Amea a. A. Bakixanov adina tariX İnstitutu azərbaycan tarix qurum u

AMEA A.A. BAKIXANOV ADINA TARİX İNSTİTUTU
AZƏRBAYCAN  TARİX  QURUM U
Qarabağ müharibəsi şəhidlərinin 
sziz xatirəsinə ithaf edirəm.
TOFİQ MUSTAFAZADƏ
QARABAĞ XANLIĞI
A zə rb a yc a n   flespu blikası  Prezidentinin 
işlar İdarəsi
PREZİDENT  KİTABXANASI
BAKI  - ‘
- 2010 
1

6 J, ifsJh c'js
M
 *r
Redaktorlar: tar.  e.  d. C.M.Mustafayev 
tar.  e.  n.  G.C.Nəcəfli
Rəycilər:  tar.e.d.,  prof.  S.A.Məmmədov, tar.e.d., prof.  V.Z.Piriyev, tar.e.d. 
F.R.Ağamalı, tar.e.d., prof. F.N.Məmmədov
Kitab Azərbaycan MEA A.A.Bakıxanov 
adına Tarix İnstitutunun Elmi  Şurasmın 
və Azərbaycan Tarix  Qurumunun 
Royasət Heyotinin 
qərarlan ilə çap oluııur.
Tofiq Mustafazadə.  Qarabağ xanlığı.  Bakı -  «Sabah» - 2009  Səh.333
İSBN  5-86106-016-0 
0503020907 
029-2009
Kitabda XVIII-XIX əsrlər Azərbaycan tarixində çox 
mühüm rol oynamış bir dövlətin -  Qarabağ xanlığınm 
tarixi ilk mənbələr və müasir elmı ədəbiyyatın əsasında 
ilk dəfə kompleks şəkildə araşdırılır.
G İ R İ Ş
Azərbaycan 
dövlət 
müstəqilliyini 
bərpa 
etdikdən 
sonra 
dövlətçiliyimizi  möhkəmləndirmək,  müstəqilliyimizi  əbədi  etmək  üçün 
dövlətçilik  tarixinin  və  ənənələrinin  öyrənilməsinə  böyük  zərurət 
duyulur.  Azərbaycan dövlətçiliyi tarixində xanlıqlar dövrü özünəməxsus 
yer  tutur.  Buna  görə  də  təsadüfi  deyil  ki,  müstəqillik  illərində  artıq 
Bakı,  Quba,  İrəvan,  Lənkəran,  Naxçıvan,  və  Şəki  xanlıqlarmm  tarixinə 
həsr edilmiş tədqiqatlar meydana çıxmışdır.
Azərbaycan xanlıqları içərisində  Qarabağ xanhğı  özünün maddi 
və  insan  ehtiyatlarma,  habelə  iqtisadi  və  hərbi  qüdrətinə  görə  xüsusi 
mövqeyə  malik  idi.  Buna  görə  də  bu  xanlığın  tarixini  öyrənmədən 
bütövlükdə  Azərbaycan  xanhqlarmm  obyektiv  və  dolğun  mənzərəsini 
bərpa  etmək  olmaz.  Qarabağ  xanlığmm  tarixini  ayrıca  mövzu  kimi, 
dərindən  tədqiq  etmək  həm  də  onun  üçün vacibdir  ki,  bu  gün  bədnam 
və  başabəla  qonşularımız  -   ermənilər  bir  sıra  antiazərbaycan  xarici 
qüwələrın  yardımından  istifadə  edərək  doğma  Qarabağımızı  zəbt 
etmişlər.  Onlar  öz  işğalım  daimiləşdirməyə,  ona  hüquqi  don 
geyindirməyə  çalışaraq  guya  Qarabağın  tarixi Ermənistanın  bir  hissəsi 
olduğunu  «sübuta  yetirmək»  üçün  dəridən-qabıqdan  çıxırlar.  Məhz  bu 
səbəbdən də  ermənilərin  sərsəm  torpaq  iddialarınm  əsassızhğını  sübuta 
yetirmək  üçün  Qarabağ  tarixinin,  o  cümlədən  Qarabağ  tarixində 
özünəməxsus yer tutan xanlıq dövrünün obyektiv və  dərindən  tədqiqinə 
ehtiyac  vardır.  Doğrudur,  demək  olmaz  ki,  Qarabağ  xanlığımn  tarixi 
indiyədək 
heç 
tədqiq 
olunmamışdır. 
