ADİlxan bayramov
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- SƏMƏD VURĞUN: MİLLİ VƏ ÜMUMBƏŞƏRİ
- SƏMƏD VURĞUNUN anadan olmasının 100
- Şamil VƏLİYEV Filologiya elmləri doktoru
- VURĞUN SƏNƏTİNƏ YENİ BAXIŞ
| 3 Xalq şairi SƏMƏD VURĞUNUN anadan olmasının 100 illiyinə həsr olunur 4 Kitab Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin vəsaiti hesabına çap olunub Elmi redaktor: Cəlal ABDULLAYEV Filologiya elmləri doktoru, professor Rəyçilər: Əmirxan XƏLİLOV Filologiya elmləri doktoru, professor Şamil VƏLİYEV Filologiya elmləri doktoru Adilxan Hüseynəli oğlu Bayramov Səməd Vurğun: milli və ümumbəşəri Bakı, «Səda» nəşriyyatı, 2006, 316 səh. Kitabda ilk dəfə olaraq Səməd Vurğun yaradıcılığında millilik və ümumbəşərilik mövzusu sistemli şəkildə və çağdaş tələblər baxımından öyrənilir. Bu məqsədlə şairin bədii əsərləri, onların müəyyən səbəblərlə bağlı çap olunmamış və ya ixtisar edilmiş hissələri, çıxış, məqalə və məktubları araşdırılır, bunların bəziləri ilk dəfə tədqiqata cəlb olunur. Kitab ədəbiyyatşünaslar, müəllimlər, habelə ali məktəblərin müvafiq fakültələrinin tələbələri üçün nəzərdə tutulmuşdur. İSBN 5-86874-170-6 A13 4700000000 Qrifli nəşr M664/07-2006 A. Bayramov, 2006 5 VURĞUN SƏNƏTİNƏ YENİ BAXIŞ Azərbaycanın xalq şairi Səməd Vurğunun yaradıcılığı həmişə tənqid və ədəbiyyatşünaslığın diqqət mərkəzində olmuş, bu mövzuda namizədlik və doktorluq dissertasiyaları, monoqrafiyalar, məqalələr yazılmışdır. Bu araşdırmalarda şairin ümumi yaradıcılığı və onun müəyyən sahələri, konkret əsərləri, ədəbi-tənqidi və estetik görüşləri, ədəbi əlaqələrin inkişafında rolu, sənətkarlıq xüsusiyyətləri və s. tədqiqat obyekti kimi götürülmüşdür. Nəticədə ədəbiyyatşünaslığımızın vurğunşünaslıq qolu yaranmışdır. Vurğunşünaslar şairin yaradıcılığında millilik və ümumbəşərilik problemlərinə öz araşdırmalarında yeri gəldikcə toxunsalar da, müəlliflərdən heç biri bu mövzunu geniş şərh etməyi bir məqsəd kimi qarşısına qoymamışdır. Bu baxımdan Adilxan Bayramovun «Səməd Vurğun: milli və ümumbəşəri» monoqrafiyası xüsusi maraq doğurur. Adilxan Bayramov Bakı Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsinin məzunudur. O, ilk tədqiqat vərdişlərinə məhz Səməd Vurğun yaradıcılığını araşdırmaqla başlamış, bu mövzuda namizədlik dissertasiyası müdafiə etmiş, doktorluq dissertasiyası yazmışdır. 30 ilə yaxın bir müddətdə Səməd Vurğun yaradıcılığı ilə ardıcıl məşğul olan Adilxan Bayramov özünü bacarıqlı, səriştəli və əməksevər tədqiqatçı kimi göstərmişdir. O, tədqiqatçı kimi xeyli iş görmüş, şairin bir çox çıxış və məqalələrini, məktublarını, şerlərini, o cümlədən 1942-ci il fevralın 12-də Moskva radiosu ilə «Koroğlu nəsillərinə bizim salamımız», 1942-ci il noyabrın 29-da Moskvada ədəbiyyat və incəsənət işçilərinin antifaşist mitinqində «Qafqazın mədəniyyəti ölməzdir» adlı çıxışlarını, habelə Ukrayna yazıçılarının III qurultayında çıxışının mətnlərini ilk dəfə üzə çıxararaq Azərbaycan dilinə çevirmiş və dərc etdirmişdir. Adilxan Bayramov şairin «Vaqif» pyesinin və «Aslan qayası» poemasının 6 naməlum parçalarını əldə etmiş, «İnsan» pyesinin daha mükəmməl variantını üzə çıxarmış və bütün bunlardan öz tədqiqatında istifadə etmişdir. «Səməd Vurğun: milli və ümumbəşəri» monoqrafiyası da onun bacarıqlı bir vurğunşünas olduğunu göstərir. Bu monoqrafiyada ilk dəfə olaraq Səməd Vurğun yaradıcılığında millilik və ümumbəşərilik mövzusu sistemli şəkildə və çağdaş tələblər baxımından öyrənilir. Bu məqsədlə şairin bədii əsərləri, onların müəyyən səbəblərlə bağlı çap olunmamış və ya ixtisar edilmiş hissələri, çıxış, məqalə və məktubları araşdırılır, bunların bəziləri ilk dəfə tədqiqata cəlb olunur. Şairin indiyədək tədqiqatçıların diqqətini