5-mavzu: O’lkamizning yangi davr tarixining o’rganilishi Reja

---

5-mavzu: O’lkamizning yangi davr tarixining o’rganilishi 

Reja: 

 

1. Yangi davr tarixi o’rganilishining asosiy manbalari 

 

2. O’zbekiston yangi davr tarixining o’rganilishi 

 

 

Ekin  maydonlarining  ko`payib  borishi,  xususan  sug`oriladigan  yerlarning  kengayishi, 

qishloqlarning  ko`payishi,  yer  hosildorligini  orttiruvchi  sun`iy  o`g`itlarning  yaratilishi,  suvni 

baland  erlarga  ko`taradigan  charxpalaklarning  va  suv  tegirmonining  kashf  qilinishi,  paxta 

ekinining  tarqalishi,  meva  navlarining  yaxshilanishi  yo`lidagi  muvaffaqiyatlarning  hammasi 

zamonaning ishlab chiqaruvchi kuchlarini o`stirib yuborgan va uni yangi feodal munosabatlarga 

olib kelgan yangi ijtimoiy voqea bo`ldi. 

 

Bunday muhim sharoitda kushonlarning saltanatiga putur etib, inqirozga yuz tuta borishi 

bilan  birga  ichki  ziddiyatlarga  muvofiq  diniy  oqimlar  o`rtasidagi  munosabatlarning  ham 

murakkablashmasligi mumkin emas edi. 

 

III  asrdan  boshlab  quldorlik  davrining  shaharlari  xarobalikka  yuz  tutib,  iqtisodiy  hayot 

asosan alohida vohalarga, qishloqlarga ko`chadi. Er aristokratiyasi — «deh,qon»lar qishloqlarga, 

ariqlar  boshiga  kelib,  ko`shklar  bino  qiladi.  VI  asrga  kelib  ular  qullardan  qurolli  yigitlar  — 

chokarlar  saqlab,  atrofdagi  qishloq  aholisini  o`z  foydasiga  ishlatib  kun  kechiradi.  Shu  taxlitda 

milodning  I  asrining  25  yilidan  to  IV  asrning  50-yillariga  qadar  hukm  surgan  markazlashgan 

kuchli  Kushon  davlati  tugab,  har  qaysi  shahar  atrofidagi  vohada  alohida-alohida  mustaqil 

hukmdorlar paydo bo`ladi, ularning boshida «dehqon»larning vakili turadi. 

 

Hozir  Toshkent,  Samarqand,  Buxoro,  Jizzah  Farg`ona  vodiysidagi  va  boshqa  ko`plab 

shahdrlar  atrofidagi  sug`oriladigan  erlarda  baland-baland  «oqtepalar»  bor.  Arxeologiyaga  oid 

qazilmalar,  bularning  xdmmasi  feodallarning  xom  g`ishtdan  solingan  feodal  ko`shklarining 

xarobasidan iborat bo`lib, «dexqonlar» yapgab o`tgan joylarning qoldiqlari ekanligini ko`rsatadi. 

Akademik  YA.  G`.G`ulomovning  kuzatishlari  bunday  ko`shklarning  hozirgacha  saqlanib 

kelganligini ko`rsatadi. 

 

Feodallashish  jarayonida  ichki  urushlar,  xalq  qo`zg`olonlarini  bostirish  uchun  keskin 

choralar  ko`rish  natijasida  ancha  vayronagarchilik,  qirilishlar  bo`lib,  butun-butun  rayonlar 

vaqtincha  bo`shab  qolgan.  Shunga  qaramay,  ishlab  chiqaruvchi  kuchlar  rivojida  ma`lum 

siljishlar bo`lgan. Shu siljishlarni madaniyat soxasida ham ko`rish mumkin. Masalan, Xorazmda 

Tuproqqal`a  (IV  asr)  ko`shkini  qazishda  u  erdan  «podsholar  zali»  deb  atalgan  zal  topilgan. 

Zalning  atrof  devorlariga  taxmon  singari  ravoqlar  ishlanib,  ularning  har  biriga  turli  qiyofadagi 

kishilarning haykallari o`rnatilgan. Haykallar nihoyatda yuqori did bilan ishlangan. Professor S. 

P. Tolstov  «Bu zalda Xorazmda Ofrig` xonadoniga mansub podsholarning haykali ota-bobolar 

ruhiga  sig`inish  tariqasida  aks  ettirilgan»,  deb  aytadi.  Bu  joyda  haykallardan  tashqari,  turli 

bo`yoqli  devor  suratlari  ham  bo`lib,  undagi  manzaralarda  dengiz  to`lqini,  baliqlar,  yirtqich 

hayvonlar,  sozanda  qizlar  surati  va  boshqa  narsalar  tasvirlangan.  Bu  saroydan 

Xorazmshoxlarining yozma hisob-kitob arxivi ham topilgan. Bular qadimgi Xorazm yozuvi bilan 

taxtaga va charmga bitilgan. 

