6-mavzu. Iqtisodiy jarayonlarning globallashuvi. Globallashuv va lokallashuv Reja
Yüklə 0,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Jahon iqtisodiyoti globallashuvining harakatlantiruvchi kuchlari va omillari.
- Jahon iqtisodiyoti globallashuvi jarayonlarining natijalari.
- Transmilliy korporatsiyalar
|
6-mavzu. Iqtisodiy jarayonlarning globallashuvi. Globallashuv va lokallashuv Reja:
1. Xalqaro mehnat taqsimoti. Insoniyat ehtiyojlarining o‗sib borishi. 2. Transmilliy korporatsiyalar. 3. Global mehnat bozori. 4. Glokalizatsiyaning ikki yoqlama xarakteri. 5. Globallashuv va lokallashuvning o‗zaro ta‘siri.
Bu, birinchidan milliy xo‗jaliklarning o‗z mamlakatlari chegaralariga sig‗may boshqa mamlakatlar xo‗jaligi bilan integratsiyaga kirishgani natijasida tovarlar oqimi tezlashib investitsiyalar kiritishga sharoit qulay bo‗lib, mamlakat rivojlanishi uchun qo‗shimcha yo‗l ochiladi. Ikkinchidan, savdo ehtiyoji bu jarayonni tezlashtirishga turtki bo‗ladiki, bu maqsadda hatto Jahon savdo tashkiloti ham ta‘sis etilgan. Uchinchidan, tabiiy resurslarning notekis joylashganidan zarur xomashyoga ega bo‗lishga undaydi. To‗rtinchidan, mehnat taqsimoti ustunliklaridan, milliy iqtisodiyotlarni o‗zaro bog‗liqligidan foydalanib oldinga o‗tib olish mumkin. Beshinchidan, harbiy va boshqa sohalar ehtiyojlari global aloqaga ega bo‗lishga undaydiki, bu transportni, shuningdek, kommunikatsiyaning boshqa vositalarini jiddiy rivojlantirishni talab etadi. Oltinchidan, aholi migratsiyasi jarayonlarini boshqarish zaruruyati yangi qadamlar tashlashni shart etib qo‗yadi va h.k. Globallashuvning hozirgi bosqichida iqtisodiyot sohasida konkret davlat nazoratidan xoli faoliyat ko‗rsatadigan transmilliy korporatsiyalarning paydo bo‗lganligini alohida qayd etmoq lozim. Bularning iqtisodiyotning muayyan sektorini nazorat qilishi konkret hudud, millat yoki madaniyat doiralari bilan cheklanmagan. Jahon miqyosida faoliyat ko‗rsatadigan xalqaro valuta jamg‗armasi, xalqaro rekonstruksiya va taraqqiyot banki va boshqalar ishlab chiqarishni moliyalashtirishga emas, balki pul oqimlarini yo‗naltirishga doir siyosatni belgilaydi. ular moliyaviy davlat sifatida bir qancha mayda va o‗rtacha mamlakatlar budjetlaridan ortiq imkoniyatlarga egadir. shuning uchun Jahonga chiqmoqchi bo‗lgan istagan mamlakat bularning sharti bilan hisoblashishga majbur. Transmilliy korporatsiyalar, xalqaro valuta jamg‗armasi va boshqa xalqaro tuzilmalarda ishlash uchun saylanma xodimlar tayyorlanadi. Bu menejerlarning faoliyati natijasida tegishli tarzda global miqyosda turli qarorlar, shu jumladan, kambag‗al mamlakatlardan ishchi kuchlarini rivojlangan mamlakatlarning qaysisiga qancha jalb qilishigacha bo‗lgan qarorlar qabul qilindi. Iqtisodiy globallashuvda g‗arbdan tashqari qator mintaqalarga kiritilayotgan sarmoya va texnologiya uchun davlat suverenitetining bir qismidan voz kechishga ham majbur bo‗linadi. buning oqibatlari esa ko‗pdan ko‗p salbiy jihatlarni keltirib chiqarmasligi mumkin emas.
iqtisodiyoti globallashuvining harakatlantiruvchi kuchlari va omillari.Globallashuv tahlilining keyingi logistik bosqichi globallashayotgan jarayonlarga ta'sir ko‘rsatuvchi, bevosita ularni shakllantiruvchi omillar va globallashuvning xarakatlantiruvchi kuchlarini ko‘rib chiqishdan iborat bo‘lishi lozim. Oxirigisiga jahon iqtisodiyoti doirasida kuch to‘playotgan kapitalning jamlanishi va markazlashishini, xo‘jalik hayotining transmilliylashtirilishi – yirik transmilliy kompaniyalar va moliyaviy guruhlarning o‘sishi va rivojlanishini kiritish mumkin. Zamonaviy globallashuv jarayonlariga nafaqat milliy bozorlarda, shuningdek, jahon miqyosidagi bozorlarda ham globallashuvni rag‘batlantiradigan bozor raqobati kabi baquvvat kuch katta ta'sir ko‘rsatadi. Raqobatning asosiy vositasi – xarajatlarni kamaytirish, tovar va xizmatlar sifatini oshirish, ularning turlarini kengaytirish globallashtirishning motori hisoblanadi. Globallashtirishning bir harakatlantiruvchi kuchi ilmiy texnikaviy taraqqiyotning,
texnologik innovatsiyalar taraqqiyotining rivojlanishi bo‘lib, u transport va aloqani, axborot va telekommunikatsiya tarmoqlarini modifikatsiya qilishda yanada yaqqol namoyon bo‘ladi, tovar va xizmatlar, moliyaviy vositalar, g‘oya va axborot mahsulotlarini chegarviy transport vositalariga tez va kam xarajat bilan joylashtirish uchun kutilmagan imkoniyatlarini yaratadi. Yangi axborot va kommunikatsiya texnologiyalarining yuzaga kelishi, tez xarakatlanuvchi kompyuter texnikasi, signal uzatishning optik to‘lqinli texnologiyasi, sputnik va uyali telefon aloqasi, kibernetika, tarmoq texnologiyalari, kompakt elektron qurilmalar rivojlanishi, Internet global tarmog‘i yaratilishi bilan, boshqa texnik yutuqlarning yuzaga kelishi bilan paydo bo‘ldi. Butunlay yangi imkoniyatlar axborot va kommunikatsiya texnologiyalari doirasida yangiliklarning kashf qilinishi globallashtirish jarayonlari rivojlanishini rag‘batlantiruvchi inqilob bilimlariga (knowledge-based) asoslangan haqiqiy axborot innovatsiyalari haqida gapirish imkonini beradi. Mavjud hisob-kitoblar va baholarga muvofiq, keyingi 5-10 yil ichida dunyodagi mavjud axborotlarning umumiy hajmi har yarim yilda ikki barobarga oshdi: bu Mur qonuni nomini oldi (bu tendentsiyani ilk bor topgan kishi nomi sharafiga). Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning amerika tadqiqotchisi Dj. Garret jahon iqtisodiyoti globallashuvining uch asosiy mexanizmini ajratib ko‘rsatadi, ularga quyidagilar kiradi: 1) jahon savdosida o‘sib borayotgan raqobat; 2) ishlab chiqaruvchilarning ishlab chiqarish quvvatlarini boshqa mamlakatlarga joylashtirish hisobiga shaxsiy daromadlarini oshirishga intilishlari natijasida ishlab chiqarishning ko‘p millatli xarakterini o‘rnatish; 3) moliyaviy bozorlarning xalqaro integratsiyasi. Jahon iqtisodiyotida transmilliylashtirish jarayonlari real va moliyaviy tarmoqlarda transmilliy korporatsiyalar yaratilishi va ularning faoliyati jarayonlarida mujassamlanadi. g‘arb iqtisodchilarining ishlarida iqtisodiy faoliyatning bunga o‘xshash sub'ektlari transmilliy, xalqaro, multimilliy, supermilliy, global va boshqa kompaniyalar deb nomlanishi mumkin. Shunga muvofiq ravishda transmilliy korporatsiya deganda, yirik moliyaviy, ishlab chiqarish, ilmiy-texnikaviy, savdo-servis uyushmalari tushuniladi, ular o‘z operatsiyalarini o‘zlari tashkil etadilar va boshqa xorijiy mamlakatlarda ham birdek amalga oshiradilar. Ularni shaxsiy ishlab chiqarish, bank, investitsiya, savdo-reklama faoliyati, ilmiy-tadqiqot ishlarini amalga oshirish, kadrlarni tayyorlashni o‘z ichiga oluvchi murakkab tashkiliy tuzilma bir-biridan ajratib turadi. • TMKlarning zamonaviy ajralib turadigan jihatlari quyidagilar hisoblanadi: • Bozorlarni reja asosida yuritish va jahon miqyosida raqobatni amalga oshirish (ayrim xorijiy ekspertlar global raqobatning zamonaviy atamasi uchun