çəkməmiş bir sıra çıxış və məqalələri, məktubları da vardır. Bunlar onun kitablarına daxil edilmədiyi, bəziləri isə ümumiyyətlə heç yerdə çap olunmadığı üçün tədqiqat obyektinə çevrilməmiş, diqqəti cəlb etməmişdir. Çap olunmamış məqalələrində, habelə məktublarında, müxtəlif mətbuat orqanlarının səhifələrində, iclas protokollarında və stenoqramlarda mühafizə olunan çıxışlarında onun ədəbiyyatda millilik və ümumbəşərilik, vətənpərvərlik, ana dili, ayrı-ayrı hadisələr və şəxsiyyətlər barədə maraqlı mülahizələri vardır. Monoqrafiyada bu mənbələr ilk dəfə olaraq təhlil obyektinə çevrilmişdir. Monoqrafiyada ilk dəfə olaraq 1930-cu və 1950-ci illərdə şairə qarşı təşkil olunmuş qərəzli hücumlar araşdırılmış, bu hücumlarla bağlı onun yaradıcı şəxsiyyət kimi keçirdiyi yaradıcılıq məqamları və bütün bunların onun əsərlərinə təsiri göstərilmişdir. Monoqrafiya giriş, dörd fəsil, nəticə və istifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısından ibarətdir. I fəsil «Səməd Vurğun və tarixi şəxsiyyət problemi» adlanır. Bu fəsildə göstərilir ki, Azərbaycan xalqının tarixinin öyrənilməsi bir problem kimi həmişə Səməd Vurğunu narahat etmiş, şair bu işin gerçəkləşməsi naminə çalışmış, bununla yanaşı, tarixi mövzuda əsərlər yazmış, tariximizin öyrənilməsi işində mövcud olan boşluqları doldurmağa səy göstərmişdir. Burada şairin üzərində «Azərbaycan. Tarixi poema. 1934-1935. Səməd Vurğun» yazılmış şəxsi arxivindəki qırmızı cildli albomda toplanmış əsərlər – müəllifin «Azərbaycan» epopeyası - şairin bu epopeyaya daxil etdiyi «Dar ağacı», «Qız qayası», «Aslan qayası», «Üsyan» poemaları çağdaş tələblər təhlil edilir. Burada şairin tarixi mövzuda yazılmış əsərlərində şəxsiyyət problemi araşdırılır. Mövzu eyni zamanda şairin folklor motivləri əsasında yazdığı əsərlər üzrə şərh olunur. Bu fəslin «Vaqif» dramı: Şair və hökmdar problemi. Sənətkar faciəsinin inikası» bölməsində «Vaqif» pyesinin yazıldığı tarixi şərait, bu şəraitin əsərin yazılmasına təsiri, şair və hökmdar problemi ön plana çəkilir, sənətkarın konkret tarixi şəraitdə faciəli yaşantıları əsaslandırılır. Azərbaycan xalqının tarixi keçmişinin çox maraqlı bir dövrünü 7 canlandıran, qədim Azərbaycan torpağı Qarabağın müdafiəsinə həsr olunmuş «Vaqif» pyesi 1938-ci ildə tamaşaya qoyulduğu dövrlə də səsləşirdi. Tədqiqatçı «Vaqif»in müasir səslənməsinin bir səbəbini də 1937-ci ilin məlum havasının təsiri ilə izah edir. O bu faktları əsas götürülür ki, M.P.Vaqif 1797-ci ildə İran hökmdarı Ağa Məhəmməd Şah Qacarın hüzurunda dayanmışdı, əsərin yazıldığı 1937-ci ildə isə Səməd Vurğun şəxsi məsələsi ilə əlaqədar düz dörd dəfə «respublikanın rəhbəri»nin yanına çağırılmışdı. A.Bayramov çox doğru olaraq belə hesab edir ki, burada və şairin çağırıldığı digər yerlərdə gedən söhbətlər, həmin dövrün mövcud şəraiti əsərin yazılmasına ciddi təsir göstərmişdir. Bu mülahizələr «Vaqif»dən götürülmüş konkret nümunələr əsasında şərh edilir. Belə bir fakt əsas götürülür ki, şair «Vaqif»i əvvəlcə faciə kimi qələmə almış, teatra «dörd pərdəli mənzum faciə» kimi təqdim etmişdi. Əsərin qəhrəmanı Vaqifin ölümü hadisələrin təbii axarı ilə bərabər həm də pyesin qələmə alındığı dövrün obyektiv gerçəkliyindən və tələbindən doğurdu. «Mənzum roman və insan xarakterləri» adlanan ikinci fəsildə Səməd Vurğunun epik əsərlərə xüsusi maraq göstərdiyi qeyd olunur və bu onun ümumiləşdirilmiş xarakter və obrazlar yaratmaq səyi ilə əlaqələndirilir. Bu fəslin «Şairin poemalarında tarixi səsləşmələr» bölməsində şairin «Komsomol poeması»na xüsusi diqqət yetirilir, bu əsərdə insanın tarixi hadisələr axınında təsviri araşdırılır, əsərin canrı ilə bağlı fikirlərə münasibət bildirilir. Tədqiqatçı bu poemanı təhlil etmək, obrazları tarixi hadisələr axınında düzgün səciyyələndirmək, onlara şairin münasibətini aydınlaşdırmaq üçün həmin dövrün gerçəkliklərini nəzərdən keçirir. 