Ötən 
əsrin 
ortalarında 
Ə.Şükürzadə  xanlığın  dövlət  quruluşuna  aid  dissertasiya  yazmışdır. 
Təəssüf  ki,  bu  dissertasiyam  nə  Azərbaycan,  nə  də  Rusiya 
kitabxanalarında  və  ya  elmi  arxivlərində  əldə  etmək  mümkün 
olmamışdır.  Əvəzində  müəllifin  qarabağhların  Ağa  Məhəmməd  Qacara 
qarşı mübarızəsinə həsr olunmuş kitabı var [76 ]..
Problemin 
tarixşünaslığmdan 
danışarkən 
ilk 
növbədə 
M.M.Mustafayevin  iqtisad  elmləri  namizədi  elmi  dərəcəsi  almaq  üçün 
təqdim etdiyi «Qarabağ xanlığınm iqtisadiyyatı»  adlı dissertasiyasını  və 
eyni  adlı  kitablnı  qeyd  etmık  lazımdır.  Dissertasiya  1952-ci  ildə  müdafıə 
olunsa  da  əslində  müəllifin  özünün  qeyd  etdiyi  kimi  daha  tez-1941-ci 
ildə  yazılıb  tamamlanmışdır.  Müharibə  dissertasiyamn  müdafiəsini  və 
kitab  kimi  nəşr  olunmasmı  ləngitmişdir.  Dövrün  şəraiti  bu  əsərdə  bir 
sıra çatışmazhqlarm və qüsurların olmasmı qaçılmaz etmişdir.
M.Mustafayev  yalmz  1823-cü  ildə  Qarabağ  xanlığı  əhalisinin 
iirmımi  şaymı  və  əhalisinin  etnik  tərkibinin  müxtəlif  olduğunu  qeyd 
etməklə  kifayətbnərək,  əhalinin  etnik  tərkibi  haqqında  heç  bir  rəqəm
3

vermir.  M.Mustafayevin  beb  bir  fikri  ib   razılaşmaq  olmaz  ki,  xarici 
basqınlar  naticosində  Qarabağ xanqlığım  tork  edonbrin çoxu  ermənibr 
olmuşdur  [168,  ,s  22 ]..  M.Mustafaycvin beb  bir  fikri ib  də  razılaşmaq 
çatindir  ki,  xanlığın  təbii-coğrafi  şəraiti  xanlıqda  əhalinin  təsərrüfat 
foaliyyotinə  mənfi  təsir  göstərirdi  və  məhsuldar  qüvvələr  çox  ləng 
inkişaf edirdi.  [168,  .s 23 ].
15-ci səhifədə müəllif yazır ki, XVIII əsrdə Azərbaycanın ən güclü 
və  ərazicə  geniş  xanlıqlanndan  biri  Şirvan  xanlığı  olmuşdur.  Əvvəla 
Şii'van  ərazisində  bir  xanlıq  yox  bir  ncçəsi:  Şamaxı,  Quba,  Bakı  və 
Dərbənd  xanlıqları  yaranmışdı.  İkincisi,  müəllilln  Şirvan  xanlığı  kimi 
nəzərdə  tutduğu  Şamaxı  xanlığı  heç  də  Azərbaycanın  ən  güclü  və 
ərazicə  gcniş  xanlıqlarından  olmamışdır.  Belə  xanlıqlar  içərisində 
fərqlənənləri  Ilacı  Çəbbinin  dövründə  Şəki,  Fətəli  xanın  dövründə 
Quba,  İbrahimxəlil  xanın  dövründə  Qarabağ,  Fətəli  xan  Əfşarın 
dövründə  Urmiya xanlığı  olmuşdur.  E b   həmin səhifədə  M.Mustafayev 
yanhş olaraq Şəmşəddil və Qazax sultanlıqlarını xanlıq adlandırır.