yangi so‘z – ―giperraqobat‖ so‘zini ishlatadilar); • Jahon bozorlarini shunday global korporatsiyalar bilan ajratish; • Yangi axborot kommunikatsiya texnologiyalari asosida o‘z bo‘limlari faoliyatini kuzatish; korporatsiyalar tuzilmasining moslashuvchanligi; o‘z bo‘limlari, zavodlari va qo‘shma korxonalarini yagona xalqaro boshqaruv tarmog‘iga birlashtirish; • TMK faoliyat yuritayotgan davlatga iqtisodiy va siyosiy ta'sir ko‘rsatish. Har qanday mamlakat uchun ilk asosiy rivojlanish, tabiiyki, ichki bozor bo‘lib qoladi (yirik mamlakatlar bunda g‘ayritabiiy afzalliklarga ega), modomiki, transmilliylashtirish jarayonlarining avj olishi bilan siyosiy iqtisodiy rivojlanishning asosiy kriteriyasi jahon bozoriga zamonaviy mahsulotlar bilan chiqish va u erda o‘z o‘rniga ega bo‘lishdan iborat bo‘lib qoladi. TMK lar jahon to‘g‘ri xorijiy investitsiyalari (TXI) ning asosiy qismini amalga oshiradigan xo‘jalik sub'ektlari hisoblanadilar. Oxirigi dinamika hayratda qoldiradi: 2002 yildagi Xalqaro investitsiyalar haqidagi Ma'ruza ma'lumotlariga ko‘ra, dunyoda TXI ning o‘rtacha yillik o‘sish sur'ati 90- yillarning birinchi yarmida 20 % ni, ikkinchi yarmida esa 40,1 % ni tashkil qilgan. Xalqaro investitsiyalar umumiy hajmidagi to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar ulushida asosiy kapital 1980 yildagi 2,0-2,4 % dan 1990 yilning oxirlarida 6-8 % gacha o‘sdi. Globallashtirish va regionalizatsiya, hududiy iqtisodiy integratsiya jarayonlarining o‘zaro munosabati har doim ham bir xil ma'noga ega bo‘lavermaydi. Sir emaski, globallashayotgan jahon iqtisodiyotining bugungi holatining xarakterli belgilaridan biri ko‘p miqdorli hududiy iqtisodiy guruhlarni shakllantirish bo‘lib qolmoqda. Regionalizatsiya (hududiy iqtisodiy integratsiya) va globallashtirishning o‘zaro faoliyati haqidagi sodda tasavvurlar biri ikkinchisini inkor qiladigan pozitsiyaga mos keladi. Masalan, shunday fikrlar ham uchraydiki, bunda ―xalqaro regionalizatsiya globallashtirishning dialektik inkori hisoblanadi, modomiki, hududiy ittifoqlar mamlakatlarning cheklangan miqdorinigina o‘z ichiga oladi‖ 1 . Mashhur rus tadqiqotchisi prof. Yu.V. Shishkov fikriga ko‘ra, globallashtirish keng xo‘jalik hayotining baynalminallashtirish jarayonlarining rivojlanishi, shu bilan bir vaqtda hududiy integratsiya sifatida bir hudud doirasida ichki xo‘jalik hayotini baynalminallashtirish jarayonlari rivojlanishining eng yuqori darajasi imkon qadar mumkin bo‘ladi 2 . Shu ma'noda aytish mumkinki, hududiy integratsiya oldindan his qilishdir va bir vaqtda bir hudud doirasida globallashtirish ma'nosini tashkil etuvchi jarayonlar rivojlanishining chuqur va intensiv darajasidir.
Hududiy iqtisodiy integratsiya jahon xo‘jaligi globallashuvi jarayonlarini chuqurlashtirish uchun dastlabki shart-sharoitlarni shakllantiradi. Globallashtirishning harakatlantiruvchi kuchlari globallashtirish jarayonlarining aniq omillarida mujassamlashadi. Jahon iqtisodiyotini globallashtirish jarayonlarining yuzaga kelishi va evolyutsiyasiga ta'sir ko‘rsatuvchi asosiy omillar ichidan quyidagilarni keltirish mumkin: mamlakatlararo o‘zaro iqtisodiy bog‘liqlikning qat'iy kuchayishi; hozirgi kunda hech bir mamlakat o‘z rivojlanishida jahon xamjamiyati va regressidan butunlay uzoq bo‘lgan vaziyatda qolishni istamagan holda jahon iqtisodiyotidan tashqarida qolishi mumkin emas; keyingi vaqtlarda dunyoning deyarli barcha mamlakatlarining iqtisodiy oshkoralik darajasi tez sur'atda oshib borishi; xalqaro savdo 77 va kapitalning mamlakatlararo harakatining o‘sishi tufayli xalqaro iqtisodiy makonda yuz berayotgan milliy iqtisodiy jarayonlarga intensiv ta'sir ko‘rsatishi; tayyor mahsulotlarni mamlakatlararo almashtirish ulushi oshayotgan, agrar xom ashyo tovarlarini almashtirish esa xalqaro savdoni yanada ko‘paytirayotgan bir vaqtda xalqaro mehnat taqsimotining yangi sifatining shakllanishi; ichki tarmoq savdosining solishtirma og‘irligining o‘sishi; xalqaro moliyaviy bozor milliy sigmentlararo aloqalarning va yanada integratsiyalashgan global moliyaviy bozor shakllanishining kuchayishi; xo‘jalik hayotining xususiy va umumiy sub'ektlariga ega bo‘lgan turli mamlakatlardagi hududiy tarmoq xo‘jalik sub'ektlari o‘rtasida doimiy aloqalarni qo‘llab-quvvatlash uchun sharoit yaratadigan axborot va telekommunikatsiya inqilobi; kuchli texnologik va moliyaviy resurslarga ega bo‘lgan, butun dunyoda ishlab chiqarish va boshqa bo‘linma hamda bo‘limlarni joylashtirish, va shu tufayli mahalliy raqobatdosh
1 Цит. По: Marshall D. Understanding Late-twentieth Century Capitalism: Reassessing the Globalizion Theme // Government and Opposition. Vol.31. № 2. P. 213. 2 Шишков Ю.В. Интеграционные процессы на пороге XXI века. Почему не интегрируется страны СНГ? М., 2001. с. 17. 77 1986 йилдан 1995 йилгача халқаро товар айланмаси ҳажми йилига ўртача 6,5 % га ўсди, бунда ўн йилликда 1,9 баробарга ошди, халқаро хизматлар савдоси эса янада тез суръатларда ўсди ва 2,4 баробарга ошди. Бу вақтда халқаро ЯИМда халқаро савдо улуши олдинги ўн йилликларга қараганда уч баробар тез ўсди. 1990 йилларда халқаро савдо айланмасининг йиллик ўсиш суръати ўртача 8% ни ташкил қилди ва халқаро ишлаб чиқариш хажмининг ўсиши икки баробарга ошди (Қаранг. Черковец О. Глобализация сотрудничества или конкуренция? // экономист 2002. № 10. с. 5). afzalliklardan foydalanish samaradorligiga erishish imkonini beruvchi transmilliy korporatsiyalar faoliyat doirasini global ravishda kengaytirish; rivojlanayotgan va bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarni xalqaro savdoga jalb qilinishining, xalqaro kreditlashtirish va investrlashtirishning, xalqaro mehnat
migratsiyasining o‘sib borishi; jahon iqtisodiyoti sub'ektlari tuzilmasining asosiy murakkabligi – jahon arenasida milliy davlatlar va o‘z faoliyati doirasida milliy afzallikka ega bo‘lgan kompaniyalar bilan bir qatorda TMK lar va TMBlar, xalqaro iqtisodiy tashkilotlar, hududiy tashkilotlar, jumladan, integrallashgan uyushmalar, shuningdek, nodavlat tashkilotlari, yirik shaharlar va xatto, alohida individlar (olimlar, madaniyat xodimlari, Dj. Sorosga o‘xshagan ishbilarmonlar va boshqalar) ham faol ishtirok etishlari mumkin. Globallashtirishning asosiy belgilari qanday? Ularga xalqaro mehnat taqsimoti xarakteridagi sifat o‘zgarishlarini, TMK kabi jahon iqtisodiyoti sub'ektlarining ta'mir doirasi va faoliyat qamrovining o‘sishini, global iqtisodiy jarayonlarga moslashtirish maqsadida milliy va xalqaro darajada iqtisodiyotni boshqarish tizimidagi o‘zgarishlarni, davlatlararo va nodavlat xalqaro iqtisodiy tashkilotlar tizimidagi vazifalarning o‘zgarishini kiritish mumkin. Xalqaro iqtisodiy aloqalar xalqaro xo‘jalik mavjud barcha tarkibiy qismlarining muhim shakliga aylanadi: hech bir, xatto eng kuchli davlatlar ham tashqi muhit bilan chambarchas bog‘lanmagan, mutlaq etarlilik tartibida mustaqil rivojlana olmaydi.