1918-1920-ci illərdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılması və devrilməsi, habelə Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qurulması kimi tarixi hadisələr Səməd Vurğunun yeniyetməlik illərinə təsadüf etmişdir. Şair 1918-ci ildə, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Qazax Müəllimlər Seminariyasına daxil olmuş, Sovet hakimiyyəti dövründə isə təhsilini tamamlayaraq əmək fəaliyyətinə başlamışdır. Səməd Vurğun XI Ordu hissələrinin Qazağa daxil olmasını 8 müşahidə etmiş, mitinqlərdə müxtəlif çıxışları dinləmiş, Dilicanda yeni quruluşa qarşı çıxmış iki nəfərin, habelə məşhur Gəncə qiyamının iştirakçısı olmuş daha iki nəfərin Qazaxda hərbi-inqilabi komitənin qərarı ilə güllələnməsini görmüşdü. Yeni hökumət gənc nəslin «qırmızı inqilabçıların» yolu ilə getməsi üçün müxtəlif üsullardan istifadə edir, ilk komsomol təşkilatları yaradır, yeniyetmələri komsomol sıralarına qəbul edir, daha doğrusu «yazırdılar». Müəllif, bütün bu yaşantıların həyati material kimi «Komsomol poeması»nın yaradılmasına ciddi təsir göstərdiyini, əsərdə təsvir olunan hadisə və obrazların canlılığına səbəb olduğunu əsaslandırır. Tədqiqat işində belə fikir əsaslandırılır ki, Səməd Vurğun bu əsərdə çox ziddiyyətli və mürəkkəb bir dövrü, bu dövrün acı bir həqiqətini – bir xalqın ayrı-ayrı düşmən cəbhələrə bölünmüş iki qütbünün bir-birilə mübarizəsini, onların dövrə və dövrün hadisələrinə münasibətini göstərmiş, xalq həyatı və məişətini, xalqımıza məxsus adət-ənənələri təsvir etmişdir. Dövrün özünə məxsus cəhətlərinin buradakı adamların xarakterinə ciddi təsir göstərməsi də xüsusi vurğulanmışdır. «Komsomol poeması»nın qəhrəmanı ilə bağlı tədqiqatçılar arasında iki müxtəlif fikir vardır. Onlardan bəziləri Bəxtiyarı, digərləri Cəlalı əsərin baş qəhrəmanı hesab edirlər. Müəllifin bu məsələyə münasibəti də maraq doğurur. Doğrudur, Bəxtiyar əsərdə mühüm yer tutur, bir-birilə mübarizə aparan qütblərdən birinin rəhbəri kimi bu və ya digər hadisəyə müdaxilə edir, münasibətini bildirir. Lakin əsas xətt Cəlalla bağlıdır. Cəlalla Humayın məhəbbət macərası poemanın əsasını təşkil etdiyi kimi, əsas hadisələrin inkişafı, bir sıra obrazların səciyyələndirilməsi də məhz Cəlalla bağlı verilir. Bütün bunları süzgəcdən keçirən tədqiqatçı Cəlalı əsərin baş qəhrəmanı hesab edənləri daha haqlı sayır. Tədqiqatçının Gəray bəy obrazı ilə bağlı mülahizələri də yenidir, onun özünə məxsusdur. Müəllifin fikrincə, Gəray bəy dolğun, həyati və hərtərəfli göstərilməsi baxımından diqqəti xüsusi olaraq cəlb edir. Bir mülkədar kimi onun öz əqidəsi var və Gəray bəy bu əqidəyə sadiqdir. Şair onun simasında iki cəhəti birləşdirmişdir. Birinci halda Gəray bəy var-dövləti əlindən alınaraq çöllərə salınmış bir qaçaq və buna görə də düşmənə çevrilmiş keçmiş mülkədar, ikinci halda isə qızı Humayın taleyini düşünən 9 bir atadır. Tədqiqatçı onu da unutmur ki, bir mülkədar kimi Gəray bəy firavan və xoşbəxt həyat keçirmiş, bir bəy kimi böyük var-dövləti, öz ürəyincə ailəsi, dost-tanışı olmuşdur. Sovet hökuməti isə bütün varlılar kimi onu da bunlardan məhrum etmişdir. İndi Gəray bəy başqa bir adamdır. Öz yaxın adamları ilə dağlara çəkilən bəy yeni quruluşun barışmaz düşməninə çevrilmişdir. A.Bayramov eyni zamanda Gəray bəydə bir sıra işıqlı, insani cəhətlər görür, onu öz əqidəsinə axıradək sadiq qalan bir insan kimi təqdim edir. Özünü Kürün sularında qərq etməsini də onun məhz əqidəsinə sədaqətinin ifadəsi kimi mənalandırır. Bu bölmədə əsərin yazılıb başa çatdırılıb-çatdırılmaması və canrı barədə ayrı- ayrı