Almaz həSƏnqizi aşiq yaradiciliği mühaciRƏt folklorşÜnasliğinda
Yüklə 4,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ВВК 46.4 H-59 >
- H- 59 4604000000 M - 651 (07)2011 qrifli naşr
- Azad Nəbiyev
- I FƏSİL AZƏRBAYCAN MÜHACİRƏT FOLKLORŞÜNASLIĞINI ŞƏRTLƏNDİRƏN İCTİMAİ-SİYASİ VƏ ƏDƏBİ- KÜLTÜROLOJİ AMİLLƏR
| ALMAZ HƏSƏNQIZI AŞIQ YARADICILIĞI MÜHACİRƏT FOLKLORŞÜNASLIĞINDA Bakı-Azərnoşr-2011 ВВК 46.4 H-59 & > Elmi redaktoru və ön sözün müəllifi: Azad Nəbiyev AMEA-nm müxbir üzvü, filologiya elmləri doktoru, professor Rəyçilər: Dos.dr. Ənvər Uzun Dos.dr. Kəmalə İslamzadə H-59 Almaz Həsənqızı. Aşıq yaradıcılığı mühacirət folklorşünaslığında. Bakı, Azəməşr, 2011, 156 səh. Kitabda siyasi səbəblər üzündən doğma torpağından didərgin düşərək dünyanın müxtəlif ölkələrində məskun laşan mühacir folklorşünasların Azərbaycan aşıq sənəti, onun həm ustad, həm də vətənində lazımınca tanıtdırıl- mamış nümayəndələrilə bağlı tədqiqatları araşdırılmışdır.
© Almaz Həsənqızı, 2011 YENİ TƏDQİQAT ƏSƏRİ Son illərdə Azərbaycan mühacirət folklorşünaslığının təd qiqi sahəsində müəyyən addımlar atılmaqdadır. Belə ki, Əhməd Cəfəroğlu, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Mirzə Bala Məmməd zadə, Ceyhun Hacıbəyli və digər müəlliflərin yaradıcılıq irsinə həsr olunmuş araşdırmalarda, habelə mühacirət ədəbiyyatının ümumi nəzəri problemlərinə həsr olunmuş tədqiqatlarda folklor şünaslığın problemlərinə diqqət yetirilməsi bu baxımdan səciy yəvidir. Filologiya elmləri namizədi Almaz Həsənqızının “Aşıq yaradıcılığı mühacirət folklorşünaslığında” adlı monoqrafiyası bu tədqiqatlardan biridir. Almaz Həsənqızının indiyədək “Azərbaycan mühacirət folklorşünaslığında dastançılıq məsələləri” (Bakı, 2002), “İki das tan” (Bakı, 2006) monoqrafiyaları, respublika və xaricdə çıxan elmi məcmuələrdə onlarla məqaləsi nəşr olunmuşdur. Çap edil miş əsərlərilə o, bir tərəfdən, mühacirət folklorşünaslığının əsas mövzu istiqamətlərini səciyyələndirmiş, digər tərəfdən, onun ay rı-ayrı nümayəndələrinin yaradıcılıq irsini dəyərləndirməyə çalış mış, mühacirət həyatı yaşayan ziyalıların folklor materiallarının toplanması sahəsindəki xidmətlərinə diqqət yetirmişdir. Müəllifin oxucuların mühakiməsinə verilən “Aşıq yaradı cılığı mühacirət folklorşünaslığında” adlı araşdırması yeni, indiyə qədər tədqiqata cəlb olunmayan qaynaq və məxəzlər əsasında yazılmışdır. Monoqrafiyada Azərbaycan mühacirətinin təmsil çilərindən Əhməd bəy Ağaoğlu, Əli bəy Hüseynzadə, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Mirzə Bala Məmmədzadə, Əhməd Cəfəroğlu, Ceyhun Hacıbəyli, Səlim Rəfiq Rəfioğlu, Nağı Kcykurun (Şeyx- zamanlı), Hüseyn Baykara, Əbdülvahab Yurdsevər, Məmməd Sadıq Sənan (Aran), Hilal Münşi, Mustafa Haqqı Türkəqul, Nəbi Turablı, Əli Volkan (Usta), İren Melikoff, Xavər Aslan, Behruz Həqqi və başqalarının aşıq yaradıcılığına həsr olunmuş tədqiqatları təhlilə cəlb olunmuşdur. 3
Burada Qurbani, Aşıq Abbas Tufarqanlı, Dədə Qasım, Sarı Aşıq, Aşıq Ələsgər kimi ustad sənətkarlar haqqında aparılan tədqiqatlar orijinallığı, elmi-nəzəri tutumu ilə diqqəti çəkir. Bun dan əlavə, Azərbaycan folklorşünaslığında indiyədək tədqiqatdan kənarda qalmış Bağdad xanım, Sona xanım, Göyçək xanım, Bi çarə Osman, Müəzzin Türab və başqa aşıqlar haqqında ilk dəfə nisbətən əhatəli məlumat verilmiş, onların yaradıcılıq irsi dəyər ləndirilmişdir. Monoqrafiyanın elmi-nəzəri səviyyəsini şərtləndirən amil lərdən biri də burada Aşıq Müseyib Zəyəm, Aşıq Namaz Sazçı kimi mühacir aşıqların həyat və yaradıcılığının ilk dəfə tədqiqata cəlb olunmasıdır. Araşdırıcı müracirətdəki tədqiqatlara istinadən adı çəkilən müəlliflərin bioqrafiyasını dəqiqləşdinnəyə çalışmış, həmçinin onların müxtəlif mətbuat orqanlarında və məcmuələrdə nəşr olunmuş əsərlərim təhlilə cəlb etmişdir. Xatırladaq ki, son illərdə Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının bir sıra nümayəndə lərinin yaradıcılıq irsi üzə çıxarıldığı halda, siyasi səbəblər üzün dən vətəni tərk etməyə məcbur olan aşıqlar haqqında ilk dəfə bu əsərdə bəhs olunmuşdur. Monoqrafiyada mühacirətdə yaşayan Azərbaycan intellek tuallarının yalnız elmi-nəzəri axtarışları deyil, eyni zamanda on ların toplayıb nəşr etdirdikləri zəngin xalq ədəbiyyatı örnəkləri təhlilə cəlb edilmişdir. Bu cür yanaşma mühacirət folklorşünas lığının fəaliyyət dairəsini daha geniş əhatə etməyə imkan vermiş dir. Yaxşı cəhətdir ki, monoqrafiyada mühacirət folklorşünas lığı ayrıca, təcrid olunmuş şəkildə deyil, Azərbaycanda yaranan mövcud tədqiqatlarla əlaqəli və müqayisəli şəkildə araşdırıl mışdır. Tədqiqatın bu şəkildə aparılması müqayisələr kontek stində bir sıra fərqli məqamların üzə çıxarılmasına, xüsusilə m e todoloji fərqliliklərin aşkarlanmasına imkan vermişdir. Əsərdə mühacirətin araşdırmaları fonunda Azərbaycan aşıq yaradıcılığının qonşu xalqlara təsirilə bağlı məqamlara da diqqət 4 yetirilmişdir ki, bu da tədqiqatın əhatə dairəsinin genişliyini şərt ləndirməkdədir. Müəllif sovet senzurasının “redaktə”sinə məruz qalmış folklor örnəklərinə də diqqət yetirmiş, bu nümunələri dəyərlən dirərkən onları orijinala uyğun şəkildə təhlil etmişdir. Bundan əlavə, monoqrafiyada rus müstəmləkəçiliyinə qarşı baş verən və qəddarlıqla yatırılan xalq üsyanları ilə bağlı yaran mış, sovet dövrü Azərbaycanında nəşri və tədqiqi yasaq olunan aşıq şeiri örnəklərinə də diqqət yetirilmişdir. Xüsusilə, Şeyx Şamil hərəkatı, Cavad xan üsyanı ilə bağlı xalq şeiri qaynaq larının aşkarlanıb dəyərləndirilməsi bu baxımdan təqdir edilmə lidir. Tədqiqatın maraq doğuran başqa mühüm cəhətlərindən biri də burada Quzey və Güney Azərbaycan folklorşünaslarınm mü hacirətdə yaranan elmi-nəzəri irsinin müqayisəli şəkildə araşdı rılmasıdır. İnanırıq ki, Almaz Həsənqızının “Aşıq yaradıcılığı müha cirət folklorşünaslığında” monoqrafiyası folklorşünasların diqqət və marağını çəkəcək, haqqında müsbət rəy və mülahizələr söylə niləcəkdir.