jahon hamjamiyati mamlakatlari guruhi uchun iqtisodiy globallashuv jarayonlarining natijalari haqidagi masalaning qo‘yilishi tan olingan masala hisoblanadi. Bir tomondan, xalqaro iqtisodiyot nazariyasi xorijiy raqobatchilar uchun bozorlarning ochilishi, xalqaro savdoning kuchayishi, moliyaviy resurslar va investitsiyalarning mamlakatlararo joylashtirilishi, xalqaro ishlab chiqarish omillaridan samarali foydalanish, xalqaro ishlab chiqarishni oshirish uchun imkoniyatlar yaratishidan dalolat beradi. Natijada globallashtirish mazkur jarayonda ishtirok etadigan mamlakatlarning katta muvaffaqiyati bilan muvofiqlashadi. Shu bilan bir vaqtda, xususan, globallashtirishning neoliberal modelining asosiy mazmuni bo‘lgan xo‘jalik hayotining keng qamrovli liberalizatsiyaning globallashtirish bilan birlashishi sharoitlarida global tovar va moliyaviy bozorlarda integrallashgan raqobatning kuchayishi raqobat kurashida kuchlilarga yon bosuvchi alohida kompaniyalar hamda alohida mamlakatlar uchun ham muqarrar risklarni anglatadi. Modomiki, rivojlangan mamlakatlar uchun globallashtirishning eng katta foydalari etarli darajada yuqori (aynan shu erlarda kuchli kompaniyalarining shtab- kvartiralari – jahon bozorlaridagi o‘yinlar, shuningdek, sayyoraning asosiy ilmiy-texnikaviy va texnologik salohiyati, asosiy moliyaviy resurslar joylashgan), alohida ishlab chiqarishni qisqartirish, daromadlarni qayta taqsimlash, ijtimoiy tengsizlikning kutilayotgan o‘sishi ko‘rinishidagi risklar davlatning ijtimoiy siyosati bilan bo‘lib-bo‘lib kompensatsiya qilinadi. Unchalik rivojlanmagan mamlakatlarning eng zaif tomoni ularning bozorlaridan xorijiy moliyaviy kapitalning chayqov asosida nazoratsiz oqib kirishi va chiqib ketishidir. Keyingi o‘n yillikning jahon tajribasi (1994-1995 yillardagi Meksikadagi inqiroz, 1997 yildagi xalqaro (Osiyo) inqirozi, Rossiya, Braziliya, Argentinadagi ketma-ket yuz bergan inqirozli o‘zgarishlar) global moliyaviy kapitalning mamlakatlararo harakati rivojlanayotgan mamlakatlar va o‘tish iqtisodiyotidagi mamlakatlar moliyaviy va jamg‘arma bozorlarini qulatib, bu mamlakatlarning milliy valyutasi barqarorligini so‘ndiribgina qolmay, shuningdek, mazkur mamlakatlar xo‘jaligining real tarmog‘ida juda salbiy tarzda aks etadi. Globallashtirish jarayonlari ko‘p hollarda ilg‘or iqtisodiyotning rivojlanishi darajasini oshirishga va unchalik rivojlanmagan mamlakatlarning jahon iqtisodiyotidagi o‘rnining kuchsizlanishiga olib keladi. Ko‘pgina rivojlanayotgan mamlakatlar va o‘tish iqtisodiyotidagi mamlakatlar rivojlangan mamlakatlarga texnologik jihatdan bog‘liq bo‘ladilar: zamonaviy texnologiyalarning murakkablashuvi ularning ishlanmalari xarajatlarini juda oshirib yuboradi, o‘zlashtirilgan texnologiyalar esa komplementar omillarning, birinchi navbatda yuqori malakali va o‘qitilgan mutaxassislarning yo‘qligi tufayli yaxshi samara bermasligi mumkin. Globallashtirish jahon iqtisodiyoti rivojlanishining umumiy qonunchiligini – uning tengsizligini bekor qilmaydi, undan, rivojlangan mamlakatlar guruhlari uchun jahon bozoridagi etakchilikning o‘ziga xos kurashidan qochib qutilib bo‘lmaydi. D. Marshall (Buyuk Britaniya) fikriga ko‘ra, ―shuni to‘la ishonch bilan ta'kidlash mumkinki, mamlakatlararo shafqatsiz raqobat kabi tizimning bunday mohiyatli xarakteristikasi, etakchi rivojlangan mamlakatlarning jahonda etakchi o‘rinni egallash uchun raqobatlashishi, barcha mamlakatlarning markazlashgan yoki pereferiy mamlakatlarga bo‘linishi, zamonaviy kapitalistik tizim yanada integrlashib borayotganligiga qaramasdan o‘zgarmay qolmoqda. Jahon kapitalizmi barcha mamlakatlarga muvaffaqiyatli rivojlanish uchun teng imkoniyatlarni yaratmagan va bundan keyin ham yaratmaydi. Yuqori daromad olish uchun kurash shundayligicha qolmoqda... jahon iqtisodiyoti esa xuddi avvalgidek, notekis rivojlanmoqda‖ 3 .
Dunyodagi uch asosiy iqtisodiy kuch – AQSh, g‘arbiy Yevropa (yoki yanada tor yondashuv bo‘yicha Yevropa Ittifoqi) va Yaponiya o‘rtasidagi raqobat birinchi navbatda texnologik rivojlanish, yuqori texnologiyalar – mikroelektronika, biotexnologiya, yangi materiallarni yaratish va boshqalar doirasida rivojlanadi. Jahon banki tomonidan tayyorlangan, 2000-2001 yillardagi xalqaro rivojlanish haqidagi ma'ruza ma'lumotlariga ko‘ra, dunyoning 20 ta eng boy mamlakati aholisining o‘rtacha daromadlari 20 ta kambag‘al mamlakatlarning o‘rtacha daromadlarini 37 marta oshirdi. Bunda keyingi 40 yilda portlashlar ikki barobarga oshdi. Dunyoning beshta boy va beshta kambag‘al mamlakatlari o‘rtasidagi daromadlardagi uzilishlar esa 1990 yilda 60:1 va 1997 yilda 74:1 tashkil qildi. Fin eksperti K. Kilyunen fikriga ham qo‘shilish mumkin, uning fikricha, ―iqtisodiy tizim dunyoning 225 ta boy kishilarining jami boyligi 1 trln. dollardan oshganda sog‘lom hisoblanishi mumkin emas, bu 47 % kishini tashkil etuvchi 2,5 mlrd. kambag‘alning yillik daromadlariga teng ... sayyoraning uchta boy kishisining umumiy holati 48 ta rivojlangan mamlakatning jami YAIM ini oshiradi‖ 4 . Rivojlangan va unchalik rivojlanmagan mamlakatlar o‘rtasida ziddiyat unchalik qat'iy emas, oldin jahon hamjamiyatining muhim tarkibiy qismi sifatida ishtirok etgan ayrim mamlakatlar bugun yaxshi rivojlanmagan mamlakatlar qatoriga kirib qolgan (BMT tasnifi bo‘yicha). AQSh jahon xo‘jaligida o‘z etakchiligini saqlab qolish va yanada oshirishga, o‘z milliy masalalarini hal qilish uchun globallashtirishning neoliberal variantidan foydalanishga harakat qiladi. Globallashtirishning, eng avvalo, moliyaviy foydasi, o‘z hududida ta'sis qilingan (19601970 yillardayoq), alohida periferey mamlakatlar, offshor hududlar, xorij kapitalini jalb qilish maqsadida soliqdan ozod qilinganligini olishlari mumkin. To‘rt asosiy hududiy guruhni birlashtiruvchi offshor hududlarning yaxlit pleyadasi yuzaga keldi. Karib havzasining offshor hududlari Nyu-york bilan bir vaqtinchalik mintaqada bo‘lgan Shimoliy va janubiy Amerika mamlakatlariga xizmat qiladi. Fors ko‘rfazi mamlakatlaridagi offshor hududlar Yaqin Sharqning neft qazib chiqaradigan mamlakatlariga xizmat qiladi. Tinch okeanining Singapur, Gongkon, shuningdek, Vanuatu, Nauru va boshqa orol hududlari Tokio bilan bir vaqtinchalik mintaqada joylashgan Osiyo-Tinch okeani mamlakatlarining moliyaviy kapitalidan foydalanadilar. Globallashuv jarayoni ayniqsa moliyaviy va iqtisodiy sohada jadal sur`atlar bilan kechmoqda. U avvalo, tabiiy boyliklar va savdo bozorlari ustidan nazorat o`rnatish borasida raqobatning keskinlashuvida namoyon bo`ladi. Bu jarayonda davlatlar bilan bir qatorda transmilliy korporatsiyalar (TMK) ham etakchi o`rin tutadi.