tədqiqatçıların fikir və mülahizələrini araşdıran müəllif əsərin özünə və bəzi faktlara istinadən doğru olaraq belə bir qənaətə gəlmişdir ki, «Komsomol poeması» sücet xətti, hadisələrin inkişafı, insan xarakterlərinin açılması, xalq həyatı və məişətinin geniş lövhələrinin yaradılması baxımından bitkin bir əsər kimi mənzum roman canrının tələblərinə cavab verir. Bu fəslin «Müasir mövzu və insan problemi» adlı bölməsində şairin epik səpkidə qələmə aldığı «Aygün» poeması barədə danışılır və təəssüflə qeyd edilir ki, bu əsərin nəşrindən sonra Səməd Vurğuna qarşı yeni ittihamlar irəli sürülmüşdür. Bütün bu məsələlərə son vaxtlar üzə çıxarılmış sənədlər əsasında aydınlıq gətirilir. Bölmədə şairin «M.Quluzadənin ədəbi səyahəti» adlı məqaləsi ilk dəfə olaraq tədqiqata cəlb edilir, «Aygün» poeması və müəllif barədə tənqidçi M.Quluzadənin yazdığı tənqidi fikir və mülahizələrin əsassızlığının şair tərəfindən sübuta yetirildiyi əsaslandırılır. III fəsil «Səməd Vurğun yaradıcılığında müharibə və insan» adlanır. Bu fəslin «Müharibə və tragik kolliziyalar» adlı ilk bölməsində şairin Böyük Vətən müharibəsinin ilk günündən sonuncu gününə qədər əməli fəaliyyəti və ədəbi yaradıcılığı işıqlandırılır, onun həmin illərdə həm bir vətəndaş, həm də şair kimi öz üzərinə düşən vəzifənin öhdəsindən ləyaqətlə gəldiyi göstərilir. Səməd Vurğun müharibə dövründə yazdığı əsərlərdə müharibəyə fəlsəfi baxışlarını da bildirmişdir. Şair bu cür fəlakətlərə son qoymağın gərəkliliyini xüsusi qeyd edirdi. Buna görə də o, müharibə səhnələrinin geniş təsvirini verən əsərlər üzərində düşünməyə başlamışdı. Şairin bu yöndə yaradıcılığı «Müharibənin fəlsəfi dərki və «İnsan» 10 pyesi» adlı bölmədə şərh olunur. Bölmədə şairin yaradıcılığında müharibəyə fəlsəfi baxış, xeyirlə şərin mübarizəsi nəzərdən keçirilir, «İnsan» pyesi təhlil olunur. Burada şairin natamam «Hürmüz və Əhrimən» adlı dramatik poeması haqqında tədqiqatçı öz mülahizələrini bölüşür, eyni zamanda əsərin yazılıb başa çatdırılmaması səbəblərini araşdırır. Şairin «İnsan» pyesi ilk dəfə 1945-ci ilin noyabrında, ikinci dəfə 1974-cü ilin fevralında tamaşaya qoyulmuşdur. Monoqrafiyada hər iki tamaşa ilə bağlı mətbuatda dərc olunmuş məqalələr araşdırılmış, onlara münasibət bildirilmişdir. Eyni zamanda şairin üzərində bir neçə dəfə işlədiyi, dəyişikliklər, əlavələr və ixtisarlar etdiyi ilk makina nüsxəsi tədqiqata cəlb olunmuş, bunun əsasında «İnsan»ın nəşr olunmuş variantı ilə müqayisələr aparılmışdır. Əsərin ümumi ideyasına, ayrı-ayrı obrazların daha obyektiv səciyyələndirilməsinə və müəllif qayəsinə (habelə vaxtilə əsər barədə yanlış mülahizələrin təkzibinə) müəyyən təsiri olduğu nəzərə alınaraq monoqrafiyada bu mənbə haqqında məlumat verilmişdir. IV fəsil «Bədii obraz yaradıcılığında millilik və ümumbəşəriliyin vəhdəti məsələsi» adlanır. Fəslin «Problemə şairin elmi-nəzəri baxışı» adlı bölməsində Səməd Vurğunun ədəbiyyatda və sənətdə millilik və ümumbəşərilik məsələləri barədə elmi-nəzəri fikirləri şərh olunur, bununla əlaqədar onun məqalə və çıxışları, xüsusən son vaxtlar əldə edilmiş materiallar tədqiq edilir. Xüsusi olaraq qeyd edilir ki, şair bütün həyatı boyu mənsub olduğu xalqın təəssübünü çəkmiş, onu hər hansı bir hücumdan qorumuş, sözün həqiqi mənasında alovlu bir vətənpərvər olmuşdur. Bu bölmədə Səməd Vurğunun millilik və ümumbəşəriliklə bağlı elmi-nəzəri irsi tədqiqata cəlb olunmuş, şairin 1953-cü ildə Moskva mətbuatında dərc olunmuş «Böyük sənət məsələləri» və «Şairin hüquqları» məqalələrinə xüsusi diqqət yetirilmişdir. Burada qeyd olunur ki, Səməd Vurğunun adı çəkilən məqalələrdə bir sıra fikirləri o dövr üçün yeni olduğundan birmənalı qarşılanmamış, mübahisələrə səbəb olmuşdur. Şairin