Abu Rayhon Beruniyning jahon ilm faniga qo’shgan hissasi
Yüklə 223,47 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Abu Rayhon Beruniyning jahon ilm faniga qo’shgan hissasi Prezedentimiz I.A. Karimov buyuk allomamiz Abu Rayhon Beruniy haqida shunday bir ajoyib fikrlarni o‘z asarida keltirib o‘tgan edi. ―Milliy tariximizning yana bir yorqin yulduzi Abu Rayhon Beruniy faoliyatiga haqqoniy baho berar ekan, amerikalik fan tarixchisi Sarton XI asrni «Beruniy asri» deb ta‘riflaydi. Bunday yuksak va haqli baho avvalo qomusiy tafakkur sohibi bo‘lmish buyuk vatandoshimizning ilm-fan taraqqiyotiga qo‘shgan beqiyos hissasi bilan izohlanadi. Shu o‘rinda ta‘kidlash joizki, Beruniy ilmiy masalalarda ham, tarixiy voqea-hodisalarga, o‘z zamondoshlariga baho berishda ham o‘ta xolislik va haqqoniylik bilan fikr yuritgan. Shu bois ham u hayotda ko‘p aziyatlar chekkan, hatto umrining oxirida turmush qiyinchiliklariga duchor bo‘lgan, ammo har qanday og‘ir sharoitga qaramasdan, e‘tiqodidan qaytmagani uning o‘z ma‘naviy ideallariga naqadar sodiq bo‘lganidan dalolat beradi‖ 1 . Turkistonlik ulug' alloma Abu Rayhon Beruniy 973-yil tavallud topadi. U ota-onasidan juda yosh yetim qolgan va Iroqiylar xonadonida tarbiyalangan. Iroqiylarning oxirgi vakili Xorazmshoh, Abu Abdulloh Muhammad ibn Ahmad ibn Iroq hisoblanadi. Xorazmshohning jiyani—amakisining oʻgʻli Abu Nasr Mansur ibn Iroq Beruniyning ustozi edi‖ 2 . ―Beruniy juda yoshligidan ilm va fanga qiziqadi. U sevgan fanlar—astronomya, matematika, geodeziya, geografiya va mineralogiya edi‖
3 . Abu Rayhon Beruniy deyarli barcha fan sohalarida ijod etgan buyuk qomusiy alloma va mashhur mutafakkirdir. U yaratgan 152 ta asardan 30ga yaqini bizgacha yetib kelgan. Buyuk tabiatshunos Beruniy, o‗zining salaflari xususan, Ahmad Farg‗oniy va Muhammad Xorazmiy ishlab chiqqan bilishning ilmiy usulini rivojlantirib, yanada chuqurlashtirdi. Bundan tashqari alloma iqtisodiyotda ishlab chiqarishning har xil mehnat turlarining o‘rnini tadqiq etgan. Oltin va kumushning umumiy ekvivalenti sifatida shakllanish qonuniyatlarini ilmiy asoslagan va jamiyat
1 Karimov I. A. Yuksak ma‘naviyat – yengilmas kuch. T: Ma‘naviyat, 2008. 31-bet 2 N. Mamatov, A. Hojeboyev, S. Yuldosheva. Falsafa.T-2005, 66-bet 3 O‘sha kitob, 67-bet shakllanishida iqtisodiy omillarning o‘rni to‘g‘risidagi ta‘limotni jahon ilm fani miqyosida katta hissa qo‘shdi. Uning aytishicha, ―Kuzatishning ko‗pligi ko‗rilgan narsalarni eslab qolish qobiliyatini yaratadi‖ 4 . Beruniy o‗zining o‗gitida: ―Biliming shundayki, u yalang‗och bo‗lsang ham o‗zingda qoladi, uni hammomga kirganingdagi xo‗llik ham yo‗qota olmaydi‖, -deydi. Beruniy inson xotirasini ―Allohning tuhfasi‖, deb hisoblaydi. U ―tirishqoqlik va ko‗p shug‗ullanish bilan ham xotirani mustahkamlash mumkin‖, -deydi. Beruniy tabiat hodisalarini bilishdagi nazariy-mantiqiy xulosa, qiyoslashning ahamiyatini benihoya katta ekanligini uqtirib o‗tadi. Beruniy