AMEA-nın müxbir üzvü, filologiya elmləri doktoru, professor 5
giriş Mühacirət folklorşünaslığı ilə bağlı araşdırmalar ilk olaraq elə didərgin ömrü yaşamağa məhkum olan ziyalıların özləri tərə findən aparılmışdır. Belə ki, ayrılığın çəkilməz iztirabı içərisində ömür sürən bu insanlar yalnız xalq ədəbiyyatı örnəklərinin top lama, tədqiq, nəşr və təbliğilə məşğul olmamış, eyni zamanda, həm vətəndə, həm də qürbətdə folklorla bağlı aparılan tədqi qatları izləmiş, müxtəlif səpkili məqalələrlə öz tənqidi münasibət lərini bildirmişlər. Məhz bu baxımdan mühacirət folklorşünas lığının ilk araşdırıcısı kimi Əhməd Cəfəroğlunun fəaliyyəti təqdir edilə bilər. O, “Şərqdə və Qərbdə azəri ləhcəsi tədqiqləri” (96, s.236) məqaləsində Ceyhun Hacıbəylinin “Qarabağın dialekti və folkloru (Qafqaz Azərbaycanı)” (“La Dialekte et le folklore du Karabagh (Azerbaidjani du Caucase)” (167) əsərindən müəyyən qə dər bəhs etmişdir. Bundan əlavə, Azərbaycan bayatılarını toplaya raq 1928-ci ildə Fransada “Asiya ju m a lf’nda (“Journal Asi- atique”) “Tatar xalq şərqiləri” (“Chansons populaire Tatares”) adı ilə nəşr etdirən Xanım Çatskaya haqqında Ə.Cəfəroğlunun resenziyası 1932-ci ildə “Azərbaycan yurd bilgisi”ndə (94) nəşr edilmişdir. Mühacirət folklorşünaslığı ilə bağlı həm sovet dövründə, həm də Azərbaycanın yenidən istiqlaliyyət əldə etməsindən sonra Türkiyədə tədqiqatlar aparılmışdır. Xüsusilə, Mehmet Fuad Köp- rülü müxtəlif tədqiqatlarında tələbəsi Ə.Cəfəıoğluya istinad et miş, onun folklorşünaslıq fəaliyyətindən bəhs etmişdir (128) Bundan başqa, Nizaməddin Onk “Müseyib Zəyəm” (139) məqaləsində, Əli Heydər Bayat “Əli bəy Hüseynzadə” (88), Sə- bahəddin Şimşir “Azərbaycanlıların Türkiyədə siyasi və kültürəl fəaliyyətləri (1920-1991)” (153), Əfqan Vəliyev “Azərbaycan siyasi düşüncə tarixi və Mirza Bala Məmmədzadə (1898-1959)” (156), Ufuk Özcan ”Yüz il dönəmində Qərbçi bir aydm Əhməd Ağaoğlu və rol dəyişikliyi” (140) əsərlərində ayrı-ayrı siyasi şəxsiyyətlərin yaradıcılığı fonunda folklorşünaslıq fəaliyyətləri 6 haqqında da müəyyən qədər təhlillər aparmışlar. Sovet hakimiyyətinin senzura sisteminin mühacirət irsinin, o cümlədən folklorşünaslıq fəaliyyətinin araşdırılmasına qoyduğu qadağalar Azərbaycanda uzun illər bu irsin tədqiqatdan kənarda qalmasına gətirib çıxarmışdır (14; 21). Bununla yanaşı mühaci rətdə yaşamaq məcburiyyətində qalan Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağaoğlu, M.Ə.Rəsulzadə, Ə.Cəfəroğlu, C.Hacıbəyli və başqalarının adlan sovet mətbuatında ara-sıra səslənmişdir, lakin, təəssüf ki, bu məqalələr çox vaxt oıilanıı fəaliyyətinə kölgə salmaq məqsədi daşımış, qeyri-obyektiv, sovet senzurasının tələbinə müvafiq olaraq qərəzli tənqid ruhunda yazılmışdır (43; 44; 54). XX əsrin 80-ci illərinin sonundan başlayaraq, Azərbaycanda mühacirət irsinin öyrənilməsi istiqamətində müəyyən işlər gö rülmüşdür. Folklorşünas-alim Əzizə Cəfərzadə, Mövsüm Əliyev, Elçin, Anar, Abbas Abdulla qürbət ellərdə yaşayan soydaşla- nmızın taleyilə bağlı yazılarında onların yaradıcılığını nəzərdən keçirmiş, bəzi hallarda onların folklorşünaslıq fəaliyyətlərindən bəhs etmişlər. Professor Vilayət Quliyev Əhməd Ağaoğlunun, Əhməd Cəfəroğlunun, Səməd Ağaoğlunun və başqalarının yaradıcılığını araşdırmış (48; 49; 50), onların “Seçilmiş əsərləri”ni nəşr etdirmişdir. Ə.Cəfəroğlunun “Seçilmiş əsərləri”nə yazılan “Gən cədən ... bütün türk dünyasına” adlı “Ön söz”də onun ədəbi- nəzəri yaradıcılığı fonunda folklorşünaslıq fəaliyyətilə bağlı qısa məlumat verilmiş, bundan başqa, “Azərbaycan yurd bilgisi” dər- gisində nəşr edilmiş məqalələri kitaba daxil edilmişdir(25). AMEA-nm müxbir üzvü, professor Azad Nəbıyevin “Azər baycan xalq ədəbiyyatı” fundamental dərsliyinin birinci cildində mühacirət folklorşünaslığı və onun nümayəndələrindən M.Ə.Rə sulzadə, Ə.Cəfəroğlu, C.Hacıbəylinin fəaliyyəti haqqında icmal xarakterli məlumat verilmişdir (63,1 c, s.94-99). Filologiya elmləri doktoru, professor Vaqif Sultanlının M.Ə.Rəsulzadənin həyatı və ədəbi fəaliyyətinə həsr olunmuş monoqrafiyasında (65) siyasi liderin çoxcəhətli yaradıcılıq yolun 7
dan, o cümlədən folklorşünaslıq fəaliyyətindən bəhs edilmişdir. Bundan əlavə, onun “Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı”(66) dərs vəsaitində və həmin kitabın Türkiyədə işıq üzü görən geniş ləndirilmiş nəşrində (149), həmçinin “Ömrün nicat sahili” (67), “Ruhun ağrıları” (150) əsərlərində vətənindən uzaqlarda yaşamaq zorunda qalan şəxsiyyətlərin siyasi-kültüroloji irsinin təhlili fo nunda folklorla bağlı tədqiqatlar da nəzərdən keçirilmişdir. “Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı” dərsliyinin ikinci cildinə ayrıca daxil edilmiş “Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı” (56, II c., s.282-439) fəslində Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağaoğlu, M.Ə.Rəsulzadə, Ə.Cəfəroğlu və digər müəlliflərin yaradıcılığı fonunda folklor şünaslıqla bağlı məqamlar da diqqətə çatdırılmışdır. Filologiya elmləri doktoru Abid Tahirlinin “Azərbaycan mühacirət mətbuatı”(71) əsəri əsasən publisistik tədqiqat oldu ğundan folklorla bağlı məqamlar qismən öz əksinin tapsa da, “Ceyhun Hacıbəyli folklor tədqiqatçısı kimi” (72) məqaləsi isə birbaşa mühacir ziyalının bu sahədəki fəaliyyətinin aydınlaş dırılması məqsədilə yazılmışdır. Mirzə Ənsərlinin (Ləmbəli) “Gəncəli professor Əhməd Cə fəroğlu” (28) adlı tədqiqatı biblioqrafik səciyyədə tərtib edilmiş, alimin folklorla bağlı əsərlərinin siyahısı verilmişdir. Tarix elmləri namizədi Xaləddin İbrahimlinin “Azərbay canın siyasi mühacirəti” əsərinin (52) son fəslində xalq yaradı cılığının siyasi şəxsiyyətlərin fəaliyyətindəki önəmilə bağlı mə qamlara yer verilmişdir. Professor Həsən Quliyevin rus dilində nəşr etdirdiyi “Azər baycan mühacirət ədəbiyyatı” (“Эмигрантская литература Азербайджана”) (161) monoqrafiyasında M.Ə.Rəsulzadə, Ə.Hü seynzadə, Ə.Ağaoğlu, Banin, Almas İldırım, C.Hacıbəylinin mühacirət dövrü yaradıcılıqlarından yığcam bəhs edildiyindən onların folklorşünaslıq fəaliyyətinə yer ayrılmamış, yalnız “Qara bağın dialekti və folkloru (Qafqaz Azərbaycanı)” əsərinin (C.Ha cıbəyli) adı xatırlanmışdır. Filologiya elmləri namizədi Elşən Əbülhəsənlinin “Əhməd 8 Cəfəroğlunun ədəbiyyatşünaslıq irsi” (26) monoqrafiyasında ali m in folklorla bağlı tədqiqatlarının az bir qismi təhlilə cəlb edil mişdir.
Filologiya elmləri namizədi Şəlalə Həsənovanın “Mühacirət irsimizdən səhifələr” (36) monoqrafiyasında İstanbulda nəşr edi lən “Azərbaycan yurd bilgisi” dərgisindəki tədqiqatların təhlili zamanı folklorla bağlı araşdırmalar nəzərdən keçirilsə də, ilkin mənbələrdən istifadə olunmadığından müəyyən xətalara yol veril mişdir.