15-21-ci  səhifəbrdə  müəllif  yanlış  olaraq  XVIII  əsrin  ikinci 
yarısmda  Təbriz  şəhərinin  bütün  Azərbaycanm  inzibati  mərkəzi 
olduğunu  yazır.  21 -ci  səhifədə  M.Mustafayev  iddia  edir  ki,  guya  bir 
vaxtlar  bütün  Azərbaycan  Qarabağ  xanlığma  tabe  olmuşdur.  Sonra  isə
o  hələ  Şah  I  Abbasın  dövründən  Qarabağın  inzibati-siyasi  cəhətdən 
ayrı-ayrı  məliklərə  bölündüyünü  yazmaqla  yanlışlığa  yol  verir,  Qa- 
rabağın  sərhədlərini  daraltmış  olur.  Çünki  məlumdur  ki,  məlikliklər 
Qarabağın  yalnız  dağlıq  hissəsini  əhatə  ctmişbr.  Digər  yandan  Nadir 
şahın  dövrünə  kimi  məlikliklər  inzibati-siyasi  vahidlər  olmayıb,  əslində 
xırda irsi  feodal  malikanəbri idi.  30-cu səhifədə Nadir xanm  adı  yanlış  - 
Qulu xan kimi verilmişdir.
Əsərdə  Pənahəli  xan  quldur  kimi  qələmə  verilir  [31-ci  səh.  ]., 
doğrudur  bir  qədər  sonra  onun  humanist  adam  olduğu  bildirilir. 
Əsərdən bclə çıxır ki,  Qarabağın bütün kişiləri quldur olmuşlar.  «Onlar 
lyəni  Qarabağın  kişiləri  -  T.  M.  ].  ovçuluq,  yaxud  basqmlarla  məşğul 
olurdular».[168,  .s 32 ].
Müəllifin  belə  bir  kökündən  yanlış  fikri  ilə  də  razılaşmaq çətindir 
ki,  guya  cavanşirlər  Türküstandan  gəlmə  olduqları  üçüıı  Qarabağın 
dağlıq hissəsində öz  torpaqları  yox  idi və  buna görə  də öz  qoyunlarmm 
onda birini otlaqlarmdan istifadəyə görə məlikbrə vcrirdibr [168,  .s 32].
Müəllif qarabağlıların  İran  işğalçılarına  qarşı  mübarizəsini  çox 
sönük  işıqlandırmışdır.  «Qarabağ  xanlığınm  tarixindən»  adlandırılan 
III  fəsildə  hadisələr  elə  şəkildə  şərh  olunur  ki,  nəinki  təkcə  Qarabağ, 
bütün Azərbaycan  İran  dövlətinin  ucqarı  kimi  qələmə  verilir.  Yeddinci 
ləsildə  də  bu  hiss  olunur.  Müəllif yazır:  «Mərkəzi  hakimiyyətin  zəilliyi
4
və  uzaqlığı  ümumiyyətb...  Qarabağ  xanlığına  müstəqil  feodal  dövləli 
kimi baxmağa imkan verir».[168,  .s 32 ].
Nəhayət 
kitabm 
sonunda 
müəllif 
marksizm-leninizm
klassikbrinin və  M.C.Bağırovun  əsərləri  istisna  olmaqla  128  mənbə  və 
tədqiqatm  admı  çəksə  də,  mətndə  yalnız  16  mənbəyə  istinad  etmişdir. 
Müəliif  Qafqaz  Arxeoqrafiya  Komissiyasımn  Aktlarmda  olan  zəngin 
materiallardan 
da 
yan  keçmişdir. 
M.Mustafayfev, 
ədəbiyyat
siyahısında adı olsa da heç  bir arxiv materialmdan istiladə etməmişdir.
Əsərdə  tez-tez  ziddiyyətli  fikirlərə  rast  gəlmək  olur.  Məsələn, 
müəllif  bir  yandan  Qarabağm  xristian  məliklərinin  hər  birinin 
hakimiyyətinin  adətən  bir  kəndə  yayıldığmı  qeyd  edir,  sonra  da  yazır 
ki, kəndliləri itaətdə saxlamaq və istismar etmək üçün hər bir məlikin ö/ 
ordusu və qalası [! ]. var idi [168,  .s 29 ].  Cəmi bir kəndin hesabına hansı 
ordu yaratmaqdan söhbət gedə bibr.
Çox maraqlıdır ki, elə M .Mustafayevb eyni vaxtda  Şaxov  soyadlı 
bir  müəllif  də  «Qarabağ  xanlığınm  iqtisadiyyatmm  öyrənilməsi 
məsələsinə  dair»  adlı  bir  əsər  yazmışdır.  1947-ci  ildə  Ermənistan  SSR 
EA-nın  xəbərlərində  çap  olunan  bu  məqaləyə  vaxtilə  akad. 