tarixiy hodisa va voqealar haqiqatini bilishga taalluqli hamma masalalarni har taraflama o‗rganish zarurligini ko‗rsatadi va bu bilan noto‗g‗ri yo‗lga tushib qolishdan ehtiyot bo‗lishga chaqiradi. U shunday yozadi: ―Xabar ko‗z bilan ko‗rgandek bo‗lmaydi, degan kishining so‗zi juda to‗g‗ridir. Chunki ko‗rish ko‗ringan narsaning o‗zi bor paytida va o‗z joyida turganida qarovchi ko‗zining uni uchratishdan iboratdir. Xabarga yolg‗onyashiqlar qo‗shilmaganda, u ko‗rishga nisbatan ortiqroq o‗rinda turgan bo‗lar edi. Chunki ko‗rish va qarash shu payt, shu on bilan cheklanadi. Xabar esa narsaning ko‗ringan payti va vaqtdan ilgari o‗tgan va keyin keladigan hollaridan darak beradi; ana shuning uchun xabar mavjud narsalardan ham, kelajak narsalardan ham darak beraveradi. Yozish xabar turlarining biri bo‗lib, uni boshqa turlardan ko‗ra afzalroq hisoblash mumkin; qalamning mangu yodgorliklari bo‗lmaganda, xalqlarning tarixini qanday bilar edik? So‗ngra, odatda bo‗lgan hol haqida berilgan xabar bir xil emas, balki (farqsiz) rost va yolg‗on bo‗lishi mumkin‖ 5 . Beruniy yolg‗on xabarlarning muayyan va umumiy ildizlarini ochib tashlaydi. U bularni ma‘lum guruh kishilarining manfaatlarini qaramaqarshiligida ko‗radi. Uningcha, chinakam jasorat, qahramonlik so‗zdami yo amaldami, har ikki holatda ham yolg‗onga qarshi kurashda o‗limni ham pisand qilmaslikda namoyon bo‗ladi. ―Yolg‗onchilikdan chetlanib, rostgo‗ylikka yopishgan kishini boshqa odam u yoqda tursin, yolg‗onchining o‗zi ham sevib maqtaydi. Axir, o‗z zararingizga bo‗lsa ham, rost
4 M.Qodirov. O‘rta asr yaqin va o‘rta sharq xalqlari naturfalsafasi.T. 2010. 77-bet 5 O‘sha kitob. 79-bet gapiring deyilganku‖ 6 , deb yozadi u. Kuzatish, ko‗rish, tajribalar qilish, mantiqiy umumlashmalar chiqarish, ma‘lumotlarni to‗plash, xalq og‗zaki ijodi, yozma yodgorliklarni o‗rganish, barcha xabar, manbalarga tanqidiy qarash haqiqatni aniqlash uchun ularni birbiri bilan taqqoslab ko‗rish, til qurilishini, yozuvlarni o‗rganish – bular hammasi o‗rta asrning buyuk qomuschisi Abu Rayhon Beruniy ilmiy usulining asosini tashkil etadi. Alloma jismlarning o‘zaro tortishuvi, Quyosh va Oyning tutilishi, zarra, inertsiya va sun‘iy tanlanish, rivojlanish anomaliyasi, Yer qa‘rida ro‘y beradigan geotektonik siljishlar, Yer qiyofasining tadrijiy tarzda o‘zgarib turishi, xilma—xil olamlar to‘g‘risida ilmiy bashoratlarni ilgari surgan. Uning falsafiy qarashlari tabiiy-ilmiy qarashlari ta‘sirida shakllandi. U modda va zamon, qonuniyat, zaruriyat va tasodifiyat, harakat va rivojlanish, ziddiyat, sabab va oqibat kabi falsafiy muammolarga katta e‘tibor bergan Beruniyning asarlarida bilish masalalari muhim maqomga egadir. Bilishga bo‘lgan qiziqishning ikkita sababi bor. Birinchidan, bu o‘ziga xos lazzatdir. Ikkinchidan, bilishdan maqsad odamlar ehtiyojlarini qondirishdir. Bilish sezgilar yetkazib bergan ma‘lumotlardan boshlanadi. Ular bilishning yuqori bosqichi aqliy bilish