Filologiya elmləri namizədi Gülağa Hüseynovun “Əhməd Cəfəroğlunun folklorşünaslıq irsi” (38) adlı dissertasiya işində mühacir alimin xalq ədəbiyyatı ilə bağlı bir sıra tədqiqatları nəzərdən keçirilmiş, topladığı materiallardan müəyyyən qədər bəhs olunmuşdur. Sənətşünaslıq namizədi Mübariz Süleymanlının “Mirzə Ba la Məhəmmədzadənin “Qurtuluş” məcmuəsindəki yazıları haq qında” (68), “Əhməd Ağaoğlunun ilk elmi əsəri: “Şiə dinində məzdəki inancları”, (69) “Əhməd Ağaoğlunun “İslama görə və islamiyyətdə qadın” əsərinə elmi-tənqidi yanaşmalar” (70) adlı tədqiqatlarında ayn-ayrı şəxsiyyətlərin ədəbi-kültüroloji irsinin təhlili fonunda onların xalq ədəbiyyatına olan münasibətlərinə də toxunulmuşdur. Fəridə Hicran (Vəliyeva) adlı müəllifin “Azərbaycan müha cirət folklorşünaslığı” (37) monoqrafiyası olduqca zəngin bir irsin tədqiqinə həsr edilsə də, mövzu tam şəkildə əhatə olunmamış, çoxlu kobud səhvlərə və xətalara yol verilmişdir. Bircə faktı de mək kifayətdir ki, aşıq sənətinin tədqiqi və təbliğilə bağlı mü hacirət folklorşünaslığının fəaliyyəti haqqında həmin kitabda heç bır məlumat verilməmişdir. Bütün bu tədqiqatlara baxmayaraq, mühacirət folklorşünas lığının aşıq sənətilə bağlı araşdırmaları indiyədək ayrıca təhlil ob yektinə çevrilməmişdir. Halbuki mühacirətdə bu sahədə aparılan araşdırmalar özünəməxsusluğu və siyasi qadağalardan uzaq bir mühitdə yarandığından obyektivliyi ilə seçilməkdədir. “Aşıq ya 9
radıcılığı mühacirət folklorşünaslığında” əsəri həmin tədqiqat ların təhlili məqsədilə yazılmışdır. Monoqrafiyada həm ustad, həm də sovet senzurası üçün “arzuolunmaz” mövzulardan bəhs edən aşıqların yaradıcılığı ilə bağlı təhlillər aparılmışdır. Bundan əlavə, vətənindən didərgin düşən mühacir aşıqlann həyat və yaradıcılığı araşdırılmış, bu qədim sənətin digər xalqların mədəniyyətinə təsirilə bağlı aparı lan tədqiqatlar nəzərdən keçirilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, mühacirətdə aşıqlarla bağlı apa rılan tədqiqatlar çox zəngin və əhatəlidir. Bu, belə bir qənaətə gəlməyə imkan verir ki, haqqında mühacirətdə tədqiqat aparılmış hər bir aşığın yaradıcılığı bundan sonra da dəfələrlə araşdırma mövzusu olacaqdır. Hər zaman olduğu kimi, bu tədqiqatın da yaranmasında dəyərli məsələhətlərilə təmənnasız olaraq mənə yol göstərən xeyirxah müəllimim, AMEA-mn müxbir üzvü, filologiya elmləri doktoru, professor Azad Nəbiyevə təşəkkürümü bildirirəm. 10
AZƏRBAYCAN MÜHACİRƏT FOLKLORŞÜNASLIĞINI ŞƏRTLƏNDİRƏN İCTİMAİ-SİYASİ VƏ ƏDƏBİ- KÜLTÜROLOJİ AMİLLƏR Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutu və sovet-rus qoşunlarının torpaqlarımızda ağalıq etməyə başlaması yalnız yeraltı və yerüstü sərvətlərin talanmasma imkan yaratmadı, eyni zamanda milli mədəni abidələrin, tarixi əski zamanlara söykənən qədim əlyazmaların, maddi sübutların məhvi ilə yanaşı, xalqın əsrlər boyu yaratdığı söz sənətinin də inkişafının qarşısını aldı, həmçinin onların yaddaşlardan silinməsi, türk kültürünün ya- bançılaşdırılması üçün ağlagəlməz fəaliyyətlər meydana çıxdı. Bu qeyri-insani siyasətə sosialist ölkəsində yaşayan ziyalılar etiraz etdikdə müxtəlif yollarla susdurulmağa başlandı; kimi güllələrlə, kimi uzaq Sibirin “buzlu cəhonnərri’ində... Bu sosialist siyasəti təkcə Azərbaycanda deyil, sovet əsarə tinə düşən bütün, hətta əhalisi slavyanmənşəli olan respublika larda yürüdülürdü və türkoloqlar tərəfindən imkan düşdükcə tən qid edilirdi. Ukraynanın Çemiqov vilayətində dünyaya gələn, Ukrayna Maarif Qurumunun rəhbərliyinə qədər yüksələn, lakin sovet siyasətinə boyun əymədiyi üçün illərlə əsir düşərgələrimin işgəncələr altında saxlanan, çox böyük çətinliklərdən sonra Ame rikanın Virciniya ştatının Raymond şəhərinə mühacirət etməyə məcbur qalan məşhur türkoloq Vasili Vasiloviç Dubrovski (1897- 1966) özünün 1955-cı ildə Münhendə Sovetlər Birliyini Öyrənmə institutu tərəfindən nəşr olunan “Dərgi”dəki “Ukrayna şərqşünas lığının təşkili və dağıdılması” adlı məqaləsində bu barədə yazır: “ ... əski təcavüzkarlığın yeni sovet kommunist imperializmi şəklində xortlaması türklər haqqında obyektiv elmi tədqiqat fəaliyyəti üzərində öldürücü bir təsir icra etdi; alimlər, təəssüf ki,
tamamilə kommunist siyasətinin və ideologiyasının əmrinə itaət etmək zorunda qaldılar. Kommunist partiyasının elm üzərindəki bu təhkimçiliyi onun süqutuna, obyektivliyini qeyb etməsinə və keçən əsrin batil fikirlərinə dönməsinə yol açdı”(l 16, s. 24). Bu sətirlərin müəllifi bir türk deyil, dürüstlüyünü itirmə diyi üçün böyük əzablara məruz qalan, lakin təmiz vicdanını qoruyaraq həqiqəti, yalnız həqiqəti etiraf etməkdə israrlı olan əslən slavyan, yəni bir ukraynalı alim - türkoloqdur. Dubrov- skinin də yazdığı kimi, sovet siyasəti, xüsusən türkdilli xalqlar üçün heç də çarizmin yeritdiyi müstəmləkəçilikdən fərqlənmirdi və bu isə bütün elm sahələrində daha çox özünü göstəmıəkdə idi. Sovet ideologiyasının yanlış münasibəti ilə xalq ədəbiy yatının tədqiqinin qarşısı alınmaqla yanaşı, bəzən saxtalaşdı- rılaraq təbliğ olunurdu ki, bu da mühacirətdə ciddi şəkildə eti razla qarşılanırdı. SSRI-dəki xalqlar üçün XX əsrin dəhşətli 30- cu illərində Almaniyada M.Ə.Rəsulzadənin redaktorluğu ilə nəşr olunan “Qurtuluş” (1934-1939-ci illərdə Berlində “İnsanlara hürriyyət, millətlərə istiqlal” şüarı ilə “Azərbaycan Milli Qurtuluş Hərəkatının orqanı” adı altında 49-50 sayı çıxan dərginiıı sorumlu müdiri Hilal Münşi olmuşdur - Л.Н.) dərgisinin 35-ci sayında dərc edilən belə etirazlardan biri - Hilal Münşinin “Alman mət buatında Azərbaycan” adlı məqaləsi xüsusilə maraq doğurur. 1937-ci ildə baş verən hadisələrlə bağlı Almaniya mətbuatında gedən yazıları xülasə edən Hilal Münşi (Əslən Şuşadan olan Münşizadə Hilal Mirzəhüseyn oğlu Azərbaycan Xalq Cüm huriyyəti tərəfindən təhsil almaq üçün Almaniyaya göndərilmiş, onun süqutundan sonra orada qalmış, Azərbaycan legionunun rəhbəri olmuşdur) məqaləsində ilk cümlədən başlayaraq, Azər baycandakı ağır yaşam şərtlərini təsvir etmişdir: “Azərbaycanda aylardan bəri cərəyan edən yeni sovet vəhşət və dəhşətləri Moskva cəlladları tərəfindən məmləkətimizin bütün münəvvər kütləsi əleyhinə yürüdülən yeni məhvetmə siyasəti şair, mühərrir, müəllim, yüksək məktəb professoru və tələbəsi, hətta orta məktəb 12 şagirdlərinə qarşı başlanan müdhiş mücadilə alman mətbuat orqanlarını ötədən bəri məşğul etməkdədir” (138, s. 20). Bütün elm sahələri haqqında ətraflı məlumatların verildiyi və bu gün də həmin situasiyanı dəyərləndirmək baxımından ak tuallığını qoruyan həmin məqalənin xalq ədəbiyyatı ilə bağlı olan hissələri xüsusilə diqqətəlayiqdir. Almaniyanın “A ngriff’ qəzetindəki “Stalini kim tərənnüm edir?” başlıqlı məqalə isə dövrün mənzərəsini canlandınnaq üçün ən yaxşı mənbə hesab edilə bilər. Hilal Münşi həmin məqalə haqqında yazır: “Azər baycanın məhv edilməsini ört-bas etmək və bu məqsədlə xalqın gözünü boyamaq üçün bir sıra komediyalar oynamaq istəyən Moskvanın bu oyunlarına xüsusi bir yazı həsr edən digər məşhur alman orqanı “A ngriff’ qəzeti “Stalini kim tərənnüm edir?” (№ 223) 1937-ci il sentyabr tarixli nüsxəsində Moskvanın Azər baycan maskalarını bu surətlə açmaqdadır: “Xalq ədəbiyyatının nə olduğu haqqında Herderin məşhur tərifindən sonra artıq 'bu xüsusda kimsənin heç bir şübhəsi qalmamışdır. Sadəcə, sovet adamlarıdır ki, Herderdən (H.Münşi xüsusi çıxarışda: “Herder - məşhur alman filosofu, şairi və xalq ədəbiyyatı müdəqqiqlərin- dəndir” şəklində əlavə məlumat verm işdir-/!/?.) daha ağıllı olduqlarına inanmışdırlar. Və bu səbəblə olacaq ki, onlar da öz metodlan ilə “xalqın səsi”ni bir araya toplayırlar”) 138, s. 20-21). Elə ilk cümlələrdən başlanaraq, Hilal Münşinin əsarətdə əzab çəkən vətənində Moskvanın apardığı siyasətə qarşı qəzəbi görünməkdədir. Lakin burada diqqəti cəlb edən digər məqam alman qəzetinin bu vəziyyətə kəskin münasibəti və xalqların mənəvi sərvətlərinə sovet siyasətinin qeyri-obyektiv münasibə tinin ironiya ilə təsviridir. Məqalədən görünür ki, Moskvanın Tarix İnstitutu ayrıca bir komissiya təşkil etmiş və onun heyətinə: “çalışan bəşəriyyətin Lenin və Stalin kimi böyük simaları ilə Stalinin yeni Konsti tusiyası haqqında vücuda gəlmiş olan xalq ədəbiyyat və xalq mahnılarına dair materiallar toplamağı” tapşırılmışdır (138, s. 21 ). 13 Qeyd edək ki, alman qəzeti gülünc görünən bu sifarişi elə dırnaq içərisində səhifəsinə yerləşdirmişdir. Bu məqalə həmin müdhiş dövrün -1937-ci ilin ab-havasmı və xalq ədəbiyyatına münasibəti təsəvvür etmək baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir. Lakin qəzetin məqaləsi ilə yanaşı H.Münşinin şərhləri bu rada əks olunur və Azərbaycanın bütün maddi, mənəvi sərvətləri talan edildiyindən onun qəzəbi aşıb-daşır: “Bu komissiya isə durub-durub, ilk öncə, - taleyin işinə bax, - doğru Azərbaycana getmişdir. Həm də elə bir Azərbaycana ki, Moskvadakı kültür qoruyucuları burada türk və İran hakimiyyəti dövründən qalmış olan dəyərli memarlıq abidə və əsərləri tam bir xarabazara çevirmişdirlər” (138, s. 21). Bütün sovet ölkələrində, xüsusən Azərbaycanda insanların, tarixi abidələrin, milli sərvətin repressiyaya uğradığı, dəhşətli 1937-ci ildə qəddar Stalini tərənnüm edən xalq ədəbiyyatının toplanması məqsədilə ekspedisiya təşkil olunması, təbii olaraq, mühacirətdə əks-səda doğururdu, kəskin etirazlarla qarşılanırdı. Alman qəzeti də bu qəribə ekspedisiyanın nəyi topladığını, hansı “xalq ədəbiyyatf’ndan bəhs etdiyini araşdırmağa çalışır və çox maraqlı, maraqlı olduğu qədər düşündürücü şərhlər verir: “Yəni bu heyət bilmək istəyir ki, əcəba milli bir həssaslıqla Moskvanın qanlı rejiminə qarşı dərin bir intiqam hissi bəsləyən Azərbaycan türkü bu zalım rejimdən başqa və daha gözəl bir şeyi də tərənnüm edirmi?” (138, s. 21). Qəzetin özü verdiyi bu ritorik suala elə özünün cavabı da xalq ədəbiyyatına sovet münasibətinin nə qədər gülünclüyünü göstərməkdədir: “Bizcə, Moskvanın kültür komissarları, xüsu sən Azərbaycanda “yeni Əsas Konstitusiyanın” “hürriyyət” və “müqəddəratım təyin etmə haqqı” kimi maddələrinə dair çox gö zəl şərqilər eşidə bilərlər. Lakin bu şərqilərin nəşəli nəqəratı isə daim bu tərzdə tərənnüm olunacaqdır: “Kağız üzərində, kağız üzərində, Nə gözəldir bu, tirallala...” 