 

1938  yili  VI  —  VIII  asrlarga  oid  Xorazm  pullaridagi  yozuvlar  yordamida  ularning 

ko`pgina  asoslari  aniqlangan.  Umuman,  Tuproqqal`adan  topilgan  arxiv  yozuvi  fanga  juda  ko`p 

yangilik bergan. 1934 yili Samarqand yaqinidagi Mug`tepadan Panjakent hokimi Devashtichning 

VIII asrdagi  arxivi to  pildi.  Arxivdagi  so`g`diycha va arabcha xatlar asosida so`g`d  yozuvining 

xususiyatlari  aniqlandi,  bu  esa  tarix  faniga  ancha  ravshanlik  kiritdi.  Bunga  Xorazm  arxivining 

qo`shilishi  esa  O`rta  Osiyodagi  o`sha  zamon  hayoti  va  madaniyatiga  doir  ko`p  masalalarni 

aniqlash imkoniyatini yaratdi. 

 

Keyingi  yillarda  Surxondaryo  viloyatida  «Bolaliktepa»  degan  joyni  qazish  jarayonida 

uning bir zali devorlari odam suratlari bilan bezatilgan ibodatxona ekanligi ma`lum bo`ldi. Unda 

zeb-ziynatli  kiyimlar  kiyib,  qo`llarida  qimmatli  qadahlar  tutgan  va  tavoze  bilan  allaqanday  bir 

ishorat  ko`rsatib  turgan  erkak  va  ayol  suratlari  shubhasiz,  moniy  mazhabi  ibodatxonasida 

o`tkazilayotgan marosimdan darak beradi. Bu bino V asr oxirlariga tegishli deb topildi. 

---

 

1937  yildan boshlab to  1956  yilga qadar  Buxorodan 40 km  g`arbdagi  cho`lda Varaxsha 

shahrining  xarobalari  tekshirilgan.  Bu  erda  VII  —  VIII  asrlarda  Buxoro  hukmdorlari  solgan 

Rachfandun  saroyining  xarobalari  topilgan.  Unda  3  zal  va  bir  ayvon  ochilgan.  Ayvonning  oldi 

tomoni  o`ymakor  ganchdan  qilingan  dabdabali  toqi  varavoqlar  bilan  bezatilgan,  ichkari  tomoni 

allaqanday  meva  bog`larini,  ov  manzaralarini  tasvirlovchi  bo`rtma  ganch  suratlar,  bulbullar, 

duldul otlar haykali bilan bezatilgan. 

 

Zallarning  birida  oq  fil  mingan  kishilar  filga  hujum  qilayotgan  allaqanday  afsonaviy 

yirtqich  hayvonlar,  qoplonlar  bilan  olishib  turgani,  ikkinchi  zalda  rum  qo`shinlari,  yana  bir 

devorda  ustiga  oltin  taxt  qo`yilgan  qanotli  tuya  va  boshqa  ko`p  ajoyib  narsalar  rang-barang 

bo`yoqlar bilan tasvirlangan, 

Qadimgi Panjakent xarobasi marhum professor A.YU.YAkubovskiy boshchiligida qazilganda, u 

erda  ham  VII-VIII  asrlarga  doir  shunday  bino  topilgan.  Devorlarga  bo`yoqli  suratlar  solinib, 

ularda dafn marosimi, bazm va allaqanday diniy bir marosim tasvirlangan. 

 

Tuproqqal`a,  Bolaliktepa,  Varaxsha,  Fayoztepa,  Panjakentlarda  topilgan  rasmlarning 

san`ati  va  tasvirlarining  boyligi  ilk  feodalizm  madaniyatining  o`z  zamonasida  ancha  rivoj 

topganligini  va  mulkdorlik  davrida  an`anaviy  ravishda  taraqqiy  qilib  kelgan  tasviriy  san`atning 

bu  davrga  kelib  avj  olganini  tasdiqlaydi.  VIII  asrda  arablar  istilosidan  keyin  bunday  san`atga 

ham ahamiyat berilgan. 

Bu davrda savdo-sotiq va hunarmandchilik, xususan, idishlarni sirlash va nozik shisha buyumlar 

ishlash rivojlandi. 