Ə.S.Sumbatzadə ətrallı  və mənfi  rəy vermişdir.  Sumbatzadə söyləmişdi 
ki,  «bu  əsər çox zəif olub, heç  bir yeni materiala əsaslanmamış, Esadze, 
İ.Petruşevski  və  başqalarının  əsərbrinə  nisbətdə  heç  bir  yeni  şey 
verməmişdir,  çünki  tədqiqatçı  əsərini  çox  məhdud  sayda  ədəbiyyat 
bazasmda,  arxiv  materialiarından  isə  çox  az  istifadə  etməklə  yazmış, 
əsər  «artıq  məlum  olan  ümumibşdirilmiş  ədəbiyyata  əsaslanan 
populyar  əsər  kimi»  çıxmışdır.  Akademikin  yazdığma  görə  Şaxovuıı 
əsərində  Qarabağ  xanlığmda  məhsuldar  qüvvələrin  vəziyyətinə  -  yəni 
kənd  təsərrüfatı  və  sənətkarlığm,  ticarətin  vəziyətinə  toxunulmamış, 
müəllif  yalmz  maliyyə-vergi  sistemini  nəzərdən  keçirmiş,  həmçinin 
xanlar, bəybr və darğalarm qarşılıqh əlaqəsini işıqlandırmışdır [198 ].
Azərbaycan  xanlıqlarının  tarixinə  və  ümumiyyətlə  Azərbaycan 
tarixinin  müxtəlif  məsələləriniə  həsr  olunmuş  əsərlərdə  də  Qarabağ 
xanlığında sosial-iqtisadi və sosial-siyasi münasibətlərə toxunulmuşdur. 
Azərbaycan  xanlıqlarmın  öyrənilməsində  görkəmli  şərqşünas  rus  alimi 
İ.P.Petruşevskinin  əsərbri  [180;,  181  ].  mühüm  rol  oynamışdır.  Bu 
əsərlərdə  xanlıqların  yaranmasınm  siyasi  və  iqtisadi  səbəbləri,  onlarda 
mövcud olmuş vergi sistemi və torpaq mülkiyyəti formaları, xanhqlaı da 
sosial-iqtisadi  münasibətbr  ətrallı  tədqiq  olunduğundan  yeri  gəldikcə 
Qarabağ xanlığmdakı  sosial-iqtisadi və sosial-siyasi münasibətlərdən də 
söhbət açılmışdır.
Leviatovun  1948-ci  ildə  nəşr  olunmuş  «XVIII  əsr  Azərbaycaıı 
tarixindən  oçerklər»  adlı  əsərində  Azərbaycan  xanhqlarmda  sosial-
5

iqtisadi  və  sosial-siyasi  münasibotbrə  mühüm  yer  verilmişdir.  Ümunıi 
konteksdə Qarabağ xanlığma da müəyyən yer ayrılmışdır.
XX  əsriıı  60-cı  illərinin  əvvəlləırində  şair,  dramaturq  və  naşir 
Hoson  Əli  İxfa  «Şuşanın  tarixi»  adlı  əsər  yazaraq  bu  əsərdə  şəhərin 
bünövrəsi  qoyulandan  Azərbaycaııda  sovet  hakimiyyəti  qurulanadək 
dövrdəki  tarixindən  bəhs  edir.  Müəllif  əsəri  yazarkən  daha  çox  xalq 
rəvayətləri  və  ona  məlum  olan  «Qarabağnamə»lərə  istinad  etmişdir. 
Müəllifin  Şuşadakı  cümə  məscidlərində,  Mirsiyab  karvansarasında 
daşlara  həkk  edilmiş  kitabələrin  bir  neçəsinin  mətnini  öz  əsərində 
verməsi əsərin dəyərini artırır.
Azərbaycan  xanlıqları  tarixinin  görkəmli  tədqiqatçılarmdan  biıi 
prof.  II.B.Abdullayev olmuşdur.  Doğrudur,  onun əsərləri[85,  87  ].  əsa- 
sən Quba xanlığının tarixinə həsr oluıımuşdur,  lakin  müəllif bütövlükdə 
Azərbaycan  xanlıqlarınm,  o  cümlədən  Qarabağ  xanlığınm  sosial- 
iqtisadi və sosial-siyasi quruluşuna da mühüm yer ayırmışdır.