14 Göründüyü kimi, xalq ədəbiyyatına olan bu qeyri-peşəkar münasibət alman mətbuatı tərəfindən də acı gülüşlə şərh edilmiş dir. H.Münşi şeirin almanca mətnini də çıxarışda: “Eynilə: A uf dem Papier, auf dem Papier, Wie wundaschön, tirallala..., - şəklindədir” (138, s.21), oxucusuna çatdırmışdır ki, bu da onun qəzetdəki məqalənin xülasəsini, dəyişiklik etmədən, olduğu kimi verdiyini göstənnəkdədir. Qəzet bununla kifayətlənməmiş, isteh za ilə: “Əcəba, belə bir xalq ədəbiyyatı Moskva arxivlərinə yara- şacaqmı?” - sualını ünvanlamışdır. Hilal Münşi bu məqalənin həm öz dövrü, həm də gələcək nəsillər üçün böyük əhəmiyyətini nəzərə alırdı, eyni zamanda qəzetin istehzasını dərk edərək, əsarətdəki vətəninin insanlarını mücadiləyə qalxmağa ruhlandırmaq niyyətilə həqiqətin açıqlan masına çalışırdı: “Qəzet, ... mükəmməl bir xalq ədəbiyyatı yarada bilənlərin isə Şimal dənizi kanalı ilə Ural dağlarında çalışdırılan yüz minlərcə kölələr arasında buluna bildiyini qeyd etdikdən sonra, Azərbaycana göndərilən komissiyaya təklif verərək sözünü belə bitirir: “Bax, bax, Kremldəki babacıq (eynilə batyuşka) xalq tərəfindən oxşanmaq və tərənnüm olunmağa susamışdır. Stalini içinə alan şeirlərin və şərqilərin yoxluğuna şübhə etmirik. Fəqət buna da şübhə etmirik ki, belə bir şərqinin söyləndiyi bir cəmiyyətdə mütləq QPU (həmin dövrdə Milli Təhlükəsizlik Nazirliyi belə adlanırdı - A.H.) inkivizitoru (cəlladı) xalq nəğmələri komissarıyam deyə özünü təqdim edəcəkdir. Və xüsu sən şərqi Stalini istədiyi şərqi şəklində çıxa bilməzsə!. ...” (138, s. 21 ).
məqalənin nəşri çox düşündürücü mahiyyətdədir. Sərhədlərinin xarici dövlətlərin üzünə sıx qapanmasına baxmayaraq, SSRİ-də 15
baş verən bütün olaylar dünyada böyük bir üzüntü, təəccüb və bəzən isə, yuxanda göründüyü kimi, istehza ilə qarşılanırdı. Sovet sistemində, senzura basqısı altında bütün dönəmlər də, hətta Stalin rejiminin iflas etdiyi, nisbətən “yumşalma”, “dur ğunluq” kimi səciyyələnən illərdə belə ziyalıların həqiqəti yaz mağının, doğru olam təbliğ etməyinin qarşısı cidd-cəhdlə alınırdı. Əhməd Cəfəroğlunun “Seçilmiş əsərləri”nə yazdığı “Filoloji irsi mizin daha bir abidəsi” adlı “Ön söz”də professor Kamal Abdulla bir faktı xatırlayır: “ 1975-ci ildə müdafiə etdiyim namizədlik dissertasiyasında “Kitabi-Dədə Qorqud”un tədqiqatçılan sırasın da türkiyəli professor Əhməd Cəfəroğlunun adını çəkmiş və möv zu ilə bağlı araşdırmalarından birindən sitat gətirmişdim. Bir müddət sonra o vaxtlar daha çox VAK adı ilə tanınan SSRİ ALİ Attestasiya Komissiyasından məni çağıraraq bu alimə istinadın yolverilməz, hətta “siyasi səhv” olduğunu bildirdilər və həmin si tatı əsərdən çıxarmağımı tələb etdilər. Səbəbi ilə maraqlananda Cəfəroğlunun adının “antisovet təbliğatı ilə məşğul olan siyasi mühacirlər” sırasına daxil olunduğunu diqqətimə çatdırdılar” (25, s.3). Sovet sosialist sisteminin xalqlara qarşı müstəmləkəçi münasibətini ilk günlərdən dərk edən, dərindən anlayan, siyasi səbəblər üzündən vətənindən didərgin düşərək ömrünü qürbət ellərdə sürməyə məhkum olunmuş Azərbaycan ziyalıları - Əli bəy Hüseynzadə (1864-1940), Əhməd boy Ağaoğlu (1869-1939), Məhəmməd Əmin Rəsulzadə (1884-1955), Ceyhun Hacıbəyli (1891-1962), Mirzə Bala Məmmədzadə (1898-1959), Əhməd Cəfəroğlu (1899-1975), Məmməd Sadıq Aran (Sənan) (1895- 1971), Nağı Şeyxzamanlı( 1883-1967), Əbdülvahab Yurdsevər (1898-1976), Hüseyn Baykara (1904-1984), Əli Volkan (1897- 1981) və başqaları xalqının zəngin yaradıcılıq nümunələrindən həm öz böyük amallarının təbliği məqsədilə istifadə etmiş, həm də el ədəbiyyatının qorunması, gələcək nəsillərə təhrif olunma dan, düzgün çatdırılması, eyni zamanda dünyada tanınması üçün onların toplanması, nəşri ilə bağlı böyük işlər görmüşlər. Mü 16 hacirətdə vətən həsrəti ilə məşəqqətlərə məruz qalsalar da, sovet senzurasından uzaqlarda, kommunizm basqısı olmadan təhlü kəsiz bir şəraitdə aparılan bu tədqiqatlar öz obyektivliyi ilə diq qəti cəlb etməkdədir. İlk növbədə mühacirət mətbuatı sovet Azərbaycanında baş verən ədəbi hadisələrə ciddi şəkildə münasibət bildirməyə baş ladı. Keçən əsrin iyirminci illərindən “Yeni Qafqazya” (1923, İstanbul), “Azəri türk” (1928, İstanbul), “Odlu yurd” (1929, İstanbul), “Bildiriş” (1930, İstanbul), “Azərbaycan yurd bilgisi” (1932, İstanbul), “İstiqlal” (1934, Berlin), “Qurtuluş” (1934, Berlin), daha sonralar isə “Ana dili”, “Bayquş”, “Azər”, “Savalan”, “Yol” (Almaniya), “Səhənd”, “Duma”, “Tribun”, “Araz” (İsveç), “Odlar ölkəsi”, “Aydınlıq” (Böyük Britaniya), “Xudafərin” (Polşa), “Dədə Qorqud” (İspaniya) və başqaları xalqımızın milli mənəvi sərvətlərinin təbliği ilə bağlı mühüm iş lər görmüşlər. Məlumdur ki, 28 aprel 1920-ci il tarixindən, yəni Azərbay can Xalq Cümhuriyyətinin süqutundan sonra siyasi fəaliyyətləri üzündən dünyanın müxtəlif ölkələrinə üz tutmağa məcbur qalan mühacirlərin ən çox məskunlaşdığı məkan, təbii ki, qardaş Tür kiyə oldu. 1922-ci ildə əvvəl Avropaya, sonra isə Türkiyəyə gələn M.Ə.Rəsulzadə 1923-cü il 23 sentyabrda “Yeni Qafqazya” adlı dərgi nəşr etdirməyə başladı, beləliklə, mühacirət mətbuatının əsası qoyuldu və onun məramı, məqsədi belə bildirilirdi: “Yeni Qafqaziya” bilxassə rus imperator!uğuna qarşı miicadilə edir. O, çarizmi olduğu qədər bolşevizmi do türk dünyası üçün ziyanlı və Qafqaza düşmən görür” (133, s. 172). Mühacirətdə mətbuatın nəşri çox böyük bir hadisə idi və Azərbaycan ziyalıları artıq vətəndən uzaqlarda da onun hürriyyət davasım, istiqlal mübarizəsinin davamı üçün bir vasitə əldə etmişdilər. Nəzərə almaq lazımdır ki, “Yeni Qafqaziya” yalnız azərbaycanlıların deyil, bütün rus əsiri türklərin xaricdə çıxar dıqları ilk məcmuə idi. Daxildə və xaricdə böyük və dərin təsirlər yapan və Sovet hökumətinin rəsməıı pıotestoya icbar edən” (133, 17
s. 172) bu dərginin səhifələrində folklorla bağlı materiallara yer ayırılır, hətta öz siyasi baxışlarının daha aydın ifadəsi məqsədilə xalq ədəbiyyatı örnəklərindən istifadə olunurdu. Məhz elə bu səbəbdəndir ki, dərginin ilk, daha doğrusu, proqram məqaləsində siyasi vəziyyətin şərhi zamanı qədim yunan əsatirinə müraciət edilmiş və o, “Atəş çalan Prometey” (“Od oğurlayan Prometey”) adlandırılmışdır. Müəllif odu Allahlardan oğurlayaraq insanlara gətirən və bunun müqabilində Zevs tərəfindən əzablara məhkum olunan Prometeydən istifadə edərək, öz istiqlal savaşının elə dəqiq ifa dəsini vermişdi ki, dərhal sovet Azərbaycanında ciddi müqavi mətlə qarşılanmışdı. Bu barədə Mirzə Bala Məmmədzadə “Milli Azərbaycan hərəkatı” əsərində yazır: “Yeni Qafqaziya” belə milli bir imanla işə başlayaraq, Azərbaycan, Qafqaziya və əsir türklərin milli istiqlal davasını tanıtmağa girişmiş və Türkiyə əfkari- ümumiyyəsini hazırlamağa başlamışdı. “Yeni Qafqaziya”mn bu sarih və açıq proqramı üzərinə müvəffəqiyyətlə davam edən nəşriyyatı bolşevikləri çıldırtırdı (dəliyə döndərirdi - А.II.) .. .Moskva buna təhəmmül edə bilmirdi” (133, s. 174-175). Sovetlər Birliyi hətta xaricdə - qərib ölkələrdə də azadlıq mücahidlərinə təzyiq etməkdən çəkinmirdi. Ümumiyyətlə, mühacirətdə yaşayan və Azərbaycanın istiq lalına qovuşması üçün çalışan ziyalıların əsas mübarizəsi yalnız öz ana torpaqlarının azad edilməsi ilə məhdudlaşmırdı, həm də bütün Qafqazın (hətta dünyadakı əsarətdə olan digər xalqların) köləlik zəncirindən xilası, millətlərin hürriyyəti uğrunda hər vasitə ilə davam etdirilirdi. Bunu “Yeni Qafqaziya”nın ilk sa- ymdaca görmək mümkündür. Belə ki, orada nəşr edilən “Atəş çalan Prometey” məqaləsinin müəllifi məşhur yunan əsatirinə söykənərək, ondan xalqının heç vaxt əsarətə razılaşmayacağmı göstərmək və millətinin istiqlal arzularını, mübarizlik ruhunu, azadlıq duyğularını alovlandırmaq üçün istifadə etmişdir. M.Ə.Rəsulzadə məqaləsində əsatir haqqında qısa arayış vermişdir “Məlum olduğu kimi, Prometey əsatiri bir Allahdır. Atəşi 18 səmalardan oğurlayaraq insanlara gətirdiyi üçün Zevs tərəfindən Qafqaz dağlarında zəncirbənd olmuş və siyah bir qartal onu didmək üçün müvəkkil olmuşdur. Bu qartal hər gün zavallının köksünü dələrək ürəyini parçalayırsa da, Prometey təkrar özü afiyət edir və təkrar parçalanır” (133, s. 173) Nəzərə almaq lazımdır ki, mühacirətdəki folklorşünaslar tədqiqat aparanda da, örnəklər verəndə də bu prinsipi həmişə diq qətdə saxlamışlar. Doğrudan da, “Atəş çalan Prometey” məqa ləsində müəllifin fikirləri buna aşkar sübut ola bilər: “Atəş oğrusu bu üsyankar, ilahi atəş yurdu Azərbaycana nazir bulunan Qafqaz dağlarında deyil, başqa bir yanda zəncirbənd edilmiş olsaydı, əsatir onu tapıb təkrar buraya gətirməliydi. Çünki Qafqaz tarixini, son əsrdəki əhvalını və bilxassə indiki vəziyyətini təsvir etmək üçün bundan daha münasib bir rəmz (simvol) tapılmaz” (133, s. 173).