fikirlərinə qarşı yönəlmiş məqalələrdən biri – 11 tənqidçi Y.Qorbunovanın «Sosializm realizminin bəzi nəzəri məsələləri haqqında» məqaləsi, habelə Səməd Vurğunun «Mənim Qorbunovaya cavabım» (əlyazması) adlı qeydləri təhlil edilmişdir. Bu fəslin «Vətənpərvərlik poeziyası millilik və ümumbəşərilik kontekstində» adlı bölməsində sənətkarın doğulduğu, boya-başa çatdığı yerlərdən məhəbbətlə danışmasını, öz əsərlərində doğma yurdu xatırlamasını çox təbii hal kimi qəbul edən müəllif yazır ki, Səməd Vurğun üçün «Vətən» Kür qırağından, Qarayazı meşəsindən, «dolaylarında bahar çağı gəzdiyi» dağlardan, «göylərə baş çəkən Göyəzən»dən, nakam anası Məhbub xanımın tapşırıldığı torpaqdan, atası Yusif ağanın yanıqlı- yanıqlı saz çaldığı evdən başlayır. Tədqiqatçı onu da qeyd edir ki, şairin öz «kiçik Vətən»inə məhəbbəti bütün ömrü boyu davam etmiş, o, yaradıcılığının müxtəlif mərhələlərində doğma yerləri anmışdır. Monoqrafiyada belə bir fikir əsaslandırılır ki, Səməd Vurğunun bu mövzuda şerləri bəzi tədqiqatçıların qeyd etdiyi kimi, şəhərin kəndlə qarşılaşdırılması, sonuncuya üstünlük verilməsi deyil, şairin «kənd həsrəti», doğma yerlərə məhəbbəti onun ümumən Azərbaycana məhəbbətinin tərkib hissəsidir. Bunu həmin şerlərin hər bir misrasında görən müəllif onun 1929-cu ildə Moskvada qələmə aldığı «Vətən həsrəti», «İnqilab yurdu» və «Konsert axşamı» şerlərini, «Həsrət» şerini yöndə təhvil edir. S.Vürğunun məhz yaradıcılığının ilk dövrlərində qələmə aldığı «Şəki», «Çiçək», «Dilcan dərəsi», «Bizim dağların», «Kür çayı», «Yadıma düşdü», «Çinarın şikayəti» və bir çox başqa şerlərində də yurd sevgisinin, onun təbiətinə və ayrı-ayrı guşələrinə məhəbbətin əsas yer tutduğunu bildirən tədqiqatçı bu şerlərin bəzilərinin elə həmin vaxtlar ədəbi tənqid tərəfindən birmənalı qarşılanmadığını, mətbuatda bir sıra kəskin məqalələrin dərc edildiyini, şairə qarşı hücumlar olduğunu da göstərir və bütün bunlara obyektiv cavab verir. Monoqrafiyada belə bir fikir əsaslandırılır ki, Səməd Vurğunun öz «kiçik Vətəni» ilə mənəvi bağlılığı ona bütün Azərbaycanı tanımağa, Azərbaycan xalqının həyatını başa düşməyə imkan verdi, şair böyük vətənin ürək döyüntülərini eşitdi. Bu məhəbbət isə «Azər- 12 baycan» şerinin yazılmasına zəmin yaratdı. Tədqiqatçı belə bir qənaətə gəlir ki, Səməd Vurğun hansı mövzuda yazmasından asılı olmayaraq həmişə Azərbaycan şairi və Azərbaycan vətəndaşı kimi çıxış edir. Monoqrafiyada qaldırılan məsələlər, onların elmi-nəzəri həlli, çıxarılan ümumiləşdirici nəticələr yeniliyi və oricinallığı ilə diqqəti cəlb edir, əsərin elmi dəyəri ilə bağlı müsbət fikir doğurur. Müəllif öz tədqiqat işində Səməd Vurğun yaradıcılığına müasir mərhələdə ədəbiyyatşünaslığın qarşısında duran tələblər baxımından yanaşmışdır ki, bu da xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Nəzərə alınsa ki, bu gün Səməd Vurğun yaradıcılığına qayıdış başlanılmışdır, onda bu monoqrafiyanı dəyərli bir tədqiqat işi kimi qəbul etmək olar. Burada faktlar yenidir, eyni zamanda müəllifdə yeni faktları üzə çıxarmağa meyl güclüdür. Başqa sözlə desək, Adilxan Bayramov öz tədqiqatını yeni istiqamətdə aparmışdır. Monoqrafiya çox zəngin mənbələr əsasında yazılmışdır, tədqiqata cəlb edilən materiallar və onlara müəllifin analitik münasibəti tamamilə yenidir. Belə hesab edirəm ki, bu tədqiqat işi bu gün klassiklərimizə, o cümlədən Səməd Vurğun irsinə ağız büzənlərə çox tutarlı cavabdır. Eyni zamanda bu tədqiqat işi Səməd Vurğuna qayıdışdır, bu zəngin irsə yeni münasibətin nəticəsidir. İnanıram ki, bizim ədəbiyyatşünaslar bu yöndə öz tədqiqatlarını davam etdirəcəklər. Bu monoqrafiyanın elmi nəticələrindən Səməd Vurğunun həyat və yaradıcılığını yeni baxımdan öyrənmək məqsədilə araşdırmaların