uchun o‘ziga xos ko‘makchi va asos bo‘lib xizmat qiladi. Bilimning chinligi kuzatuv va sinov— tajriba orqali belgilanadi. Ular tufayli ashyolarning muhim jihatlari o‘rganiladi, ularning miqdoriy tomonlari aniqlanadi, bilish jarayonining samaradorligi oshib boradi. Beruniy insonga tarif berarkan unga ko‘ra, ―inson qiyofasi tabiat ta‘sirining natijasidir. Uning ichki qiyofasiga kelsak, uni inson cheksiz sa‘y harakatlar oqibatida tubdan o‘zgartirishi mumkin. Har bir kishi o‘z xulq-atvorining sohibidir. Jamiyat tadrijiy o‘zgarishlar orqali rivojlanib boradi. Adolat, fuqaro uchun g‘amxo‘rlik, zulmni bartaraf etish, jamiyatni aql va adolat tug‘i ostida boshqarish mutafakkirning idealidir‖ 7 . Beruniy insonning jismoniy tuzilishida umuman uning hayotida geografik omilning roli haqida ajoyib fikrlar bildirgan. Bu haqda u shunday yozadi: «Odamlar tuzilishlarining rang, surat, tabiat va axloqda turlicha
6 O‘sha kitob. 80-bet 7 Q. Nazarov, Falsafa maruzalar matni. T. 2000. 43-bet bo‘lishi faqatgina nasablarining turlicha bo‘lishi emas, balki tuproq, suv, havo, joylarning ham turlichaligiga bog‘liqdir», deydi. Hatto tillarning turlichaligi ham geografik sharoitlarga bog‘liq deb bilib, shunday yozadi: «Tillarning turlicha bo‘lishiga sabab odamlarning guruhlarga ajralib ketishi va bir-birlaridan uzoq turishidir. Beruniy moddiy va ma‘naviy ehtiyojlarni roli jamiyatda katta ahamiyatga egaligi, ehtiyojlarning turli-tuman va son-sanoqsizligini aytadi. U faqat ehtiyojlarni bir xilcha so‘zlashadigan kishilar birgalikda ta‘minlay olishlari mumkin. Buning uchun kishilardan shaharlar tashkil etish zarurati tug‘iladi. Kishilardagi hayotiy ehtiyojlarni birgalashib qondirishga intilish o‘zaro bir- birlariga yordamlashish kabi yaxshi niyatlar ularni jamiyatga birlashishga olib keldi, deb hisoblaydi. Ayni paytda Beruniy «Odamlar hammasi bir otaning bolalari va bir-birlariga juda o‘xshaydi. Lekin ular oralaridagi raqiblik va ko‘rolmovchiliklardan ham holi emas», deydi. Beruniy jamiyat kishilar tomonidan o‗z ehtiyojlarini tushunib, o‗zlariga o‗xshash kishilar bilan o‗zaro, shartnoma " asosida birga yashashdan iboratligini, ular birgalikda faoliyat ko‗rsatishlari, mehnat qilishlari zarurligini aytgan. ―Beruniy fikricha, ba‘zi insonlar bu dunyodagi hayotida odamlarga ko‘p yaxshiliklar qilgani tufayli, o‘lganlaridan keyin ularning ruhlari ham yaxshilik qilishni davom ettirgani uchun, odamlar ularning ruhlariga hurmat va ta‘zim bildirib, ularning haykallarini yasab, chiroyli maydonlarga qo‘yganlar‖ 8 . Buyuk allomamizning bu fikrida, barcha insonlarni ilm olishga va yaxshilik qilishga unadayotgani bejiz emasdir. Zero ilmli va yaxshilik qilgan odam qulidan nopok, nojo‘ya ish kelmas, bundan tashqari bunday aql zakovatli, saxovatli insonlar bu dunyoni tark etganlaridan keyin ham ularning nomlari albatta xalqning yodida qolur.
8 Abu Rayhon Beruniy ―Hindiston‖asari qarang 5-b0b Yüklə 223,47 Kb. Dostları ilə paylaş:
|