Bu sözlərdən də aşkar görünür ki, M.Ə.Rəsulzadə öz siyasi baxışlarını daha aydın ifadə etmək üçün bu qədim əsatirdən yararlanmışdır. Müəllif Odlar yurdu adlanan gözəl vətəninin başına gələn bəlaları, xalqının iztirablarının ifadəsi üçün mü kəmməl bir vasitəyə əl atmışdır. Bu torpaqlardan bəşəriyyətə müqəddəs atəşin bəxş olunduğunu bildirən Məhəmməd Omiıı bəy bu nəcib əməlinin, cəsarətinin hələ də cəzasını çəkən Prometeyə yalnız məşəqqət deyil, eyni zamanda əbədilik gətirdiyini xatır latmaqla yanaşı, həm də neft diyarı məmləkətinin dünyaya bağış ladığı işığa, atəşə görə hər zaman öz varlığını əzablar içərisində qoruma məcburiyyətində qalmasına işarə etmişdir: “Bəhri Xəzər sahilində başlayan ilk mənzərə qüvvətli bir aydınlıq təşkil edirdi. Bu səmalara doğru yüksələn bir atəş idi. Azərbaycan isminin müəmmasını təşkil edən atəş. O atəş ki, bəşər mədəniyyətinə ilk əvvəl onun yandırdığı ocaq başında təəssüs edilmiş, o atəşi müqəddəs ki, Prometey onu oğurlayıb yer üzünə gətirdiyi üçün hələ də əzab çəkməkdə, cəsarət və üsyanın cəzasını görməkdədir” (133, s. 172) 19
Məqalədə xalqının məğlubedilməz Prometeylə müqayisəsi ilə yanaşı, azadlığını, istiqlalını əlindən alanlara, köksünü didib parçalayanlara, yəni torpaqlarının sərvətini sümürənlərə müəllifin dərin nifrəti aşkar sezilməkdədir, onun köləliyə etiraz səsi ucal maqda davam edir və müəllifin hədəfi aydındır: “Prometeyi didən xunxar quş qartal idi. Bir əsrdən bəri Qafqazın köksünü didən və ciyərini parçalayan Rusiya imperializminin gerbi də bir qartal deyildimi?!..Prometey təkrar parçalanır, təkrar afiyət kəsb edirdi. Qafqaz qövmləri də zaman-zaman hərəkətə gəlir, müqavimət göstərir, təkrar ikibaşlı rus qartalına zəbun olurdu” (133, s. 173). Rusiyanı Prometeyin köksünü parçalamaqda olan qartala bənzətməklə müəllif, bir tərəfdən, düşmənin çox çətin, güclü və qaniçən olduğuna diqqəti yönəldirsə, digər tərəfdən, qəhrəmanı nın dönməzliyini, qürurunu, əzablara, sözün həqiqi mənasında, sinə gərməsini xatırlatmaqla xalqının da mütləq mübarizəyə qal xacağına, istiqlalına yenidən qovuşacağına olan ümidlərinə işarə etməkdədir. Məqalədə yalançı “xeyirxahlıq”, “bərabərlik”, “humanizm” pərdəsinə bürünən, əslində Azərbaycanda ağalıq edən isə öz adı ilə çağırılırdı: “Bu günkü Qafqaz “Qartal” Rusiyasının deyilsə də, “Oraq” Rusiyasmındır. Fəqət qafqazlıların deyildir. Azərbaycan, Dağıstan, Gürcüstan millətlərinin vücudu qara imperializmi təm sil edən qartal caynaqları ilə deyil, qızıl imperializminin əla mətini təşkil edən çəkiclə əzilir və oraq ilə biçilirsə, bundan Yeni Qafqaz adma nə hasil olur?!” (133, s. 173). Beləliklə, müəllif sovet bayrağmdakı sözdə “fəhlə-kəndli hökumətini” simvollaşdıran oraq-çəkicin əsl mahiyyətini açıb göstərə bilmişdir və bu məqsədinə məhz məşhur folklor örnəyinin - bir əsatirin köməyi ilə nail olmuşdur, onun yunan ədəbiyyatına müraciət etməsi də düşündürücüdür. Məqsədinə çatmaq naminə müəllifin dünya xalqları arasında geniş yayılmış, demək olar ki, hər kəsə tanış olan bir əsatirə müraciəti təbiidir. Beləliklə, müəllif az sözlə daha böyük məna ifadə edə bilmiş, oxucusuna necə böyük təsir göstərmişdir ki, həmin məqalədən sonra sovet senzu 20 ra sistemi fəaliyyətə keçərək, müxtəlif yollarla “Yeni Qaf- qaziya”nın bağladılmasına cəhd etməsi bunu aşkar göstər məkdədir. Mirzə Bala Məmmədzadə “Milli Azərbaycan hərəkatı” əsərində SSRİ Xarici İşlər naziri Çiçerinin bu dərgi ilə bağlı dəfələrlə etiraz notaları verdiyini, müxtəlif üsullarla onun nəş rinin dayandırılması üçün çalışdığım, onun əleyhinə “ifşaedici” çıxışlar quraşdırdığını bildirməkdədir: “Moskva buna təhəmmül edə bilmirdi. Bu “mənəvi təşkil mərkəzini” ortadan qaldırmaq, milli nəşriyyatı qapatmaq lazımdı” (133, s. 173). Mirzə Bala bu monoqrafiyasında “Yeni Qafqaziya” dərgisi haqqında geniş məlumatla yanaşı, “Atəş çalan Prometey” məqa ləsini ora əlavə etmiş və haqlı olaraq bunun səbəbini belə izah etmişdir: “Xüsusən “Yeni Qafqaziya” ilə başlayan milli nəşriyyat, milli istiqlal savaşımızın tarixi vəsiqələri olaraq qalacaq və gələcək nəsillər, millətimizin qızıl istila altındakı iztirab və əzab dövrünü bu vəsiqələrdən öyrənəcəkdir” (133, s.172). Doğrudan da, Vətənin bu böyük oğlunun uzaqgörənliklə de diyi sözlərin nə qədər həqiqət olduğunun şərhə ehtiyacı yoxdur, çünki sosialist basqısından istiqlalına qovuşan millətimizin şərəf tarixini, hürriyyət və azadlıq yolundan heç vaxt vaz keçməyən mühacir ziyalılarımızın fəaliyyətini bu gün həmin sənədlərə əsa sən bərpa etmək mümkündür. Mühacirət mətbuatı içərisində Əhməd Cəfəroğlunun re daktorluğu ilə 1932-1934-cü illərdə 36, 1954-cü ildə isə bir sayı nəşr edilən “Azərbaycan yurd bilgisi” dərgisinin fəaliyyəti də təqdirəlayiqdir. Redaktor dərginin hansı zərurətdən doğduğunu şərh edərkən, onun məhz Azərbaycanı bütün yönləri ilə tanıtmaq, xalqımızın elmi və mədəni irsinin təbliği məşədindən yarandığını elə birinci sayında ciddi arqumentlərlə dilə gətirmişdir: “Elmi münasibətin millətlər arasında gündən-günə sıxlaşması və yek- digərini bu vəsilə ilə daha fazla tanıya bilməsi əvvəlcə böyük millətlərin mövzusu daxilində qalan yurdumuzun artıq müstə- qilən tədqiqinin bir zərurət olaraq tələb etməkdədir. Kəndi kəndisini bizzat tədqiq etməyən millətlər başqa millətlərin et- 21
noqrafi tədqiqi mövzusundan başqa bir şey olmamışdır. Halbuki Azərbaycan bu ibtidai dövrəsini artıq üzərindən atmış və qapısını da elmi kapitülasionlara qapamışdır” (90, s. 3). İyirminci əsrin 30-cu illəri vətənimiz üçün repressiyanın tüğyan etdiyi bir dövr kimi tarixə yazılmışdır. Azərbaycanda so vet hakimiyyətinin repressiyalarının ən qaynar vaxtında, 1937-ci ilə aparan bir dövrdə zəngin və çox qədim ənənələrə malik xal qımızın milli mənafeyə söykənən belə bir dərgiyə çox ehtiyacı vardı. Bu dərgi Azərbaycanın mədəni irsini ümumtürk konteksti daxilində dəyərləndirmiş, “müştərək türk harsının hala aydınlaş mamış olan nöqtələrinə” (Ə.Cəfəroğlu) xüsusi diqqət yetirmiş, onun səhifələrində folklorla bağlı araşdırmalara geniş yer ayı rılmışdır, daha doğrusu, burada 20-yə qədər xalq ədəbiyyatı ilə bağlı məqalə dərc olunmuşdur, onların bəziləri həcmi böyük olduğu üçün bir neçə sayda verilmişdir. Bundan əlavə, dilçilik, etnoqrafiya, tarixlə bağlı məqalələrdə də folklordan söhbət açıl mışdır.