aparılmasında, ədəbiyyat tarixinin çağdaş tələblərə uyğun yazılmasında, ali və orta məktəblərin ədəbiyyat dərsliklərinin müvafiq bölmələrinin hazırlanmasında istifadə etmək olar. Ali məktəblərin filologiya fakültələrində xüsusi kursların tədrisi zamanı da bu araşdırmadan faydalanmaq mümkündür. Adilxan Bayramovun «Səməd Vurğun: milli və ümumbəşəri» adlı monoqrafiyasını vurğunşünaslığa və böyük şairin 100 illik yubileyinə layiqli töhfə hesab edirəm. Cəlal Abdullayev, filologiya elmləri doktoru, professor 13 G İ R İ Ş Müstəqilliyə nail olduğumuz indiki şəraitdə tariximizin və mədənəiyyətimizin hələ öyrənilməmiş səhifələrinə tez-tez müraciət edilməsi, bəzi səhifələrin isə obyektiv şəkildə yenidən araşdırılması təsadüfi deyil. Bu, milli həyatın və milli yaddaşın oyanması, milli şüurun inkişafı ilə şərtlənir. Məhz bu şəraitdə soy-kökümüzün obyektiv dərki ilə yanaşı milli varlığımızın və milli özünəməxsusluğumuzun, habelə başqalarına münasibətimizin əsas cəhətlərinin öyrənilməsi böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu sıradan ədəbiyyatda millilik və ümumbəşərilik problemlərinin araş- dırılmasına da ciddi ehtiyac duyulur. Əlbəttə, indiyədək bu sahə Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının diqqət mərkəzində olmuş, bu yöndə bir sıra tədqiqatlar mey- dana çıxmışdır. Həmin tədqiqatların tarixi və elmi əhəmiyyətinə xələl gətirmədən qeyd etməliyik ki, bəzi hallarda bu araşdırmalar öz dövrünün tələblərinə uyğun olaraq birtərəfli aparılmış, bəzən milliliklə ümumbəşərililiyin qarşılıqlı nisbəti nəzərə alın- mamış, ən yaxşı halda isə onların dialektik əlaqəsi ümumi sözlərlə səciyyələndirilmiş, beynəlmiləl tərbiyə işi milli zəminə əsaslanmamışdır. Azərbaycanlıların «bey- nəlmiləlçi xalq» olduğu ümumi sözlərlə «sübuta yetirilmiş», milli ruha yaxınlıq, milli təəssübkeşlik, milli iftixar hissləri millətçilik kimi qiymətləndirilmiş, hətta təqiblərə məruz qalmışdır. Xalqımızın mənəviyyatı ilə səsləşməyən bir sıra hərəkətlər «sosialist yeniliyi», «kommunizm quruculuğu prosesində formalaşan yeni adətlər» kimi təbliğ olunmuşdur. Milli özünəməxsusluq əsasən ayrı-ayrı fərdlərin vətənpərvərliyi ilə məhdudlaşdırılmış, beynəlmilləlik isə beynəlmiləlçilik, daha dəqiq desək, müxtəlif millətlərdən olan xalqların dostluğunun inikası kimi təqdim edilmişdir. Məhz bütün bunlara görə ədəbiyyatda millilik və ümumbəşərilik problemlərinin yeni baxımdan öyrənilməsi günün tələbi kimi 14 qarşıda durur. Bu baxımdan Azərbaycanın xalq şairi Səməd Vurğunun yaradıcılığı xüsusi maraq doğurur. Səməd Vurğun xalqımızın dünya mədəniyyətinə bəxş etdiyi görkəmli şəxsiyyət- lərdən biridir. O, mədəniyyət tariximizə Azərbaycan ədəbiyyatının klassiki, böyük şair və dramaturq, nəzəriyyəçi və ədəbi prosesin təşkilatçısı kimi daxil olmuşdur. Əlli illik ömrünün otuz ilini ədəbi yaradıcılığa həsr edən Səməd Vurğun yüksək vətəndaşlıq poeziyasının əbədi yaşamaq hüququ qazanmış nümunələrini yaratmışdır. Şübhəsiz, Səməd Vurğun yaradıcılığının əsas mövzusu mənsub olduğu xalqın keçmişi və bu günü, gələcək taleyidir: El bilir ki, sən mənimsən, Yurdum, yuvam, məskənimsən. Anam, doğma vətənimsən. Ayrılarmı könül candan? Azərbaycan, Azərbaycan! Professor Cəlal Abdullayev şairin yaradıcılığındakı bu xüsusiyyəti belə səciy- yələndirmişdir: «Səməd Vurğunun bütün yaradıcılığının bir məhvəri vardır – Azər- baycan! Bütün səyyarələr, planetlər günəş ətrafında dövr etdiyi kimi, şairin də bütün poetik düşüncə silsiləsi, obrazlar aləmi, söz kəhkəşanı, bədii təsvir vasitələri, əsərlərinin koloriti, zahir və batili, nəyi varsa - hamısı bu məhvərin - ... Azərbaycanın başına dolanmaqdadır». (3, 7) Doğrudan da, Səməd Vurğun mənsub olduğu xalqın arzu və istəklərini poeziya dilinə çevirmiş, xalq ruhunun, xalq həyatının tərcümanı olmuşdur. Lakin şairin yaradıcılığı bununla məhdudlaşmamış, ümumbəşəri səviyyəyə yüksəlmişdir. Yaradıçılığına xas olan bu xüsusiyyətlər onun daha geniş miqyasda tanınmasına və sevilməsinə səbəb olmuşdur. Görkəmli rus yazıçısı A.Fadeyev öz sənət dostu Səməd Vurğuna belə yazmışdır: «Sənin vüsətli poeziyan bizim xalqların yaratdığı ən gözəl poeziya kəhkəşanından parlaq ulduz kimi şəfəq saçır. Müxtəlif millətlərdən olan milyonlarla... 