 

Shaharlarning  quldorlik,  ilk  feodalizm  davrlaridagi  va  so`nggi  asrlardagi  tarixiy 

topografiyasi,  arxitektura  yodgorliklari  va  boshqa  o`rta  asr  inshootlari  hozirgi  kunda  ancha 

yaxshi  o`rganilgan.  eski  Urganch,  eski  Marv,  Buxoro,  Xiva,  Samarqand  va  boshqa  bir  qator 

shaharlarning  tarixiga  bag`ishlangan  maxsus  asarlar  maydonga  keldi.  Bulardan  tashqari, 

Samarqandda Go`r Amir maqbarasidagi mozorlarning ochilishi, Ulug`bek rasadxonasining qayta 

tiklanishi  (1941,  1948,  1967),  Shahrisabzda  Amir  Temur  tomonidan  soldirilgan  bir  dahmatsing 

1933  yilda  ochilishi  va  hokazolar  ko`pchilikning  e`tiborini  o`ziga  jalb  etdi.  Garchi  Ulug`bek 

rasadxona  (observatoriya)si  1908  yili  topilib,  uning  er  ostidagi  sekstant  qismi  qazib  ochilgan 

bo`lsada,  bu  yodgorlikning  er  ustidagi  shakli  qanday  bo`lgani  noma`lum  edi.  Rasadxona  1948 

yilda V.A.Shishkin boshchiligida qazilib, uning qanday bo`lganligi aniqlandi. Uni Bobur Mirzo 

uch qavatli  azamat bino deb ta`riflagan edi.  Arxeologlar qazish ishlari olib borishlari natijasida 

bino  to`garak  shaklda  ekanligi,  ichkarisi  juda  ko`p  qismlarga  bo`linganligi,  hozirgi  Samarqand 

madrasa  va  maqbaralari  singari  rang-barang  koshinlar  bilan  bezatilganligi  aniqlandi.  SHu 

ma`lumotlarga  asoslanib,  arxitektor  V.A.Nil’sen  rasadxonaning  tashqi  ko`rinishini  taxminiy 

ravishda chizib berdi. 

 

Shunday  qilib,  respublikamizda  keng  ko`lamda  olib  borilgan  arxeologiyaga  oid 

tadqiqotlar  tufayli  xalqimizning  uzoq  o`tmishi,  sug`orish  sohasida  asrlar  davomida  orttirgan 

tajribalari ochib berildi. 

 

Keng  ko`lamda  respublikamizda  olib  borilayotgan  arxeologiyaga  oid  tadqiqotlar  tufayli 

O`zbekiston  arxeologiyasining  deyarli  hamma  davrlariga:  paleolit,  mezolit,  neolit,  eneolit, 

bronza  va  temir  davrlari  hamda  antik  dunyo  va  o`rta  asrlarga  oid  juda  ko`p  xilma-xil  ajoyib 

moddiy  madaniyat  yodgorliklari  topib  tekshirildi.  Arxeologiyaga  oid  tekshirishlar  natijasida 

to`plangan  boy  va  qimmatli  moddiy  manba  O`zbekiston  xalqlarining  qadimgi  tarixini  yoritish 

imkonini beribgina qolmay, balki o`rta asrlar tarixi, shuningdek, shaharlar «yoshini» aniqlashga 

ham katta yordam berdi. 

 

O’zbekistonda  arxeologiya  fanining  rivojlanishida  yirik  rus  olimlari:  A.Y.Yakubovskiy, 

S.P.Tolstov,  M.E.Masson,  A.P.Okladnikov,  V.X.SHishkin,  birinchi  o`zbek  arxiologi,  akademik 

YAxyo  G`omovning  xizmatlari  benihoya  kattadir.  Atoqli  olim  o`zining  qisqa  va  mazmundor 

hayotida  tarix  fanlari  doktori,  professor,  O`zbekiston  Fanlar  akademiyasining  akademigi 

darajasiga  ko`tarildi.  Iste`dodli  olimning  fan  sohasidagi  faoliyatlari  uchun  unga  O`zbekistonda 

xizmat ko`rsatgan fan arbobi degan yuksak unvon berildi. 