Xalqı azadlığa, hürriyyətə səsləyən, rus müstəmləkəçiliyinə qarşı yönələn əsərlərin diqqətdən kənarda qalmasına, toplanıb nəşr edilməməsinə, tədqiqatına imkan verilməməsinə təəssüf edən Əhməd Cəfəroğlu “Azəri ədəbiyyatında istiqlal mücadiləsi izləri” adlı irihəcmli məqaləsində yazır: “Milli Azərbaycan ədə biyyatında, adəta başlı-başına, müstəqil bir cərəyan təşkil edən istiqlal mücadiləsi ədəbiyyatı, təəssüf ki, uzun bir zaman qeyri- müntəşir qaldığından (çap olunmadığından), kiçik bir tədqiqə belə məzhər olmamışdır. Rus istilası ilə bərabər doğan bu ədəbiy yat rus məmurlarının hədsiz təzyiqedici davranışları üzündən əv vəlləri yalnız şifahi ədəbiyyat mahiyyətində özünü mühafizə edə bilmiş və dolayısı ilə bütün bəkarətini tutamamışdır” (93, s.6). Göründüyü kimi, müəllif bütün cidd-cəhdlərə rəğmən, aparılan sovet təbliğatına, onun müxtəlif üsullarla insanları sus mağa məcbur etdirməsinə baxmayaraq, çar dönəmlərindəki kimi, yenə də xalqın azadlıq sevgisinin, istiqlal arzusunun əbədi yaşa 22 dığını, bunun sübutunun isə məhz yaratdığı əsərlər olduğunu və onların senzura təzyiqləri ucbatından çox vaxt şifahi şəkildə yaşadığını diqqətə çatdırmışdır. Müəllif, eyni zamanda, məqalə sinin yazılma səbəblərindən danışarkən, rus müstəmləkəçiliyi əleyhinə çoxlu materiallar əldə etdiyini və əsas məqsədinin onları dəyərləndirmək olduğunun qeyd etmişdir. “Azərbaycan yurd bilgisi” dəıgisinin xalqımızın milli mə nəvi sərvətlərinin təbliği və yayılması sahəsində xidmətləri çox böyükdür. Obyektiv münasibət göstərdiyi üçün bəzi həqiqətləri aşkara çıxarmıq məqsədilə bu gün də həmin dərgiyə müraciət edilməkdədir. Onun böyük əhəmiyyətini sübut etmək üçün yeganə bir fakta nəzər salmaq, fikrimizcə, kifayətdir. Belə ki, “Azərbaycan yurd bilgisi” 1984-ci ildə, redaktorunun ölümündən doqquz il keçəndən sonra faksmile halında üç cilddə yenidən nəşr edilmişdi. 2009-cu ildə Türk Dil Qurumu tərəfindən bu dərgi Əhməd Cəfəroğlunun anadan olmasının 110 illik yubileyinə töhfə kimi vaxtı ilə onun tələbəsi olmuş Osman Fikri Sərtqayanın tərtibatında təxminən 1460 səhifəlik bir kitab (87) şəklində yenidən işıq üzü görmüşdür. Həmin kitaba “Təqdimat” (“Sunuş”) yazan Türk Dil Qurumu başqanı professor Şükrü Haluk Akalın dərginin öz aktuallığını hələ də qoruduğuna diqqəti yönəldərək, Ə.Cəfəroğlunun türkdilli xalqlar qarşısındakı xidmətlərini yüksək dəyərləndirmişdir: “Tarixi ədəbi məhsullarının böyük bir bölümü ortaq olan, söz varlığı, deyimləri ata sözləri eyni kökdən bəs lənən, eyni türküləri, eyni mahnıları, eyni şərqiləri söyləyən, qısacası, ortaq kültürə və ortaq köklərə dayanan Türkiyə türkləri ilə Azərbaycan türklərini bir-birinə tanıtmağı amaclayan bir dərgiydi “Azərbaycan yurd bilgisi” (87, s.1-11). Lakin, təəssüflər olsun ki, hələ də Azərbaycanda bu dərgi (oradakı bəzi məqalələrdən başqa) öz nəşrini gözləməkdədir. Ohınəd Cəfəroğlu 1961-ci ildə “Mücahid” dərgisində nəşr etdirdiyi “Azərbaycan ədəbiyyatında spekulyasionçuluq” adlı məqaləsində mənəvi sərvətlərimizə sovet dövrünün tələbləri ilə yanaşan tənqidçilərə tarix boyu rusların türklərdən çox şey öyrən 23
diklərini sübuta yetirməklə onları həqiqətləri təhrif etməkdən çəkindirmək istəmişdir. Belə ki, İranda səfir vəzifəsində çalışdığı müddətdə məşhur rus şairi A.S.Qriboyedovun (1795-1829) Azər baycan folklorundan bəhrələnməsi faktına diqqət yetirən alim: “...azəri kültürü və xəlqiyyatı ilə ilgilənən şair bir zat olmuş və susamış olduğu hürriyyət idealını azəri türkünün folklorunda, tarixində bulmağa çabalamışdır” (106, s.10), - yazaraq, ədəbiy yatımızı öz milli mənsubiyyətindən uzaqlaşdırmaq meyllərini qətiyyətlə rədd etmişdir: “Əsərində rus qoxusunu bulmaq, onunla şəxsi durumunu saxlamaq, xəyali nemətlər bəkləmək, əlbəttə, müalicəsi əlimizdə olmayan yoluxucu xəstəliklərdəndir... Ancaq işi cığırından çıxaranlar... bunu da bilməlidir ki, Azərbaycan ədəbiyyatı, yalnız Azərbaycan ədəbiyyatı, yalnız Azərbaycan için də işıq saçan bir milli varlıq deyildir, o eyni zamanda, bütün türk dünyasının aynasında əksini tapan müştərək bir fikir məhsuludur” (106, s.l 1). Beləliklə, Əhməd Cəfəroğlu Azərbaycan türkünün öz etnik kimliyindən heç vaxt ayrıla bilməyəcəyini, yaranan əsərlərdə hər zaman öz ənənələri ilə bağlı qalacağını, müstəmləkəçinin zorla mənəviyyatı dəyişdirmək arzusunun baş tutmayacağını qəzəblə bildirmişdir. Professor Əhməd Cəfəroğlunun “Sovetlər Birliyi türkoloji araşdırmalarındakı rus kültür üstünlüyü davası” (107) məqaləsi ideoloji təzyiqlərə qarşı
mühacirət elmi-nəzəri fikrinin münasibətini aydınlaşdırmaq baxımından xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Bu məqaləsində müəllif türk folklor örnəklərinə qarşı aparılan qeyri-obyektiv münasibətlı bağlı kəskin mövqeyini bildirməklə yanaşı, rus ədəbiyyatının qədim nümunəsi “İqor polku dastanf’nın (“Слово о полке Игоре”) tədqiqində yol verilən nöqsanlara diqqət yetirmiş, qıpçaq türkləri ilə rusların arasında baş verən savaşlara həsr olunmuş bu abidənin şovinist ruhda araşdırılmasının, gerçəklərin təhrifinin yalnız elmə ziyan gətirəcəyini qeyd etmişdir. 24 Mühacirətdəkı ziyalılar dünya xalqlarının inkişaf tarixini izləyib Azərbaycanın keçmişi və müasir dövrü ilə müqayisəsi zamanı bir həqiqəti - millətlərin birliyinin, qürurunun qorunması üçün xalq ədəbiyyatının toplanması, təbliğinin vacibliyini dərk edir, folklora həssaslıqla yanaşırdılar. Belə ki, M.B.Məmmədzadə “Millətlərin oyanmasında dastanlar” məqaləsində (6 aprel 1928- ci ildə Azəri Türk Gənclər Birliyindəki eyniadlı məruzəsi öz aktuallığını qoruduğu üçün 52 il sonra - 1970-ci ildə Ankarada “Azərbaycan” dərgisində çap edilmişdir - A.H.) Avropada hələ XIX yüzildə milli intibah dövrünü yaşayan almanların inkişaf yolunu nəzərdən keçirərək çox maraqlı nəticəyə gəlmişdir: “Öz milli şəxsiyyətlərinə təmas etdikləri zaman almanlar məf kurələrini, əfsanəvi dastanların ehtiva etdiyi milli məhsullar ətrafında qurdular. O zaman Almaniyada iki cərəyan müşahidə olunurdu: biri, tıpqı Azərbaycanın rus müstəmləçiliyindən və rus mədəniyyətindən ruh almaq istəyənləri kimi, özlərini Fransa inqilabının təsirinə qapdırm ış,. doğrudan doğruya Qərbdən, Fransadan və fransız mədəniyyətindən məlhəm arayırdı. Digəri isə tarixin ən uzaq və qaranlıq dövrlərindəki ictimai yaşayışı və milli müəssisələri aramaqla məşğul idi. İştə, alman millətinin birləşdirici müştərək ruhunu alman millətini oyandırıcı və yük- səldici daxili atəşini bu insanlar buldular. On doqquzuncu yüzilin millətpərvərləri həmişə bu tərzdə düşündülər. Hər yerdə milliyyət fikri, tarixi mənşələri, həyatı və ictimai müəssisələri tədqiq etmək vasitəsiylə inkişaf etmiş oldu” (132, s. 11). Beləliklə, bütün açıqfıkirli ziyalılar kimi, M.B.Məmməd zadə də xalq yaradıcılığının milli şüurun oyanışı, millətlərin azadlığı, birliyi üçün əvəzsiz rolu olduğunu düşünür və rus kö ləliyində yaşayan Azərbaycanın da əsarətdən qurtarma yolunda folklora vacib şərtlərdən biri kimi baxırdı. Bunu təkcə Mirzə Bala Məmmədzadənin məqaləsinin adına (“Millətlərin oyanmasında dastanlar”) diqqət yetinnəklə də müəyyənləşdirmək mümkündür. Bir neçə il sonra, yəni 1936-cı ilin 31 may-1 iyun tarixində M.B.Məmmədzadə Polşanın paytaxtı Varşavada rus əsarətindəki 25