3 Marshall D. Understanding Late-twentieth Century Capitalism: Reassessing the Globalization Theme // Gowernment and Opposition/. Vol. 31. № 2. p. 197, 215. 4 Социал-демократия перед лицом глобальных проблем. М., 2000. с. 23. ega bo`lgan ko`p funktsiyali milliy trest va kontsernlari, xalqaro firma, kompaniya va korporatsiyalari. ―Trans‖ old qo‘shimchasi o‘z nomi bilan – TMK milliy chegaralardan tashqarida tovar va xizmatlarni ishlab chiqaradilar va sotadilar; ular g‘oyalarni, didlarni, standart va texnologiyalarni butun dunyo bo‘ylab tarqatadilar; ular o‘z operatsiyalarini global miqyosda rejalashtiradilar, bunda o‘z milliy xarakterlarini saqlab qoladilar. Transmilliy kompaniyalar deganda ko‘pincha, o‘z ishlab chiqarish aktivlarini birdan ortiq mamlakatda nazorat qila oladigan kompaniyalar tushuniladi. Asos mamlakatlardagi bosh kompaniyalar qabul qiluvchi mamlakatlardagi sho‘'ba kompaniyalar va filiallarni investitsiyalagan holda xorijiy aktivlarga ega bo‘ladilar. Investirlashtirishning bunday turi boshqaruv va nazorat huquqini inobatga oladi va to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar sifatida ko‘rib chiqiladi. Bunga qarama- qarshi ravishda portfelli investitsiyalar nazorat huquqini bermaydi, ular odatda, daromad olish maqsadida pul bozorlari vositalarini va xorijiy qimmatli qog‘ozlarni xarid qilishni nazarda tutadi. Kompaniya agar faqatgina xorijda savdo qilsa yoki xorijiy firmalarning hamkorlari sifatida ishtirok etsa TMK hisoblanmaydi. Kompaniya uchun TMK maqomini olishning bir necha yo‘llari mavjud. Masalan, agar: 1) kompaniya xorijda bir necha affilyat yoki filiallarga ega bo‘lsa; 2) ular dunyoning ko‘pgina mamlakatlarida faoliyat yuritadilar; 3) xorijda olingan daromadlar ulushi yoki boshqa daromadlar barcha daromadlarga nisbatan yu qori bo‘lsa; 4) uning ishchilari, aktsionerlari va menejerlari ko‘pgina turli mamlakatlardan bo‘lishi kerak; 5) uning xorijiy operatsiyalari – bu nafaqat savdo, shuningdek ishlab chiqarish, tadqiqotlar, ishlanmalar ham bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari, Xalqaro kompaniyalar statistikasi ko‘pgina murakkabliklarga duch keladi. Xususiy firma sifatida ular o‘z faoliyatlari haqida axborotlarni zo‘rg‘a beradilar, buning ustiga axborotlarning bir qismi berkitiladi. Xalqaro korporatsiyalarning izohida ham farqlar mavjud. Ular odatda, kamida ikki mamlakatdagi aktivlar ustidan nazorat qilish huquqiga ega firma sifatida aniqlanadi. Boshqa mualliflar esa xorijiy ishlab chiqarish hajmi kabi kriteriyaning ahamiyatini ta'kidlaydilar. Shu narsa aniqki, TMKni bir xilda aniqlash juda katta murakkabliklarni o‘zida mujassamlashtirgan, chunki transmilliy korporatsiyalarning tashkiliy tuzilmasi xalqaro iqtisodiy munosabatlardagi o‘zgarishlarga moslashgan holda doimiy ravishda o‘zgarib turadi. TMKlar bo‘yicha BMT komissiyasi o‘z vaqtida transmilliy kompaniyalarga quyidagicha ta'rif bergan: Bu kompaniyalar: - yuridik shakli va faoliyat doirasidan qat'iy nazar ikki yoki undan ortiq mamlakat birligini o‘z ichiga oladi; - bir yoki undan ortiq rahbarlik markazlari orqali umumiy strategiyani amalga oshirish va kelishilgan siyosat yuritish imkonini beruvchi qarorlar qabul qilish tizimi doirasida operatsiyalarda o‘zib ketuvchi; - alohida birliklari bir-biri bilan mulk orqali yoki ulardan biri yoki bir nechtasi boshqasining faoliyatiga, xususan, bilimlarni, rusurslarni va boshqasi bilan majburiyatlarni bo‘lishish kabi qandaydir boshqacha tarzda o‘zaro bog‘langan; Xalqaro korporatsiyalarning ikki ko‘rinishi farqlanadi: 1. Transmilliy korporatsiyalar (TMK) – kapital bo‘yicha milliy (bosh kompaniya bir mamlakatga tegishli bo‘ladi) va faoliyat doirasi bo‘yicha xalqaro (investitsiyalar dunyoning ko‘pgina mamlakatlarida amalga oshiriladi). 2. Multimilliy korporatsiyalar (MMK) – kapital bo‘yicha ham, faoliyat doirasi bo‘yicha ham xalqaro bo‘lgan kompaniyalar (bosh kompaniya kapitali bir necha mamlakatlar kapitaliga tegishli, investitsiyalar ham dunyo bo‘ylab amalga oshiriladi). Ular faoliyati asosan ikkinchi jahon urushidan keyin rivojlana boshlab, hozirgi davrda yirik TMKlar keng tashqi iqtisodiy ekspantsiya siyosatini yuritmoqda. Masalan, jahon miqyosidagi savdo hajmining qariyb uchdan ikki qismi TMK ulushiga to`g`ri keladi, dunyodagi patentlar, litsenziya va nou-xaularning beshdan to`rt qismi ham ularga tegishli. Mutaxassislarning fikricha, 2004 yilda er yuzida 64 ming atrofida TMKlar mavjud bo`lib, ularning dunyo bo`yicha 830 mingta filiallari faoliyat olib borgan. (Taqqoslash uchun raqamlarga murojaat etsak, 1939 yilda dunyo miqyosida 30 ta TMK bo`lgan bo`lsa, 1970 yilda 7 mingtaga, 1976 yilda 11 mingtaga etgan). Dunyo miqyosida etakchi mavqega ega 100 ta eng yirik TMKlar xalqaro savdoning umumiy hajmidan 16%ni nazorat qiladi va bu TMKlarning uchdan bir qismi AQSHga to`g`ri keladi. XX asr so`ngida etakchi 100 ta TMKlarning chet ellardagi aktivlari 1,4 trln. doll. tashkil etdi. Ta`kidlash lozimki, zamonaviy TMKlarga xos bo`lgan xususiyat, bu ―ikki andozalik‖ yondoshuvidir. Bir tomondan ular
dunyo iqtisodiy makonining liberallashuvi va demokratlashuvidan manfaatdor bo`lsa, ikkinchi tomondan TMK ichida dunyoda mavjud erkin bozor qonuniyatlari ishlamaydi (bozor asosida emas, balki korporatsiya strategiyasidan kelib chiqib narxlar belgilanadi). Umuman, TMKlar faoliyati o`zlari joylashgan (ro`yxatdan o`tgan) davlat manfaatlari bilan mustahkam bog`langan bo`ladi. Yirik TMKlar ko`pgina mamlakatlarda faoliyat yuritib, ijtimoiy hayotning barcha sohalariga ta`sir etishga intiladi. Ayrimlari esa muayyan davlatlarning iqtisodiy va siyosiy nazoratidan butunlay xalos bo`lishga va birinchi galda, qanday yo`llar bilan bo`lmasin, o`z moddiy manfaatlarini himoya qilishga harakat qiladi. TMKlar va muayyan mamlakat hukumati o`rtasida ziddiyatlar vujudga kelgan hollarda ular mazkur mamlakatni tark etishib boshqasiga borib joylashadi. TMKlar faoliyatidan tashvishga tushgan jahon hamjamiyatini tinchlantirish uchun 7080 yillar mobaynida BMT darajasida TMKlar faoliyatini izga solish, mahalliy ishlab chiqaruvchilar manfaatlarini himoya qilish maqsadida o`ziga xos ahloq kodeksini ishlab chiqishga urinishlar ko`p bo`lgan. Biroq, bu urinishlar TMK vakillarining qattiq zarbasiga duch keladi va 1992 yilda bu borada olib borilayotgan muzokaralar to`xtatiladi. Vaholanki, TMKlar faoliyatida ko`pgina, ayniqsa, rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotida quyidagi salbiy holatlar namoyon buladi: - mamlakatning eskirgan va ekologik jihatdan xavfli texnologiyalar axlatxonasiga aylanib qolish extimoli; - mamlakat sanoat ishlab chiqarishining eng rivojlangan segmentlari va ilmiy- tadqiqot tuzilmalari, istiqbolli mahalliy korxona va firmalarni egallab olinishi xavfi; - mahalliy kompaniyalarga nisbatan TMK manfaatlariga mos istiqbolli yo`nalishlarni tiqishtirilishi mumkinligi; - iqtisodiy yoki moliyaviy inqiroz yuz bergan hollarda korxonalarning yopilishi, ishlab
chiqarishning qisqarishi, ishsizlikning kuchayishi; Bunday hollarda TMKlar sarmoyasini mamlakatdan olib chiqib ketishga harakat qiladi; Ma`lum bo`ladiki, TMKlar jahon iqtisodiyotining integratsiyalashuvi, zamonaviy texnika va texnologiyalarning rivojiga hissa qo`shsada, milliy iqtisodiyot taraqqiyotiga salbiy ta`sir etayotganidan ko`z yumib bo`lmaydi. Xulosa qilib aytganda, jahon xo`jaliklararo aloqalarida TMKlar ancha murakkab va jadal rivojlanib kelayotgan hodisadir. Urushdan keyingi g`arbiy Yevropa, YAponiya va ―yangi industrial mamlakatlar‖ning bosib o`tgan yo`li shuni ko`rsatadiki, TMKlar bilan raqobatga dosh berish uchun milliy kapital faol tashqi iqtisodiy siyosat olib bora oladigan baquvvat moliyaviy va sanoat tuzilmalariga birlashmog`i lozim. Bitta partiyaning uzoq davr ustunligi kuzatilgan YAponiya jamiyati ham ko‗p
partiyaviy tizimga kiradi. SHuning uchun bu mamlakatdagi tizimni bir partiyaviy tizim bilan adashtirmaslik lozim. YAponiya, Suriya, Ispaniya kabi mamlakatlarda yakka etakchi partiyani o‗z ichiga olgan ko‗p partiyaviylik tizimining ham foydali ekanligi tajribada sinab ko‗rildi Dunyo davlatlarining yalpi milliy mahsulotlariga muvofiq ularning ro‗yxati tuzib chiqilsa va TMK ro‗yxati bilan taqqoslansa, iqtisodiy qudratiga ko‗ra «Mitsiu» kompaniyasi 25o‗rindagi «davlat» bo‗lar ekan, keyin esa: «Mitsubisi» (26), «Itochu» (30), «Su-mitomo» (36), «Toyota»(38) va boshqalar 5 .
