A. A. Potebnyanın dilçilik görüşləri
Yüklə 148,3 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
A.A.Potebnyanın dilçilik görüşləri Aleksandr Afanyaseviç Potebnya görkəmli slavyan dilçisidir. O dövrün bütün dilçiləri kimi Potebnya da Humboldtun güclü təsiri altında olmuşdur. Potebnya Humboldtun “xalq ruhu” və dil ideyasını qəbul edir və göstərir ki, dilsiz ruh mövcud ola bilməz, çünki ruh dil vasitəsilə yaranır və dil zamanca onda birinci hadisədir. Potebnya Humoldtun dilin fəaliyyət olması haqqındakı ideyasını da qəbul edir. Humboldtun bu fikri dilin mahiyyətini, dilin öz formalarını təkmilləşdirməyə daim can atdığını başa düşməkdə Potebnyaya kömək edir. Bunun əsasında Potebnya dilin inkişafını irəliyə doğru hərəkət kimi, aşağı formadan yuxarı formaya yüksəliş kimi qiymətləndirir. O yazır ki, dil daim inkişafdadır və onda heç bir şeyə donuq baxmaq olmaz. Potebnya yaradıcılığının mahiyyətinə görə psixoloji cərəyanın nümayəndəsidir. Onun ümumdilçilik görüşlərini əks etdirən ən mühüm əsərləri bunlardır: “Təfəkkür və dil”, “Filologiya elmləri üzrə mühazirələrdən”, “Rus dili qrammatikası üzrə qeydlərdən”, “Filologiya elmləri nəzəriyyəsi üzrə qeydlərdən”, “Rus dili səslərinin tarixinə dair”. Bunlardan başqa Potebnyanın folklor, poetika, rusistika, slavistika və dialektologiya haqqında da maraqlı əsərləri vardır. Potebnyanın fəlsəfi görüşləri klassik alman fəlsəfəsinin təsiri altında formalaşmışdır. Klassik alman filosoflarından İ.Kant, İ.Fixte, Q.Hegel, F.Şellinq, alman dilçilərindən V. Fon Humboldt və H.Ştayntalın əsərləri Potebnyanın yaradıcılığında öz izini buraxmışdır. Potebnya yaradıcılığını iki dövrə bölmək olar. 1860 – 1865-ci illəri əhatə edən birinci dövr – bu dövrdə Potebnya Humboldt və Ştayntalın ideyalarını, habelə İ.F.Herbart və Q.Lotsenin psixoloji tədqiqatlarını tənqidi surətdə mənimsəyib dilin fəlsəfəsi – psixoloji nəzəriyyəsi sahəsində tədqiqatlar aparmışdır. Bu dövrdə Potebnya, əsasən dilçilikdə psixoloq və filosof kimi çıxış etmişdir. 1865 – 1891-ci illəri əhatə edən ikinci dövr – bu dövrdə Potebnya, əsasən rus dilinin dialektologiyası, qrammatikası və fonetikası sahəsində tədqiqat aparmış, tədqiqatda hind – Avropa dilçiliyi sahəsində əldə edilmiş nailiyyətlərdən istifadə etmişdir. Potebnyanı bütün yaradıcılığı boyu maraqlandıran əsas problem dil və təfəkkürün münasibəti məsələsi olmuşdur. Dilçiliyin bütün problemlərinin, o cümlədən dil və təfəkkür probleminin tədqiqində Potebnya yaradıcılığında materialist və idealist müddəalar bir – birinə sarmaşmışdır. Potebnya göstərir ki, dil sahəsi təfəkkür sahəsi ilə uyğun gəlmir. Lakin bunun ardınca dilçi belə bir idealist fikir irəli sürür ki, bəşər tarixində elə bir dövr olmuşdur ki, dil təfəkkürlə bağlı olmamışdır. Potebnya göstərir ki, dil və fikir ona görə uyğun gəlmir ki, rəssamın, musiqiçinin, şahmatçının yaradıcı təfəkkürü sözdə ifadə edilmir, riyaziyyatçı isə ən mürəkkəb məfhumları sözlərlə yox, şərti işarələrlə ifadə edir. Potebnyanın söz haqqında təliminin əsasını sözdə səslənmə və mənanın vəhdətdə, sıx əlaqədə olması təşkil edir. Potebnya sözü ya üzvlərinə bölünən səslə mənanın vəhdəti, ya da xarici cəhətdən səs birliyi, daxili cəhətdən təsəvvür və mənanın birliyi kimi müəyyənləşdirir. Onun fikrincə, səslə mənanın bu vəhdəti sözün fəaliyyətini təmin edir. Sözlərdən onları təşkil edən səslə mənanı ayırsaq, onda onlar söz olmaz. Potebnya sözü üzvlərinə bölünən səslə mənanın vəhdəti hesab edir və bu cütlüyə üçüncü bir ünsürü – təsəvvürü əlavə edir. Təsəvvür dedikdə, müəllif məna məzmununu, yaxud mənanın təsviri üsulunu nəzərdə tutur. Potebnya yazır ki, istisnasız olaraq hər hansı bir söz üç ünsürdən ibarətdir: üzvlərinə bölünən səsdən, bunsuz söz ola bilməz; təsəvvürdən; sözün mənasından. Potebnya sözdə iki məna – xüsusi, yaxud leksik və ümumi, yaxud qrammatik məna görürdü. O göstərirdi ki, söz həqiqi leksik mənasından başqa bir sıra ümumi dərəcələrə də işarə edir. Bu dərəcələr dilçilikdə qrammatik kateqoriyalar adlanır. O, sözləri iki qrupa bölür: 1) əşyəvi və leksik sözlər, tam mənalı, yaxud leksik mənalı sözlər; 2) formal və qrammatik sözlər, köməkçi, yaxud leksik mənası olmayan sözlər. Potebnya qrammatik forma, qrammatik kateqoriya və nitq hissəsi anlayışının tədqiqinə də böyük əhəmiyyət vermişdir. Onun fikrincə, qrammatik kateqoriya sözün leksik mənası ilə sıx əlaqədardır. Qrammatik kateqoriyalar və nitq hissələri bir başlıq altında tədqiq edilməlidir. Potebnyanın dilçilik konsepsiyasının əsas mahiyyəti ondadır ki, o, dilçiliyin əsas problemlərinin təhlilində özünəməxsus mövqeyi ilə çıxış etmişdir. Yüklə 148,3 Kb. Dostları ilə paylaş:
|