15 adam sənin poeziyanı sevir. Mən sənin şerlərinə çoxdan bəri məftunam». (208, 7) Səməd Vurğunun yaradıcılığı həmişə ədəbiyyatşünaslığın diqqət mərkəzində olmuş, bu mövzuda namizədlik (220; 222; 223; 225; 226; 227; 229; 230; 231; 232; 233) və doktorluq (218; 221; 228) dissertasiyaları, monoqrafiyalar, (3; 4; 25; 32; 67; 69; 72; 78; 106; 111; 129; 170; 179; 182; 183; 189; 194; 198) məqalələr yazılmışdır. Bu araşdırmalarda şairin ümumi yaradıcılığı və onun müəyyən sahələri, konkret əsərləri, ədəbi-tənqidi və estetik görüşləri, ədəbi əlaqələrin inkişafında rolu, xalqlar dostluğu, sənətkarlıq xüsusiyyətləri və s. tədqiqat obyekti kimi götürülmüşdür. Şairin yaradıcılığında millilik və ümumbəşərilik problemlərinə həmin araşdırmalarda yeri gəldikcə toxunulsa da, müəlliflərdən heç biri bu mövzunu geniş şərh etməyi bir məqsəd kimi öz qarşısına qoymamışdır. Filologiya elmləri doktoru, mərhum Qasım Qasımzadənin və filologiya elmləri doktoru Akif Hüseynovun tədqiqatlarında (103; 76) Səməd Vurğun poeziyasında millilik və beynəlmiləllik məsələlərinə də toxunulmuşdur. Ədəbiyyatda millilik və ümumbəşərilik probleminin görkəmli tədqiqatçılarından olan Georgi Lomidze də şairin yaradıcılığına müraciət etmişdir. (195; 196; 197) Bütün bunlarla birlikdə Səməd Vurğunun yaradıcılığının öyrənilməsinə ciddi ehtiyac duyulur. Akademik Kamal Talıbzadənin sözləri ilə desək: «Səməd Vurğun poeziyasının daxili dünyasına yol tapmaq və onun bədii xüsusiyyətlərini hərtərəfli, bütünlüklə öyrənmək üçün şairi bir şəxsiyyət kimi tədqiq etməyin birinci dərəcəli əhəmiyyəti vardır. Səməd Vurğun şair və insan kimi nə qədər sadə və aydındırsa, bir o qədər mürəkkəb və dərindir, sənətkar və şəxsiyyət kimi nə qədər böyük və bütövdürsə, bir o qədər də qəribəliklərlə, özünəməxsusluqlarla doludur, o, bir şair kimi də, bir şəxsiyyət kimi də özündə hələ çox açılmamış yaradıcılıq sirləri gizlədir». (165, 10) Şairin yaradıcılığının indiki mərhələdə öyrənilməsinin gərəkliyi barədə mərhum professor Əkbər Ağayevin mülahizələri də maraq doğurur: «...Səməd Vurğunun həyatı və yaradıcılığı hələ öz tədqi- 16 qatçısını gözləyir. Xüsusən onun bir yaradıcı şəxsiyyət kimi 30 və 40-cı illərdə, habelə 50-ci illərdə keçirdiyi yaradıcılıq məqamları, Səməd Vurğunun romantik motivləri kimi səslənən ən realist poetik sözü, onun atəşin nəfəsi parlaq, aydın, eyni zamanda mürəkkəbliyi və tragik titrəyişi ilə fərqlənirdi. İndi bu incəlikləri daha dərindən duymağa, öyrənməyə ehtiyac da var, imkan da yaranmışdır». (10) Göründüyü kimi, Səməd Vurğun yaradıcılığında öyrənilməmiş problemlərin, xüsusən millilik və ümumbəşəriliklə bağlı məsələlərin mövcudluğu çağdaş elmi- nəzəri tələblərə cavab verən sistemli tədqiqat işinin yazılmasını günün zərurətinə çevirir. Araşdırmanın məqsədi müəllifin bədii əsərlərini, çıxış, məqalə və məktublarını tədqiqata cəlb etməklə şairin yaradıcılığında milli və ümumbəşəri xüsusiyyətləri çağdaş ədəbiyyatşünaslığın qarşısında duran tələblər baxımından öyrənməkdir. Bununla əlaqədar tədqiqat işinin qarşısına aşağıdakı vəzifələr qoyulur: - şairin tarixi mövzuda yazılmış əsərlərində tarixi şəxsiyyət problemini aydınlaşdırmaq; - Azərbaycan tarixinin müəyyən səhifələrinin şairin