Ayrı-ayrı  xanhqlarm  tarixinə  həsr  olunmuş  əsərlərdə [25;  21;  26; 
60,  114  ].  həmin  xanlıqlarm  sosial-iqtisadi  və  sosial-siyasi  quruluşu  da 
tədqiq  olunmuşdur  ki,  bunun da  bizim  seçdiyimiz  mövzunun mahiyyə- 
tini  almaq  üçün  müəyyən  didaktiv  əhəmiyyəti vardır.  H.Ə.Dəlilinin və 
N.Mustafayevanm Cənubi Azərbaycan xanlıqlarma həsr olunmuş  əsər- 
lərində  həmin  xanlıqların  sosial-iqtisadi  və  sosial-siyasi  həyatı  ilə  bağlı 
irəli sürdükləri mülahizələr də Qarabağ xanhğmda oxşar münasibətlərin 
anlaşılmasına  yardım  edir.  C.M.Mustafayevin Azərbaycan xaııhqlann- 
da  sənətkarlığın vəziyyətinə həsr  olumnuş  əsərində yeri düşdükcə  Qara- 
bağ xanlığında sənətkarlığm vəziyyətinə toxunulur.  Həmin müəllifin bir 
məqaləsində  isə  Şuşa  şəhərinin  salınma  tarixi ilə  bağlı  maraqh  və  əsas- 
landırılmış mülahizələr irəli sürülmüşdür.
Qarabağ  tarixinin  öyrənilməsində  professor  Nazim  Axundovun 
xidmətləriııi  xüsusi  qeyd  etmək  lazımdır.  Əvvəla,  onun  rəhbərliyi  ilə 
1989-1991-ci illərdə bütün «Qarabağnamə»lərin mətnləri bir yerə topla- 
naraq  nəşr  edilmişdir.  Həm  də  birinci  kitaba  daxil  olan  üç  «Qara- 
bağnamə»  müxtəlif vaxtlarda  artıq  nəşr  edilmişdisə,  ikinci  kitaba  daxil 
edilən  «Qarabağnamə»lər  ilk  dəfə  idi  ki,  işıq  üzü  görürdü.  Nazim 
Axundov  eyni zamanda  1989-cu  ildə  «Qarabağ salnamoləri»  adlı  tədqi- 
qat  əsərini də  nəşr  etdirmişdir.  Bu əsərdə  o,  «Qarabağnamə»lərin geniş 
təhliliııi verərək  onlarm əsasmda müəyyən dərəcədə  Qarabağ xanlığınm 
tarixiııi  təsvir  etmişdir.  Müəllifın  bir  sıra  fikirləri  etiraz  doğursa  da 
bütövlükdə  onun  bu  əsərini  xanlığm  tarixinin  öyrənilməsində  irəliyə 
doğru  atıhmış  mühüm  addım  hesab  etmək  lazımdır.  Müəllif tutarlı  də- 
lillərlə ü/doniraq erməni tarixçilərinin əsas uydurmalarmı il'şa etmişdir.
6
Y.Ağamalı 2002-ci ildə ildə nəşr etdirdiyi kitabmda Qarabağ xan- 
lığmın  qonşu  xanhqlarla  və  dövlətlərlə  münasibətlərini  araşdırmışdır. 
Ancaq  bu  işin  mənbə  bazası  o  qədər  də  güclü  olmadığından  və  arxiv 
materiallarından  az  istifadə  edildiyindən  müəllif  Qarabağ  xanlığının 
digər  xanlıqlarla  və  qonşu  dövlətlərlə  münasibətləriııin  geııiş  və  ətıaih 
nıənzərəsini yarada bilməmişdir.
Son  illəıdə  nəşr  olunmuş  bir  sıra  ümumiləşdirici  əsərlərdə  Qara- 
bağ  xanhğmın  tarixinə də  müəyyən  yer  ayrılmışdır.  Belə  əsərlərdən da- 
nışarkən  ilk  növbədə  akademik  T.Köçərlinin  2002-ci  ildə  işıq  üzü 
görmüş  Qarabağ  [Qarabağ  tarixinin  saxtalaşdırılması  əleyhinə  ].  adlı 
samballı monoqrafiyasını qeyd etmək  lazımdır.  Müəllif Qarabağ tarixi- 
nin müəyyən dövrlərini saxtalaşdıran erməni və ermənipərəst üzdəniraq 
alimlərin  sərsəmləmələrini  mötəbər  məııbələrə  əsaslanmaqla  təkzib  et- 
mişdir.  Əsərin  üçüncü  fəsli  Qarabağ  xanlığımn  tarixinə  həsr  olunmuş- 
dur.  Xanlığm  tarixini  nəzərdən  keçirən  T.Köçərli  belə  bir  ümunhbş- 
dirmə  edir:  «Qarabağ  xanlığmın  tarixi-faktiki  olaraq  İran  asıhhğından 
qurtarma uğrunda mübarizə  tarixidir,  İranla və digər dövlətlərlə müba- 
rizədə  Qarabağm  istiqlalını  qoruyub  saxlamaq  uğrunda  mübarizə  tari- 
xidir» [51, s  154 ].