Ba‘zi tadqiqotchilar daromadlarning global konvergensiyasi haqida gapirishmoqdalar. Ular bu boradagi fikrlarini qashshoq davlatlarning iqtisodiyoti o‗zib ketgan holda, ya‘ni yanada yuqori sur‘atlar bilan rivojlanayotgani bilan dalillaydilar. Haqiqatda esa ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan qoloq mamlakatlar iqtisodiyoti boy davlatlarnikidan ko‗ra ancha past sur‘at bilan rivojlanayotgan paytda, tez o‗sish faqat Janubi-SHarqiy Osiyo mamlakatlarining (―Osiyo yo‗lbarslari‖ deb ataluvchi) kamsonli guruhi uchun xos. Ularning globalizatsiyadan oladigan foydasi juda kam, ko‗pincha esa nolga teng. Natijada nafaqat daromadlarning konvergensiyasi va tenglashtirilishi, balki ularning qutblanishi ham mavjud. Globallashuv tufayli tez rivojlanayotgan mamlakatlar boy davlatlarga aylanadi, qashshoq mamlakatlar ulardan yanada ko‗proq ortda qoladi. Dramatik tarzda o‗sib borayotgan daromadlardagi farq qashshoq mamlakatlarda norozilik keltirib chiqaradi, bu xalqaro mojarolarga olib kelishi mumkin. So‗nggi 15 yilda aholi jon boshiga daromad 100 dan ortiq mamlakatlarda pasaygan, 60 dan ziyod mamlakatda aholi jon boshiga talab qisqargan. (Rivojlangan mamlakatlarda yashayotgan deyarli 5 mlrd. kishi orasida 3/5 qismi eng past sanitar me‘yorlarga mos kelmaydigan sharoitda yashashadi, 1/3 qismi ichimlik suvidan mahrum, 1/5 qismi esa to‗yib ovqatlanmaydi). ―Imtiyozlarni adolatli taqsimlash‖ jahon iqtisodiyotini globallashtirishning eng muhim muammolaridan biri hisoblanadi. Ammo bu muammo, afsuski, yagona emas. Boshqa bir muhim muammo milliy iqtisodiyotlarning umumsayyora darajasidagi o‗zaro bog‗liqligi tufayli yuz berish imkoniyati yuqori mintaqaviy yoki global beqarorlik bilan shartlangan. Bir mamlakatdagi iqtisodiy silkinish yoki bo‗hron mintaqaviy yoki hatto global oqibatlarga ega bo‗lishi mumkin. Dunyo bo‗yicha sustlik yoki depressiya populistik chaqiriqlarni keltirib chiqarishga, globallashuvning borishida qaror topgan o‗zaro bog‗liqlik va aloqalarni uzib yuborishga qodir. Natijada iqtisodiy urushga aylanish xavfi bo‗lgan iqtisodiy mojaro va hatto harbiy-siyosiy to‗qnashuv kelib chiqishi mumkin. Ayrim mamlakatlar iqtisodiyotini nazorat qilish mustaqil hukumatlar ixtiyoridan eng kuchli davlatlar, ko‗pmillatli, global korporatsiyalar va xalqaro tashkilotlar qo‗liga o‗tishi xavfi ham mavjud. SHu bois ba‘zi siyosatshunoslar globallashuv hodisasida milliy suverenitetdan ajralish xavfini ko‗rmoqdalar. SHu sababdan globallashuv milliy davlatlar etakchilarida uning kuchi qarshisida ojizlik hissini tug‗dirishi, oddiy fuqarolarida esa uni yoqtirmaslik tuyg‗usi uyg‗otishi mumkin. Bu kabi kayfiyatlar proteksionizmga chorlovchi ksenofobiya va millatchilikni qayta tug‗dirishi, ekstrimistik siyosiy harakatni keltirib chiqarishi mumkin. Bu esa o‗z navbatida jiddiy mojarolarning yuz berishiga kuchli sabab bo‗ladi. Ko‗pincha ish haqi yuqori bo‗lgan iqtisodiy rivoj topgan mamlakatlardagi ishsizlikni globallashuv to‗siq bo‗ladigan hodisalar qatoriga kiritishadi. Ammo, e‘tirof etish lozimki, bu kabi fikrlarni ularning ko‗pchiligida ishsizlikning past me‘yori va ish haqi past bo‗lgan davlatlarda ishsizlikning yuqori darajasi inkor etadi. Haqiqatda esa bandlikka hukumat siyosati va texnologik jarayon globallashuvning boshqa omilllariga nisbatan ko‗proq ta‘sir ko‗rsatadi. Globallashuv kengayib borishiga ba‘zan uning ijtimoiy farovonchilikka xavfi
5 Уткин А.И. Глобализация: процесс и осмысление. –М. : Логос, 2002, -С.38-39. to‗g‗risidagi afsonalarni bog‗lashadi. Biroq ijtimoiy farovonchilik darajasiga mutlaqo boshqa ta‘sirlar — soliq siyosati, demografik tendensiyalar ancha ko‗proq ta‘sir etadi. SHu bilan birga keyingi vaqtlarda ko‗pchilik rivojlangan mamlakatlarda o‗rta sinfning foiz ulushi kamayib borayotganini aniq dalil sifatida inkor etmaslik kerak.