yaradıcılığında inikasını onun konkret əsərləri əsasında şərh etmək; - «Vaqif» dramının yarandığı şəraitin əsərə təsirini araşdırmaq, pyesdə insan və tarix məsələlərini öyrənmək; - poetik epos və insan problemini şairin yaradıcılığı əsasında açmaq; - şairin əsərlərində müharibə və insanın taleyi, müharibənin fəlsəfi dərki məsələləri üzərində dayanmaq; - Səməd Vurğunun ədəbiyyatda və sənətdə millilik və ümumbəşərilik barədə fikir və mülahizələrini ədəbiyyatşünaslığın tarixi inkişafı baxımından açıqlamaq; - şairin yaradıcılığında Vətən anlayışının ümumbəşəri planda əksini izləmək; - şairin poeziyasında Azərbaycan dili, milli adət və ənənələrimiz, xalq həyatı və məişəti ilə bağlı məsələlər üzərində dayanmaq; - müəllifin Cənub mövzusunda yazdığı əsərləri işıqlandırmaq; 17 - şairin dünya xalqlarının milli-azadlıq hərəkatını alqışlayan əsərlərini bu günün baxımından təhlil etmək. Araşdırmada ilk dəfə olaraq Səməd Vurğun yaradıcılığında millilik və ümumbəşərilik mövzusu sistemli şəkildə və çağdaş tələblər baxımından öyrənilir. Bu məqsədlə şairin bədii əsərləri, onların müəyyən səbəblərlə bağlı çap olunmamış və ya ixtisar edilmiş hissələri, çıxış, məqalə və məktubları araşdırılır, bunların bəziləri ilk dəfə tədqiqata cəlb olunur. Şairin indiyədək tədqiqatçıların diqqətini çəkməmiş bir sıra çıxış və məqalələri, məktubları da vardır. Bunlar müəllifin kitablarına daxil edilmədiyi, bəziləri isə ümumiyyətlə heç yerdə çap olunmadığı üçün tədqiqat obyektinə çevrilməmiş, diqqəti cəlb etməmişdir. Çap olunmamış məqalələrində, habelə məktublarında, müxtəlif mətbuat orqanlarının səhifələrində, iclas protokollarında və stenoqramlarda mühafizə olunan çıxışlarında onun ədəbiyyatda millilik və ümumbəşərilik, vətənpərvərlik, ana dili, ayrı-ayrı hadisələr və şəxsiyyətlər barədə maraqlı mülahizələri vardır. Araşdırmada bu mənbələr ilk dəfə təhlil obyektinə çevrilmişdir. Səməd Vurğunun 1942-ci il fevralın 12-də Moskva radiosu ilə «Koroğlu nəsillə- rinə bizim salamımız», həmin il noyabrın 29-da Moskvada ədəbiyyat və incəsənət xadimlərinin antifaşist mitinqində «Qafqazın mədəniyyəti ölməzdir» adlı çıxışlarının, 1954-cü il oktyabrın 30-da Kiyevdə Ukrayna yazıçılarının III qurultayında və digər çıxışlarının mətnləri, bir sıra məktubları ilk dəfə dissertant tərəfindən üzə çıxarılmış və çap edilmişdir. Araşdırmada ilk dəfə olaraq: - 1930-cu və 1950-ci illərdə şairə qarşı təşkil olunmuş qərəzli hücumlar araşdırıl- mış, bu hücumlarla bağlı onun yaradıcı şəxsiyyət kimi keçirdiyi yaradıcılıq məqamları və bütün bunların onun əsərlərinə təsiri göstərilmişdir. - «Aslan qayası» poeması indiyədək tədqiqatçılara məlum olmayan parçaları əsasında yeni baxımda və daha obyektiv təhlil edilmişdir. - «Vaqif» dramının vaxtilə şair tərəfindən ixtisar olunmuş parçaları araşdırılmış, əsər yazılarkən müəllifə qarşı yönəlmiş ak- 18 siyaların öz əksini bu və ya digər şəkildə burada tapdığı əsaslandırılmışdır. - 1950-ci illərdə şairin «Böyük sənət məsələləri» və «Şairin hüquqları» məqalə- ləri barədə, habelə «Aygün» poeması ilə bağlı yazılan məqalələrin qərəzli olduğu, müəllifi ləkələmək, hətta onu aradan götürmək məqsədilə təşkil olunduğu müəyyənləşdirilmişdir. Kataloq: front -> files -> libraries -> 1524 -> books books -> Beyn lxalq Oftalmologiya urası (International Council of Ophthalmology) books -> 5 "qabusnamə" VƏ onun müƏLLİFİ haqqinda books -> Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil books -> Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi books -> Ə. H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V. M. Mədətova books -> Anar İsayev Ramil Rəhimov Abituriyentlər üçün hazırlıq vəsaiti Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|