladi. v) steril qo'lqop qalinligi 35—40 mkm bo'lgan polietilen plyonkadan 
tayyorlanadi. Uning uzunligi 850 mm. Sanoatda bu asboblar sterillangan holatda ishlab chiqariladi. 
Bu holat buzilganda ishlatishdan oldin yana bir marta yuqumsizlantiriladi. Buning uchun ampula, 
pipetka va qo'lqop bir qator qilib yoyiladi va ularning ustidan 20—40 sm balandlikda BUV-30 
yoki BUV-15 bakteriotsid lampasini yoqib, 60— 80 daqiqa davomida yuqumsizlantiriladi. 
Mazkur usul bilan sun’iy qochirish texnikasi. Texnik osemenator sun’iy qochirish oldidan urug'li 
ampulani termostatdan oladi va 96° yoki 70° li rektifikat spirti shimdirilgan tampon bilan artadi. 

---

Ampulaning qalpog'i steril qaychi bilan kesiladi va uni polietilen paketdan chiqarib olmasdan 
kateterga ulanadi. Asboblarni steril taglikka qo'yib, texnik-osemenator polietilen qo'lqopni kiyadi 
(panjalarda kattakatta chok bo'lsa, uni ag'darish kerak). So'ngra 1% li osh tuzi eritmasi bilan 
qo'lqopning tashqi tomoni ho'llanadi. Qochiriladigan hayvon qiniga sekin-asta qo‘lni yuborib 
bachadon bo'ynining ochilish darajasi aniqlanadi. Qochirish uchun hayvon tayyor ekanligiga 
ishonch hosil qilgach, texnik osemenator 1 daqiqa hamma barmoqlari bilan bachadon bo‘ynini, 
qinni massaj qiladi. Texnik osemenator bachadon qisqargandan keyin barmoqlari bilan uning 
bo‘yin kanalida yopishib yotgan shilliqlardan tozalaydi. Shundan so‘ng qo'lini tortib olmasdan, 
ikkinchi qo‘li bilan qochirish uchun tayyorlangan asbobni qinga yuboradi. Kateter ko'rsatkich 
barmoq bo'yicha kaftga qo'yüsa, uni bosh barmoq bilan qisish qulay bo'ladi. Ampulaning turish 
holatini o'zgartirmasdan, qo‘l panjalarini bachadon bo'yni tomon yuboriladi va bosh barmoq 
kateterni bachadon bo‘yniga 1,5— 2 sm chuqurlikda itaradi. Barmoq uchlari bilan massaj qilishni 
davom ettirib, ampula kaft bilan shunday itariladiki, kateter bachadon kanaliga 7 sm kiradi. Urug'ni 
ampula va kateterdan to‘la siqib chiqarish uchun eng avvalo uning tubidagi yuqori burchagi 
qisiladi va ampulaning bo‘yi bo'ylab bosim o'zgartirilib turiladi.