Nihoyat, globallashuvdan asosan muayyan davlatlarning tashqi siyosatidagi muvaffaqiyatsizliklarni oqlash uchun foydalaniladi. Jahon xo‗jaligi va xalqaro mehnat taqsimotidagi asosiy rivojlanish tendensiyalari haqida chuqur bilimga ega bo‗lmasdan turib iqtisodiy xavfsizlik muammosini tadqiqot qilish mumkin emas. Bu tendensiyalarning asosiysi iqtisodiyotning globallashuvidir. Xorijda 2 -3 ming yilliklarda geosiyosiy o‗zgarishlarning sodir bo‗lishini tahlil qilarkan, O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Abdug‗anievich Karimov quyidagicha izoh beradi. ‖strategik vazifalarni hal etib jahon hamjamiyatida keng integratsiyalashgan, zamonaviy demokratik davlat qurishni yaxshi tushunamiz. CHunki jahon xo‗jaligi bugunga kelib ko‗p qirrali bo‗lmoqda… XXI asr xalqaro munosablarda shak shubhasiz globallashuv asri bo‗ladi.‖ 6
kapital bozorlari hamda infrastrukturaning rivojlanganligida, global telekommunikatsiya sistemasining shakllanganligida, transmilliy korporatsiyalarning yuqori sur‘atda o‗sganligi, kichik va o‗rta korxonalarning ishlab chiqarishi, iqtisodiy va investitsion faoliyati bilan bog‗liq bo‗lgan integratsiyalashgan milliy korporativ strukturasining tashkil topishini keltirish mumkin. SHu bilan birga Markaziy Osiyo mamlakatlarida iqtisodiy o‗zgarishlarni Jahon xo‗jaligining transfarmatsiyasi bilan xalqaro raqobatning kuchayishi, kapitalning davlatlar va hududlar orasida erkin harakat qilishi, transmilliy kompaniyalar faoliyatini kengaytirish, xalqaro moliya – kredit munosabatlarni erkinlashtirish va iqtisodiy globallashuv bilan amalga oshadi. Boshqa tomondan globallashuv rivojlangan mamlakatlarni jumladan Markaziy Osiyo mamlakatlarini ham Jahon xo‗jaligi aloqalariga kirishga bir qator muammolarni ham tug‗diradi. Bu muammolar – milliy iqtisodiyotning tashqi ta‘siridan himoyalanmaganligi, mamlakatlarni xorijiy bozorlarga chiqishdagi qiyinchiliklar, tashqi transport va informatsion aloqalarni rivojlanmaganligi hamda ularning xalqaro tizimlardan uzoqda joylashganligi, asosiy eksport tovarlariga Jahon narxlarining o‗zgarib turishi, globallashuv xo‗jaligi faoliyatining Markaziy Osiyoda atrof muhit va energetika holatini salbiy oqibatlarga olib kelishi bilan chambarchasi bog‗liqdir. Iqtisodiyotda globallashuv tushunchasi erkin savdo, erkin kapital oqimi, ishlab chiqarish korxonlari daromad solig‗inng pasaytirilishi, mehnat va tabiiy resurslar xarajatini kamaytirish maqsadida ishlab chiqarish tarmoqlarining davlatlararo erkin ko‗chishi kabi asosiy xususiyatlarni o‗z ichiga qamrab olsada, quyidagi xususiyatlarni ham qamrab olgan: Rivojlangan davlatlardagi kabi rivojlanayotgan davlatlarda uzluksiz ish haqi, narx va ishlab chiqarish daromadlarining bir biriga tenglashishi 7 ;
Ishchi kuchini kamaytirish va radikal restruktizatsiya qilish maqsadida mamlakat ichida va transmilliy doirada kompaniyalar sonining ortishi; Internet tarmog‗i orqali moliyaviy axborotlarning butun jahon bo‗yicha tez tarqalishi va ishlab chiqarish korxonalarining ochiqligi; Moliyaviy birjalarning ahamiyati ortishi; Tovarlar reklamasining ko‗payishi;
6 Каримов И.А. ―Ўзбекистон XXl аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари‖- Тошкент ―Ўзбекистон‖, 1997 – б.288-289. 7
Коротаев А. В. , Халтурина Д. А. Современные тенденции мирового развития . М.: Либроком, 2009
Mahsulotning milliylik xususiyatlari yo‗qolib borishi; Transmilliy kompaniyalarning soni va ahamiyati ortishi. Iqtisodiyotning globallashuvida pirovard maqsad barcha davlatlarda muttasil iqtisodiy o‗sish va aholi farovonligini oshishini ta‘minlashdan iborat. Global rejalarning yuzaga kelish tamoyili sifatida esa globallashuv xalqaro iqtisodiy aloqalar borasida yangi qulaylik va imkoniyatlar yaratish bilan bir qatorda turli-tuman tahdid va ziddiyatlarni ham keltirib chiqarmoqda. Birinchidan, global bog‗liqik tamoyillari kuchaygan sayin jahon xo‗jalik tizimining rivojlanishidagi nomutanosiblik tobora oshib bormoqda. Rivojlangan mamakatar va rivojlanayotgan davlatlardagi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiy etish ko‗rsatkichlari o‗rtasidagi tafovut yanada ortib bormoqda. Rivojlangan davlatlar eksporti jahon eksportining qariyb 60%ni tashkil etmoqda. Rivojlanayotgan davlatlar o‗z eksport tovarlarining 70%ni rivojlangan davlatlaga sotadi. Uya mamlakat, ya‘ni AQSH, YAponiya va Germaniyada jahon aholisining 9% yashaydi, ular hissaiga esa dunyo daromadining yarmi, xaridorlik quvvatining 30% to‗g‗ri kelmoqda 8 .
Germaniya, Italiya) hissasiga yalpi eksport va importning qaryib yarmi to‗g‗ri kelmoqda. Ikkinchidan, mamlakatlar iqtisodiy rivojlanishi intensivligi turli-tuman yo‗nalishar, mezonlar bo‗yicha xilma-xil tarzda namoyon bo‗lmoqda. Masalan, iqtisodiy tizimlarning tavsiflanishida qo‗llaniladigan ―milliy bozor modellari‖ni olib ko‗raylik. Bozor iqtisodiyotini shakllantirishda Germaniya belgilagan bozor modeli YAponiya, Janubiy Korea yoki Xitoydagi bozor modellaridan tamomila farqlanadi. Bozor iqtisodiyoti institutlarining barpo etishda umumiy o‗xshashliklar bo‗lsada, ularni shakllantirish yondashuvi va yo‗llari turlicha bo‗lib kemoqda. Uchinchidan, erkin iqtisodiyotni barpo etishda xo‗jalik yuritishning jahon qoidalarini unifikatsiyalashga urinilmoqda, lekin bunda xalqaro tashkilotlarning harakatlari muvaffaqiyatsiz chiqmoqda. CHunki, har bir davlat iqtisodiyotini tartibga solish, uni erkinlashtirish va tashqi iqtisodiy faoliyatini rivojlantirishda o‗ziga xos vosita va uslublarni qo‗llamoqda. Tashqi iqtisodiy xavfsizlik—shartnomalar va institutsional tuzilishni amalga oshirish borasidagi barcha xalqaro shartlar majmuasi bo‗lib, unda xar bir jahon hamjamiyatidagi a‘zo davlatning erkin saylash va o‗zining ijtimoiy–iqtisodiy taraqqiyot strategiyasini ishlab chiqishi, tashqi bosimga uchramasligi, boshqalarni ishiga aralashmasligi, o‗zaromanfaatli va o‗zaromuvofiqlik asosida jahondagi boshqa davlatlar bilan hamkorligi. Globallashuv sharoitida tashqi iqtisodiy xavfsizlikni ta‘minlash uchun quyidagilar taqoza etiladi: Birinchidan, jahon xo‗jalik aloqalarida ishtirok etib, milliy ishlab chiqarish uchun qulay sharoitlar yaratish; Ikkinchidan, jahonda sodir bo‗layotgan iqtisodiy, siyosiy noxush hodisalar salbiy oqibatlarining milliy iqtisodiyotga ta‘sirini kamaytirishga erishish. Alohida ta‘kidlash joizki, ochiq iqtisodiyot sharoitida tashqi tahdidlar ta‘siririni butunlay yo‗q qilish, unga barham berish mumkin emas. Iqtisodiy xavfsizlikka tahdid soluvchi tashqi omillarga quyidagilar kiradi: 1)Eksport tarkibidagi xom ashyo tovarlarining ustuvorligi, an‘anaviy mashinasozlik va harbiy sanoat tovarlari bozorlarining yo‗qotilishi; 2)mamlakatning ko‗p turdagi mahsulotlar, shu jumladan, strategik ahamiyatdagi va oziq-ovqat mahsulotlari iportiga qaramligi; 3)eksport va valyuta nazoratining yaxshi yo‗lga qo‗yilmaganligi, bojxona
8 Международные экономические отношения:Учебник для вузов / В.Е.Рыбалкин, Ю.А.Щербанин, Л.В.Балдин и др. Под ред. проф. В.Е.Рыбалкин-5-е изд., перераб. и доп. –М.:ЮНИТИ-ДАНА, 2005. 165-бет. chegaralarining ochiqligi; 4)raqobatga bardoshli eksportni qo‗llab-quvvatlovchi moliyaviy, tashkiliy va axborot infratuzilmalarning rivojlanganligi va import tarkibining ratsional emasligi;