millətlərinin yaratdığı Prometey təşkilatının qurultayında məruzə ilə çıxış etmiş, burada müstəmləkə xalqlarının kültürləri ilə bağlı maraqlı mülahizələr irəli sürmüşdür: “Millətlərin oyanış, yüksəliş və düşüş tarixləri göstərir ki, milli xüsusiyyətlərini və milli kültürlərini qoruyub yaşatmağa müvəffəq olan hər millət, gec-tez milli bir dövlət qurmağa namizəddir. Milli xüsusiyyətlərini və milli kültürlərini itirmiş olan millətlər, milli mənliklərini və il ham alacaq milli qaynaqlarım da itinnişlər deməkdir. Bu kimi millətlərin gələcəyi yoxdur. Onlara ölmüş nəzərilə baxmaq lazım dır” (129, s. 572). Buradan da aydın olur ki, M.B.Məmmədzadə və onun mü hacir yoldaşları milli kültürün qorunmasına xüsusi əhəmiyyət verirdilər, xalqın mənəvi sərvətlərinin onu hər zaman yaşadacaq və mübarizəyə qaldıracaq vacib bir vasitə olmasına inanırdılar. Sovet sosialist sisteminin də bu həqiqəti dərk etdiyi üçün xalqların milli sərvətlərini unutdurmaq, soy-kökündən ayırmaq cəhdini nəzərdə tutan müəllif yazırdı: “Fin millətinə, fmliyin oyanışında böyük rol oynamış “Kalevala” kimi dastani əsərlər verən Karelya və İngerya və onlarla birlikdə Komi kimi fin ölkələrində ... haqsızlıqlardan başqa məcburi sürgünlər, süm ac lıqlar və rus mühacirəti yapmaq surətilə bu millətləri aradan qaldırmağa çalışırlar” (68, s. 13). Beləliklə, M.B.Məmmədzadə soy-kökü etibarı ilə tinlərlə qardaş olan, lakin sovet əsarətində yaşamağa məcbur olan mil lətlərin qarşılaşdığı haqsızlıqları sadalamaqla yanaşı, onların milli mədəniyyətlərindən uzaqlaşdırılmasının da əleyhinə qəti mövqe yini ifadə etmişdir. M.B.Məmmədzadənin Almaniyanın Münhen şəhərində nəşr olunan “Qafqaziya” dərgisində 1952-ci ildə (sayı 8, s. 10-12) nəşr etdirdiyi “Dədə Qorqud” adlı irihəcmli məqaləsində SSRİ-də qeyri-rus millətlərinin milli kültürlərinin məhvi üçün görülən tədbirlərlə bağlı mülahizələri öz əksini tapmışdır: “SSRİ Ədəbiy yat Cəmiyyətinin 1947-ci ilin yayında keçirilən XI ümumi yığın cağında milli bölmələrin hesabatları ilə bağlı müzakirələrdə 26 qeyri-rus millətlərin ədəbiyyat sahəsində “çox təhlükəli bir yolda” olduqları bildirilmişdi. Bu yığıncaqda Latviya, Litva və Estoniya kimi millətlər “Qərbi Avropa mədəniyyəti qarşısında diz çök məkdə”, Ukrayna, Şimali Qafqaz, Azərbaycan, Türküstan (Orta Asiya), Gürcüstan və Ermənistan isə “milli keçmişlərini tərən nüm etmək və romantikləşdirməkdə” günahlandırılmışdı” (130 s.l 1).
Mirzə Balanın bu cümlələrində sovetlər ölkəsində rus
olmayan millətlərə qarşı yürüdülən siyasət açıq-aşkar təsvir edil mişdir. Lakin məqalədə SSRİ adlanan ölkədə türkdilli xalqlara münasibətin digərlərinə görə daha kəskin olması aydın görün məkdədir: “ 1948-ci ilin dekabr ayında toplanan XII ümumi yığıncaqda çar istilasına qarşı mübarizə aparan türküstanlı xalq qəhrəmanlarını tərənnüm edən bir əsər haqqında bir rus kom munisti belə deyirdi: “Sabiq rus imperatorluğunun kənar əyalət ləri üçün Rusiya ilə birləşmək nə deməkdir? Bu hadisə milli fəlakətmi, yoxsa irəliyə doğru bir addım idimi? Marksizm elmi bu mənada doğrudur. Bu məmləkətlərdən, məsələn, Qazaxıstan... əgər Rusiya ilə birləşdirilməsəydi, Çin, yaxud da Kokand tərəfindən parçalanıb udulacaq, nəticədə ingilis müstəmləkəçiləri üçün yağlı bir tikəyə çevriləcəkdi. Belə olduğu təqdirdə, yəni, daha doğrusu, bu belə də qəbul olunmalıdır, bütün dastan və qəhrəmanlıq hekayələrini, bütün folkloru və onun qəhrəman larını, eləcə də bütün ədəbiyyatı yalnız bu nöqteyi-nəzərdən mütaliə etmək lazımdır xalq ədəbiyyatını yerli feodallara qarşı mübarizədə Rusiya ilə birləşmək üçün çarpışan qəhrəmanlar əks etdirməlidir” (130, s. 1 1). Beləliklə, göründüyü kimi, sovet təbliğatçıları folklor qəhrəmanlarını əsl həqiqətdə olduğu kimi millətlərin azadlığı, hürriyyəti üçün mübarizəyə qalxaraq, xalq tərəfindən əbədiləşdi rilməsi kimi deyil, imperiyaya lazım olduğu şəkildə təbliğ edilməsini tələb edirdilər ki, nəticə etibarı ilə bu da xalq ədəbiy yatını saxtalaşdırılmasına gətirib çıxarırdı. Mirzə Bala: “Tür küstan üçün deyilmiş olan bu sözlər, bir qayda olaraq, bütün 27
qeyri-rus millətlərinə şamil edildi” (130, s .l2), - yazaraq, Azərbaycanın da milli mənəvi sərvətlərinin qeyri-obyektiv təbli ğinə qarşı etiraz səsini ucaltmışdır. Xatırladaq ki, Azərbaycan xalq qəhrəmanı Qaçaq Nəbi məhz bu şəkildə, imperiya maraqlarına uyğun təbdiğ edildi yindən, sovet tədqiqatçıları onun mübarizəsinin rus müstəmləkə çiliyinə qarşı deyil, çar hökumətinə qarşı olduğuna inandırmağa cəhd edirdilər. Mühacirətdəki folklorşünaslar “Qaçaq Nəbi” das tanında mücadilənin rus çarlıq rejiminə qarşı olmasına xüsusi diqqət yetirmiş, “bu uzun dastanın məzmun yönündən əsasım rus imperializminə qarşı nücadilə təşkil edir və dəfələrlə das tanda “Nəbi urusları burda qoymadı” misrası təkrarlanır” (89, s.92), yazaraq, əsl həqiqəti aşkarlamağa çalışmışdır. Lakin dasta nın Azərbaycanda nəşr olunan variantında qazax (kazak), qobur- nat (qubernator), nəçənnik (naçalnik), pristav, uryadnik, konvoy və s. kimi bilavasitə çar Rusiyası ilə əlaqədar rütbə bildirən ter minlər saxlanılsa da, rus və rusluqla bağlı kəlmələr bütünlüklə redaktə olunmuşdur ki, bu da Qaçaq Nəbinin apardığı mübarizənin təhrif olunmasına gətirib çıxarmışdır. Bundan başqa, Bakıda işıq üzü görən “Azərbaycan ədə biyyatının yeni dövrü” adlı monoqrafiyanın müəllifinə kəskin etiraz kimi 1939-cu ildə İstanbulda Səlim Rəfiqiıı “Professor dr. Çobanzadəyə cavab” kitabı nəşr edilmişdir ki, burada da bütün mühacirlərin siyasi baxışları ümumilikdə təsvirini tapmışdır. İlk' növbədə alman, fransız, ingilis, ispan və digər dünya xalqlarının ədəbiyyatına müxtəlif dövrlərdə olan təsirlər haqqında təhlillər aparan m üəllif sözü gedən monoqrafiyada əksini tapan bir müla hizəni qəzəblə rədd etməkdədir: “Türklərin yalnız əski ədəbiyyatı sadəcə İran ədəbiyyatını təqliddən ibarət qalmışdır”, - yazan müəllif bunun sübutunu xalq ədəbiyyatında olduğunu bildir məkdədir: “Ötədən bəri zənginliyilə məşhur olan Azərbaycan ədəbiyyatı və şeirləri ilə xalq arasında tanınan və sevilən ozanlar, hətta İran kültürü ilə çox məşhur olan sahələrdə belə yerləşdikdən sonra ədəbi ənənələrini mühafizə etmişdirlər” (141, s. 9). 28 S.Rəfiq türkəsilli hökmdarlara rəğmən, əcnəbi dillərin sa raylarda hökmran olduğu zamanlarda xalqın dilinin və kültürü- nün qorunmasında folklorun əvəzsiz rolunu yüksək dəyərlən dirmiş, “Kitabi-Dədə Qorqud” eposunu xatırlatmışdır: “Dədə Qorqud” hekayələrinin əldəki nüsxəsi lisan nöqtəsindən azəri ləh cəsinin əski xüsusiyyətlərini göstərir. “Dədə Qorqud”dakı etnik