 

Olimning  ijodiy  faoliyati  ham  o`ziga  xosdir.  U  1926  yilda  Toshkentdagi  O`zbekiston 

---

erlar  bilim  yurtini,  1930  yili  Samarqanddagi  Pedagogika  akademiyasini  tamomladi.  1931-1932 

yillarda Toshkent  pedagogika texnikumida o`qituvchi bo`lib ishladi.  Yoshlik chog`idayoq keng 

ilmiy  jamoatchilikning  e`tiborini  qozondi.  Ilmga,  tarixga  chanqoqligini  sezgan  mashhur 

o`lkashunos  arxeolog  V.  L.  Vyatkin  uni  o`zi  rahbarlik  qilayotgan  ko`hna  Afrosiyobda  olib 

borilayotgan  qazishmalarda  ishtirok  etishga  taklif  etdi.  YA.  G`ulomov  mustaqil  arxeologik 

tadqiqotlarni  ilk  bor  1936  yili  qadimgi  Xorazm  erlaridan  boshladi.  1933  —  1940  yillarda 

O`zbekiston qadimgi  davr va san`at  yodgorliklarini muhofaza qilish  qo`mitasi  (Uzkomstaris)da 

ilmiy xodim, so`ngra ilmiy kotib bo`lib ishladi. YA. G`ulomov 1940—1943 yillarda sobiq SSSR 

Fanlar Akademiyasi  O`zbekiston bo`limi Tarih til  va adabiyot  instituti arxeologiya bo`limining 

mudiri va 1943 yildan Ozbekiston FA Tarix va arxeologiya institutining qadimgi va o`rta asrlar 

tarixi  sektori  mudiri,  institut  direktori  vazifasini  bajaruvchi  (1956-1959  yillar)  bo`lib  ishladi. 

«Xorazmning  sug`orilish  tarixi.  Qadimgi  zamonlardan  hozirgacha»  mavzuida  doktorlik 

dissertatsiyasini  yoqladi.  YA.  G`ulomov  1936  yildan  to  umrining  oxirigacha  bir  qancha 

arxeologiyaga oid (Toshkent, Buxoro, Farg`ona, Xorazm va boshqa) otryadlarga rahbarlik qildi. 

YA.  G`ulomov  4  jildli  «O`zbekiston  SSR  tarixi»,  2  jildlik  «Samarqand  tarixi»  asarlarining 

mualliflaridan.  YA.G`ulomovning  O`zbekistonning  sug`orilish  tarixiga  doir  ilmiy  ishlari 

qadimgi  dehqonchilik  massivlari  (Amudaryo,  Zarafshon,  Qashqadaryo  va  boshqa  daryolarning 

qadimgi  o`zanlari)ni  aniqlash  va  undan  xalq  xo`jaligi  maqsadlari  yo`lida  foydalanishda  katta 

ilmiy  ahamiyat  kasb  etadi.  YA.G`ulomovning  O`zbekiston  vodiy  va  vohalarida  olib  borgan 

arxeologiyaga  oid  tadqiqotlari  O`zbekistonda  qadimgi  tosh  davrlari:  paleolit,  mezolit,  neolit, 

eneolit,  jez  va  temir  davrlarini  o`rganishda  muhim  rol’  o`ynadi.  YA.  G`ulomov  bir  qancha 

xalqaro  konferentsiya  va  simpozi-umlarda  muhim  ilmiy  dokladlar  bilan  qatnashdi.  O`  ajoyib 

tashkilotchi  va  pedagog  ham  edi.  Xalqlar  Do`stligi  ordenli  Nizomiy  nomli  Toshkent  Davlat 

pedagogika institutida O`zbekiston tarixi va arxeologiyasidan ma`ruzalar o`qib, ko`pgina hozirgi 

zamon talabiga javob beradigan pedagog kadrlar etishtirgan. 4 tomlik «O`zbekiston irrigatsiyasi» 

tarixiga oid masalalarni yoritishda faol ishtirok etgan. O`zbek Sovet entsiklopediyasi Bosh tahrir 

hay`ati  a`zosi  bo`lgan.  Yaxyo  G`ulomov  bag`ri  keng  va  mehribon,  g`amxo`r  odam  edi.  O`z 

shogirdlarig`a fan so`qmoqlari qiyinchiliklarini engish yo`llarini, ilmiy izlanish uslublarini, davr 

talablarini  izchillik  bilan  qabul  qilish  va  uni  amalga  oshirishda  faol  qatnashishlarini  o`rgatish 

bilan ham respublika olimlari orasida katta obro`-e`tibor qozongan. 

 

O`lkani o`rganishda, ayniqsa O`zbekiston vodiy va vohalarining tarixini, etnografiyasini, 

arxeologiyasini,  toponimikasi  va  nodir  qo`lyozma  asarlarini  o`rganishda  tarix  fakul’teti 

studentlari uchun YA.G`ulomov asarlari dasturamal bo`lib xizmat qilib kelmoqda. Ularning qunt 

va  matonat  bilan  olib  borgan  arxeologiyaga  oid  tadqiqotlari  tufayli  jahon  ahamiyatiga  ega 

bo`lgan qator moddiy-madaniyat yodgorliklari kashf etildi.