6)eksport-import operatsiyalariga xizmat
ko‗rsatuvchi transport infratuzilmalarining rivoj topmaganligi; 7) Ilmiy salohiyat oqimi; 8)Kapital oqimi; 9)Tashqi qarzlarning o‗sishi; 10)Tijorat va iste‘mol mollari bo‗yicha import qaramlikning ortishi; 11)Iqtisodiyotning haddan tashqari ochiqligi; 12)Milliy tovarlarni ichki va tashqi bozorlardan siqib chiqarish maqsadida chet el kapitallarini jalb qilish. Eksport tovarlariga narxlarning keskin pasayib ketishi yoki aksincha, import tovarlariga narxlarning keskin ko‗tarilib ketishi tashqi bozorga bog‗liq bo‗lgan iqtisodiyot uchun o‗ta xavfli hisoblanadi. Bundan tashqari, bozorlarda savdo qilish yoki mahsulot etkazib beruvchi mamlakat yoki mamlakatlar guruhi tomonidan embargo kiritilishi ham iqtisodiyotning rivojiga xavf tug‗diradi. SHuningdek, bir mamlakatdan yoki mamlakatlar guruhidan ayrim turdagi mahsulotlarni keltirishda yuqori darajadagi qaramlikka, bog‗liqlikka yo‗l qo‗yib bo‗lmaydi. CHunki bu iqtisodiy qaramlikdan siyosiy jihatdan ta‘sir ko‗rsatishdan foydalanishlari mumkin. Milliy iqtisodiyot uchun uning eksporti tarkibida ikki-uch xil tovarning ustuvor o‗rinni egallashi, xatto eksport hajmining yarimidan ko‗pini tashkil etishi o‗ta xavfli holatlarni tug‗dirishi mumkin. Ko‗pgina rivojlanayotgan mamlaktlar tajribasi shuni ko‗rsatadiki, eksportning bunday tarkibi bunday tarkibi jahon bozori kon‘yukturasi yomonlashgan sharoitda, ularga bo‗lgan talabning kamayishi oqibatida iqtisodiyot halokatiga olib kelishi mumkin. Mamlakat eksport qilayotgan xom ashyo resurslarining jahon bozridagi narxlarning tushib ketishi oqibatida uning tashqi savdo aylanmasi pasayib ketadi. Natijada, valyuta tushumi kamayadi va bu hol mamlakat uchun zarur investitsiya loyihalarining bajarilishiga salbiy ta‘sir ko‗rsatadi. Hatto milliy valyuta qadrning tushib ketishiga ham olib kelishi mumkin. SHuningdek, xom ashyo ishlab chiqaruvchi milliy korxonalarning iqtisodiymoliyaviy ahvoli yomonlashadi. Ularning ba‘zilari xonavayron bo‗ladi, ko‗pchiligi esa ishlab chiqarish hajmini kamaytirishga majbur bo‗ladi. Oqibatda, ish bilan band xodimlar soni qisqarib, ishsizlar soni oshadi. Davlat byudjetidan aholini ijtimoiy himoyalashga ajratilgan mablag‗ ko‗payib, ijtimoiy muammolar ham birmuncha keskinlashadi. Milliy iqtisodiyotning rivojlanish sur‘atlari sekinlashadi yoki turg‗unlikka, tanglikka yuz tutadi. Ochiq iqtisodiyotga o‗tish o‗ta darajadagi proteksionizmdan voz kechishni taqazo etadi. Ammo mamlakatni jahon xo‗jaligiga kirib borishi nuqtai nazaridan istiqbolli bo‗lgan tarmoqlar va ishlab chiqarisharni himoya qilish, ya‘ni selektiv proteksionizm zarurdir. Bu davrda iqtisodiy xavfsizlik nuqtai nazaridan vatanimizda ishlab chiqarilgan tovarlarni sotish bozorlarini, import xom ashyo va sanoat mahsulotlari manbalarini diversifikatsiyalash, ko‗plab mamlaktlar bilan yomonlashgan munosabatlar o‗rniga boshqa mamlakatlar bilan bo‗ladigan iliq munosabatlar rivojlantiriladi. Iqtisodiyot chuqur krizisga uchragan va kaptal mablag‗larni unga jalb qilish keskin kamayib ketayotgan sharoitda xorijiy investitsiyalar ba‘zi sohalarda iqtisodiy o‗sish katalizatori bo‗lishi mumkin. Bu esa iqtisodiy xavfsizlikni mustahkamashga imkon beradi. Xorijiy investitsiyalarni jalb qilish mexanizmi xorijiy hamkorarning moliyaviy va moddiy resurslarini milliy iqtisodiyotga real kiritishga undashi lozim. Ular tomonidan moddiy boyliklarni arzon narxlarda ko‗lab sotib olishga yo‗l qo‗yish mumkin emas. SHunday qilib, xorijiy investitsiyalarni iqtisodiyotga keng jalb qilish choralarini ko‗rish bilan bir qatorda, bu jarayonlarni tartibga solish ham darkor. Bunda milliy manfaatlarga rioya qilgan holda, xorijiy kompaniyalarning minimal mablag‗lari evaziga butun bir tarmoqlar ustidan o‗z nazoratini o‗rnatishlariga yo‗l qo‗ymaslik lozim bo‗ladi. Butun dunyoda milliy valyuta qadri mamlakt iqtisodiy ahvolining indikatori hisoblanadi. Mamlakatdan moliyaviy mablag‗larning katta miqdorlarda chiqib ketishi, ya‘ni ―kapitalning qochishi‖ milliy iqtisodiy xavfsizlikka jiddiy tahdiddir. Mablag‗larning chetga chiqib ketishining legal, ya‘ni ochiqdan-ochiq yo‗li tijorat banklari tomonidan xorijiy banklar hisobi schetlariga katta miqdordagi mablag‗larning o‗tkazilishi hisoblanadi. Mablag‗larning chetga chiqib ketishining noqonuniy, ya‘ni yashirin yo‗llarga esa quyidagilar kiradi: -eksport mahsulot narxining pasaytirib, importda oshirib ko‗rsatish. Bunda fiktiv va haqiqiy narx o‗rtasidagi farq xorijiy kompaniya lar tomonidan vatanimizdagi ishbilarmonning xorijiy bankdagi schetiga o‗tkaziladi; -import uchun ―avans‖ o‗tkaziladi, ammo import sodir bo‗lmaydi va h.k. Mamlaktning nafaqat iqtisodiy, shuningdek, siyosiy ahvoliga ham jiddiy xavf tug‗diruvchi tahdidlardan bir tashqi qarz muammosidir. Tashqi qarzning yuqori darajadaligining o‗ziyoq tashqi siyosat yuritishni shubha ostiga qo‗yadi. Mamlakat qarz bergan yirik kreditor mamlaktlarga qaram bo‗lib qoladi. Tashqi qarzlarni to‗lash uchun mamlakt qarzlardan kreditlarni belgilangan muddatlarda to‗lashni kafolatlaydigan ishlab chiqarish loyihalarini moliyalashtirishda foydalanishi hamda yangi ob‘ektlarni ishlab chiqarilgan mahsulotlar eksportini kengaytirish mumkin. YUqoridagilardan ko‗rinib turibdiki, globallashuv sharoitida milliy iqtisodiyot xavfsizligini ta‘minlash naqadar muhim ahamiyatga ega ekanligi, qolaversa, tovar va xizmatlar reklamasining mazmuni, yo‗nalishi, targ‗ib qilish usul va uslublari jamiyatdagi umue‘tirof etilgan me‘yorlarga javob berishga qaratilgan qoidalarni ishlab chiqish va ular bo‗yicha nazorat tizimini takomillashtirish zarur. XX asrning so`nggi choragida jahon miqyosida yangi dunyoviy tartibning qaror topishi, avvalo, turli mamlakatlar iqtisodiyotining integratsiyalashuvi ―geoiqtisodiyot»ning shakllanishi bilan uzviy bog`liqdir. Bu jarayonning quyidagi belgilovchi omillarini ajratib ko`rsatish mumkin: ―sovuq urush‖da g`olib chiqqan davlatlarning harbiy qudratining kuchayishi; SHimoliy Amerika, G`arbiy Yevropa va SHarqiy Osiyoda iqtisodiyotning jadal o`sishi; Transmilliy korporatsiyalar va nodavlat tashkilotlar mavqei va ta`sirining oshishi rivojlangan va ―Uchinchi dunyo‖ mamlakatlar o`rtasidagi ziddiyatlarning keskinlashuvi; rivojlangan davlatlarning rivojlanayotgan davlatlar tabiiy boyliklarini egallash, ishchi kuchi va intellek-tual zaxiralarini jalb etish va hokazo. Rivojlangan mamlakatlar uchinchi dunyo ega bo‗lgan mineral xom ashyo, yoqilg‗i- energetika resurslariga ehtiyoj sezmoqda. CHunki ularning zahirasi tugab bormoqda. Tabiiy xom ashyo resurslarining, ayniqsa, gaz va neftning cheklanganligi yaqin ellik yilda xalqaro munosabatlar rivojlanishining bosh omili hisobladi. Ushbu zahiralarni qo‗lga kiritishga intilish asosida mojarolar avj oladi, kuchlar konfiguratsiyasi (kuchlar joylashuvi) o‗zgaradi. Muqobil energiya manbalarini birinchi bo‗lib topgan mamlakat nafaqat milliy iqtisodiyotini rivojlanitirish, balki geosiyosiy koordinatalarning yangi tizimini shakllantirish uchun ham barcha sharoitlarga ega bo‗ladi. Uchinchi mingyillik oralig‗ida xalqaro munosabatlar tizimi, G‗arb adabiyotida aytilayotganidek, xalqaro tizim (International System) o‗z rivojlanishining sifat jihatdan yangi fazasiga kirdi. Uning hozirgi dunyoga ta‘sirini inqilobiy deb tavsiflash mumkin. 