və coğrafi isimlər də tamamilə azəri sahəsinə aiddir. “Koroğlu”, “Şah İsmayıl”, “Aşıq Kərəm” kimi xalq dastan və hekayələri yenə Azərbaycan sahəsində təşəkkül etmişdir... Əsasən xalq şairləri xalq arasında böyük rəğbət görmüşdürlər” (141, s. 10). Bundan başqa, S.Rəfiq aşıq yaradıcılığının yazılı ədəbiyyata da böyük təsirini nəzərdə tutaraq, tutarlı arqumentlərlə fikrinin doğruluğunu sübut etməyə çalışmışdır: “İştə bu qüvvətli kültürün islami İran mədəniyyətinə qarşı göstərdiyi müqavimət nəticəsində yeni təşəkkül edən ədəbiyyatda - ki, siz ona “Əcəm pozması” deyirsiniz, xalq ədəbiyyatının təsiri barizdir. O qədər ki, əcəm şeirini təqlidən yazanlar da xalq ədəbiyyatı təsirindən qurtu- - lamamış, aşıqlar kimi heca vəznilə qoşmalar, dastanlar yazmış dırlar” (141, s. 10). Mühacirətdəki bütün ziyalılar vətəndə təzyiqlər altında baş verən təhriflərə qarşı son çarəni yalnız və yalnız milli istiqlala qo vuşmaqda görərək, hər kəsi bu yolda yürüməyə səsləmişlər: “Millətimizi, millətlərimizi və bu millətlərin dil və kültürlərini yalnız milli istiqlal qurtaracaqdır” (129, s. 576). Xatırladaq ki, “Modern Azərbaycan ədəbiyyatına toplu bir baxış” məqaləsində Əhməd Cəfəroğlu xalqımızın milli kültü- rünün inkişafında mühacirətdə yaşamağa məruz qalan vətən öv ladlarının mühüm rolu olduqlarını xüsusi qeyd etmişdir: “Azər
baycan ədəbiyyatı yalnız Maverayi Qafqaz Azərbaycanında inki şaf etməmişdir. Siyasi və ideoloji prinsiplər üzündən vətəni tərkilə müxtəlif Avropa və Şərq ölkələrinə yayılan Azərbaycan mühacir koloniyaları da azəri türk ədəbiyyatının inkişafına xidmət etmişlər” (105, s.48). 29
Tədqiqatçı Məmməd Cəfərli isə “Azərbaycan legion ədə biyyatı” monoqrafiyasında yad ellərdə yaşayan qərib insanlann yaratdığı bədii əsərlərlə yanaşı, onların toplayaraq dəftərlərinə kö çürdükləri xalq ədəbiyyatı nümunələrinə də yer ayırmışdır. Bu kitabın giriş hissəsində Məmməd Cəfərli İkinci Dünya müha ribəsi zamanı, yəni iyirminci yüzilin ortalarında azərbaycanlıların mühacirətə üz tutmasının səbəblərini araşdırarkən belə bir qənaətə gəlir: “Tale bu adamlarla çox amansız davranmışdı. Əvvəlcə alman əsirliyinə düşənlər sonra Vermaxtm yaratdığı hər bi hissələrdə xidmətlərini davam etdinmək məcburiyyətində qaldılar. Müharibə qurtaranda isə Qərbdə yaşamağa üstünlük verənlər Vətənə dönmək imkanından həmişəlik məhrum olub, özlərini mühacir həyatına məhkum etdilər. Doğma ocağına, yur duna qayıtmağa özündə cəsarət tapanlar isə Sibirya düşərgələrinin şaxtalı cəhənnəmindən keçməli oldular. Ancaq onlar da, qeyriləri də hər bir əsarətdən uzaq, güclü, çiçəklənən Vətən arzusunda idilər” (24, s. 7). Bir məqamı da xatırlatmaq lazımdır ki, qürbətdə yaşamaq məcburiyyətində qalan ziyalılarla bərabər onların tədqiqat əsərləri də mühacirət ömrünü sürdürməyə məhkum idi. Lakin, qəribədir ki, bəzən öz vətənində yazılsa da, müxtəlif səbəblər üzündən çap olunmağa qoyulmuş yasaqlar əsərlərin mühacirətinə gətirib çıxarır. Əhməd Ağaoğlunun “İslama görə və islamiyyətda qadın” əsərinin ana dilində çapma qadağalar qoyulduğu üçün 1901-ci ildə Tiflisdə rus dilində nəşr olunmuşdu (70, s.7), həmçinin M.Ə.Rəsulzadənin “Əsrimizin Səyavuşu” əsəri Lahıcda qələmə alınsa da, İstanbulda çap edilmiş (64), Ceyhun Hacıbəylinin “Qarabağın dialekti və folkloru (Qafqaz Azərbaycam)” (29) adlı tədqiqatı vətəndə tərtib edilsə də, Parisdə işıq üzü görə bilmişdi və s.
Bəzən xalq ədəbiyyatı örnəklərinin yasaqlanması da baş verirdi, mühacirətdaki ziyalılar onların nəşri və təbliği üçün var qüvvələri ilə çalışırdılar. Bütün bu sadalananlarla bərabər nəzərə almaq lazımdır ki, to İran adlanan ərazidə hələ də ağır basqılar altında, əzab və işgəncələrlə yaşayan çoxmilyonlu soydaşlarımız vardır ki, onların ana dilli ədəbiyyatının tədqiqi, təbliği, nəşri yasaqlar üzündən imkansızdır. Bu zəngin xalq ədəbiyyatı daha çox mühacirətdəki Güneydən olan azərbaycanlılar tərəfindən toplanıb nəşr edil məkdədir. Onlardan biri - Almaniyanın Köln şəhərində yaşayan Behruz Həqqi bu barədə yazır: “...illər boyu İranda hegemonluq, cəhalət, ədalətsizlik və basqı bu başm (azərbaycanlıların nəzər də tutulur- A.H .) dilini fars şovinizminin kəskin qılıncı ilə kəsib onu ruhsuz və cansız bir cismə döndərməyə çalışmışdır. Ancaq Azərbaycan xalqı bağrında yaşayan folkloru və ana dilini qoru- yaraq düşmənlərin bu arzularını qursaqlarında buraxmışdır. Dil ləri və folkloru ilə onlara qalib gəlmişlər” (118, s.13). Beləliklə, Azərbaycan mühacirət folklorşünaslığının tə şəkkülünü şərtləndirən ictimai-siyasi və ədəbi-kültüroloji amilləri aşağıdakı kimi səciyyələndirmək mümkündür: - Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulması ilə xalqın istiqlaliyyətinin itirilməsi və vətənin hürriyyətə qovuşmasını təmin etmək məsələsinin mühacirətdəki ziyalıların ən böyük amalına çevrilməsi; ~ Sovet ideoloji sisteminin xalq yaradıcılığına qarşı qeyri- obyektiv münasibəti, əsərlərin senzura tərəfindən “qayçılanması”, hətta bəzən insanlar kimi “repressiyaya qurbanlarf’na çevrilməsi, yəni tamamilə yasaq edilməsi; Folklor örnəklərinin sovet Azərbaycanında bir çox hallarda əslinə uyğun olaraq deyil, sosialist ideologiyası fonunda yanlış tədqiq edilməsi; Digər ölkələrdə yaşamaq zorunda qalan ziyalıların senzuradan kənar, yəni azad mühitdə tədqiqat aparmaq im kanlarının olması; Xalqının itirilmiş istiqlaliyyətini bərpa etmək arzusunda olan mühacirət folklorşünaslarınm bu mübarizədə folklor ör nəklərinə xüsusi önəm vermələri; 31
- Sovet sisteminin bütün türkdilli xalqları, o cümlədən azər baycanlıları öz tarixi soy-köklərindən uzaqlaşdırmaq, nəticə etibarı ilə milli dəyərlərdən təcrid etmə cəhdləri; - Unutdurulmağa cəhd edilən örnəklərin üzə çıxarılması, qorunması kimi problemlərin vicdani borc kimi daim ziyalıların qarşısında duran bir məsələ olması; - Mühacirət folklorşünaslannın millətlərin birliyinin qorunması, milli şüurunun, hürriyyət arzularının alovlanmasında xalq ədəbiyyatının müstəsna rolunun olmasına inamı; - Azərbaycan folklor materiallarının toplanması, ümumtürk kontekstində tədqiqi, nəşri, dünya ölkələrində təbliğ edilməsi - bu çox mühüm məsələ idi. Çünki sovet ideoloji sistemi cidd- cəhdlə türk xalqları arasındakı soy-kök bağlarını qoparmağa, onlara yeni bir tarix uydurmağa çalışırdı. Professor Tofiq Hacıyev Murad Acinin “Qıpçaq çölünün yovşanı” əsərinə həsr etdiyi “Qıpçaq çölü haqqında elmi ballada” məqaləsində doğru olaraq yazır: “Qıpçaq çölünün yovşanı” əsəri bizə deyir ki, hər türk xalqının tarixini öz oğlu yazmalıdır. Düz deyir. Türk xalqlarının və milli dövlətlərinin dünyaya təqdim olunan, dünya ensiklope diyalarına salman tarixini yadlar - özgələr yazıblar - öz xalqlarının və dövlətlərinin mənafeyi baxımından təsvir ediblər. Türk xalqlarının tarixi bir-birindən təcrid olunmuş şəkildə öyrənilib; ona görə də ümumi kökə gedən yol həmişə qaranlıq qalıb” (31). Mühacirət folklorşünaslığının qarşısında duran vacib məsə lələrdən biri məhz buna görə də türk xalqlarının zəngin mənəvi dəyərlərini obyektiv və bir-biri ilə sıx təmasda, tarixinə dayana raq üzə çıxarmaq olmuşdur. 32
Kataloq: front -> files -> libraries -> 2113 -> books books -> Ərşad Əzimzadə books -> Azər Turan books -> AZƏrbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi məHƏMMƏd füzulġ adına Əlyazmalar ġnstġtutu books -> Botanika və bitki fiziologiyasi kafedrasi zaur hüMBƏtov books -> A. M. Allahverdiyev m.İ. Bağirova books -> Asif KƏNGƏRLİ books -> A b u z ə r a lı oğ lu X ə lə fo V a z a d İsa oğlu q u r b a n o \ books -> AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu vəfa iSGƏNDƏrova Yüklə 4,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|