1945-1990 yillarda mavjud bo‗lgan «sovuq urush» davridagi xalqaro tizim yoki YAlta-Potsdam tizimi nom-nishonsiz ketdi. YAlta-Potsdam tartibi o‗rniga kelgan yangi xalqaro tizim tub o‗zgarishlarning girdobli jarayonini boshidan kechirmoqda. 1980 yillar oxiri-1990 yillar boshi davomida SHarq va G‗arb o‗rtasidagi qarama-qarshilikning tugashi, sotsialistik lagerning qulashi, SSSRning tarqab ketishi, Evrosiyo qit‘asida o‗nlab yangi mustaqil davlatlarning paydo bo‗lishi singari butunjahon- tarixiy ahamiyatga molik voqealar sodir bo‗ldi. Xalqaro tizim ―aktyorlari‖ning miqdor va sifati, ular munosabatlarining modeli va o‗zini tutish qoidalari bir necha yil ichida o‗nlab yillar
davom etgan «sovuq urush» davridan ko‗ra ancha chuqur o‗zgarishlarni boshidan kechirdi. Dunyo tartiblilikdan ko‗ra tartibsizlik, mojarolarni tartibga solish strategiyasidan ko‗ra mojarolar bilan xarakterlanadi (tavsiflanadi). SHunday qilib, hozirgi xalqaro tizim endilikda tamomila yangi xarakter belgilariga ega: 1. Milliy davlatlar avvalgidek uning bosh aktyori hisoblanadi, bu o‗rinda gap integratsiya darajasiga qaramasdan, ixtiyoriylik sharti bilan davlatning turli davlatlararo mintaqaviy, mintaqalararo va global tashkilotlarda ishtiroki haqida bormoqda. Siyosiy hokimiyat hududiy mustaqillik (suverenitet) tamoyili asosida xalqaro huquqning boshlang‗ich sub‘ektlari bo‗lib qolayotgan alohida davlatlar ixtiyorida saqlanadi. Biroq ko‗payib borayotgan global muammolarni hal qilishda ularning kuchi kamayadi. Yevropa va Osiyoning ulkan kengliklarida «real sotsializm» g‗oyasi va amaliyotining barbod bo‗lishi shunga olib keldiki, kommunistik utopiya (xayolot) o‗rnini davlat-millatni yaratish konsepsiyasi egalladi. Millat, milliy qurilish g‗oyasi qirq yoki etmish yil davomida totalitarizm zulmi ostida qolgan jamiyatlar uchun tenglashtirish ob‘ekti bo‗lib xizmat qiladi. Millatchilik bu jamiyatlarda konstruktiv (asosiy) kuch rolini o‗ynaydi. 2. Xalqaro xukumatlararo tashkilotlar (XHT) kabi xalqaro nohukumat tashkilotlar (XNT) sonining ham o‗sib borishi xalqaro tashkilotlar siyosiy, iqtisodiy va sotsial sohalarda davlatlarning o‗zaro bog‗liq XT manfaatlarining ortishi tufayli zarur bo‗lgan xalqaro tizimni boshqarishning alohida shaklini yaratadi. XT transchegaraviy, siyosiy jarayonning instutitsional doirasini shakllantiradi, unda ko‗p sonli davlat va hamjamiyatlardan davlat yoki nodavlat aktyorlar ishtirok etishadi. XHT ikkilamchi va yasama bo‗lsa ham, chunki ular xalqaro huquqning birlamchi sub‘ektlari — davlatlar tomonidan tuzilgan, xalqaro huquqning sub‘ektlari hisoblanadi. XNT esa xalqaro xususiy huquq institutidir. Umuman, XNT siyosiy sohada davlat butkul va to‗lig‗icha o‗ziga ololmaydigan boshqaruvning ma‘lum funksiyasini o‗z zimmasiga oladi. 3. Xalqaro tizimdagi qarama-qarshilik (ziddiyat) globallashuv bilan bir vaqtning o‗zida kechgan nomarkazlashtirish, mintaqalashtirish va ko‗pqutblilik jarayonlarida namoyon bo‗ladi. SHarq va G‗arb ziddiyati konfiguratsiyasi uning bipolyarliligi bilan birga endi xalqaro tizim uchun struktur belgilovchi bo‗lmay qoldi. Kuchlarning yangi mintaqaviy markazlari tashkil topdi. Eng muhim mintaqaviy davlatlar sifatida YAponiya va Germaniya, shuningdek, Xitoy va Braziliyaning ko‗tarilishida ko‗pqutblilik namoyon bo‗lmoqda. Mintaqaviy guruhlar va xalqaro tashkilotlar (Rossiya, Yevropa Ittifoqi, NAFTA Islom Konferensiyasi tashkiloti, ASEAN va sh.k. bilan birgalikda «katta ettilik») xalqaro tizimda davlatlar bilan birga etakchi aktyorlarga aylanmoqda. 4. Xalqaro tizimda qarama-qarshilik markazining SHarq-G‗arb nisbatidan SHimolJanub o‗qiga ko‗chib o‗tishi, sodda qilib aytganda, boy SHimol bilan, kambag‗al Janub o‗rtasidagi mojaro (ixtilof) industrial va rivojlanayotgan mamlakatlar rivojining mutlaqo turlicha siyosiy, iqtisodiy va madaniy imkoniyatlariga asoslanadi. «77 lar guruhi»ga birlashgan, o‗zida 120 dan ortiq davlatni qamragan rivojlanayotgan mamlakatlar katta guruhi ichida tabaqalanish jarayoni yuz bermoqda. Unda OPEKga tegishli, son jihatdan uncha ko‗p bo‗lmagan bir necha boy (badavlat) va rivojlanayotgan mamlakatlar hamda «yangi industrial mamlakatlar» ajralmoqda. Ikkinchi tomondan, rivojlangan va rivojlanayotgan, boy va kambag‗al mamlakatlar o‗rtasidagi farq kengayib bormoqda. «Sovuq urush» tugagandan so‗ng SHimol-Janub o‗qidagi keskinlikning kuchayishiga ko‗p jihatdan sivilizatsion omillar sabab bo‗ldi. 5. SHarq va G‗arb mojarosining tugashi «kuch» tushunchasining mazmun va o‗lchamida dramatik burilish yasadi. Kuchning mumtoz belgilari (davlat hududi o‗lchamlari, aholi soni, geopolitik holati, qurolli kuchlari soni va sh.k.) va davlatning hududiy mustaqilligi
ko‗p jihatdan endi o‗z ahamiyatini yo‗qotdi. G‗arb siyosiy tafakkuri ilmiy muomalaga «sezilarli kuch» va «sezilmas kuch» tushunchalarini olib kirdi. «Sezilarli kuch» kategoriyasi o‗z ichiga yuqorida qayd etilgan an‘anaviy kuch belgilarini oladi. «Sezilmas kuch» kategoriyasi ilmiy-texnologik baza, iqtisodiyotning sanoat va moliyaviy quvvati, valyuta, inson boyligi (kapitali), ijtimoiy xavfsizlik kafolati, davlatning siyosiy va ijtimoiy tuzilishini himoya qilishda aholining safarbarlik layoqati singari go‗yoki bir qarashda ko‗rib va sezib bo‗lmaydigan davlat qudratining belgilaridan iborat. Kuchning ushbu yangi o‗lchamlari davlatning o‗rni, maqomi va qudratini aniqlashda yanada katta ahamiyat kasb etmoqda. 6) Dunyo tizimi «turlarning ayni bir paytda bo‗lishi» («baravar yuz berishi») bilan, ya‘ni tarixiy davr va ijtimoiy makon kabi fundamental tushunchalarning ayni bir paytda mavjud bo‗lishi va bir-birining ustiga qo‗yilishi bilan duch kelmoqda. «Jahon o‗tish jamiyati»ning hali etarlicha aniqlanmagan va pishib etilmagan sharoitida, bir tomondan, davlatlararo mojarolarning mintaqaviylashuvi va markazdan uzoqlashuvi, ikkinchi tomondan, davlatlararo harbiy va davlat ichkarisidagi ijtimoiy-siyosiy mojarolarning o‗zaro qo‗shilib ketishi yuz bermoqda. Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish Tashkilotiga birlashgan evroatlantika makonining sanoati rivoj topgan mamlakatlarida SHarq va G‗arb mojarosining bartaraf etilishi natijasida tinchlik barqaror va xavfsiz bo‗lgan bir vaqtda dunyoning boshqa mintaqalarida beqarorlik va ko‗tarilishlar keskin ortdi. Xalqaro munosabatlarda globallashuv jarayonlarining yonma-yon borishi va mahalliy hamjamiyatlarning saqlanishi, o‗zaro qo‗shilib ketishi va tabaqalanish, qismlarga ajralish (fragmentizatsiya) va markazdan uzoqlashish, yaqinlashish va begonalashish, mustaqillik va o‗zaro bog‗liqlik xalqaro tizim uchun xarakterlidir. Yüklə 0,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|