2004-cü  ildə  çap  olunmuş  «Qarabağ»  adlı  kitabda vilayətin  tarixi 
qədim  dövrlərdən  günümüzə  qədər  ayn-ayrı  müəllillər  tərəfindən 
yığcam  şəkildə  əks  olunmuşdur.  Kitabda  mərhum  professor  F.Əliyev 
tərəfindən  yazılmış  Qarabağ  xanlığına  həsr  olunmuş  kiçik  həcmli  fəsil 
də vardır.
Qarabağın  tarixi  keçmişinin  öyıənilməsində  F.Məmmədovanm
2005-ci  ildə  işıq  üzü  görmüş  iri həcmli «Qafqaz Albaniyası və albanlar» 
adlı  məlum  əsərinin  əhəmiyyətli  faydası  ola  bilər.  Müəllif  Albaniya 
dövlətinin  yaranmasından  süqutuna  qədərki  uzun  tarixi  bir  dövrdə 
Albaniyanın  kompleks  tarixini  yaratmağa  səy  göstərmişdir.  Təbii  ki, 
müxtəlif inzibati  adlar  altında  bu  dövbtin  tərkib  hissəsini  təşkil  etmiş 
Qarabağın  tarixi  də  müəllifin  tədqiqat  obyekti  olmuşdur.  Həm  də 
təqdirə  layiqdir  ki,  F.Məmmədova  705-ci  ildə  Albaniya  dövlətinin 
dağıdılmasmdan  sonrakı  dövrlərdə  də  alban  etnosunun  tarixini 
nəzərdən  keçirtmiş,  bu  etnosun  daşıyıcılarınm  yaşadığı  Qarabağm 
tarixini  izləmişdir.  Müəllif göstərir  ki,  Albaniya  dövlətinin  dağıdılması 
ilə  alban  etnosu  heç  də  tam am ib  aradan  çıxmamışdır.  Bu  etnosun 
əhəmiyyətli bir  hissəsi  islamı qəbul  edib  daha  böyük  bir etnosun-vahid 
Azərbaycan  xalqının  tərkib  hissəsini  təşkil  etdiyi  halda  dağlıq 
ərazibrdə, o cumlədən Qarabağm dağlıq  hissəsində yaşayan albanlar öz 
alban  kimlikbrini  saxlamışlar.  Yalnız  1836-cı  ildə  çar  hökuməti 
avtokefal  alban  kilsəsini  ləğv  etdikdən  sonra  Qarabağın  dağlıq
7

h is s ə s in d o  
yaşayan  xristian  albanlar  tam  deetnizasiyaya  uğramışlar. 
Onlarm  bir  hissəsi  kütbvi  surətdə  köçüb  gəbn  ermənibr  tərəfındən 
assimliyasiya 
olunmuş, 
pravoslav 
albanlar 
gürcübşdirilmiş, 
erməniləşməyi  arzulamayan  bir  çox  albanlar  isə  islamı  qəbul  etmişlər 
1162, 
s 
557 ]. Ancaq təssüf ki, bu gözəl tezisin təsdiqi üçün müəllif çox az 
və o qədər də inandırıcı  olmayan dəlillər gətirir.  Bu mülahizənin sübutu 
iiçün  Rusiya  işğahndan  sonra  Qarabağ  ərazisinə  köçən  ermənibrin 
təxmini  saymı  müəyyənbşdirib,  onlarm  yerli  xristianiardan  bir  neçə 
dəfə  çox  olduğunu  göstərmək  lazım  idi.  Çünki  bir  etnosun,  xüsusən  də 
gəlmə etnosun digər etııosu əritməsi üçün sayca bir neçə dəfə çox olması 
iazımdır.  Həm  də  müəllif  594-cü  səhifədə  yazır  ki,  1605-ci  ildə  şalı 
Abbas  albanlarm və alban məliklərinin bir çoxunu  İrana köçürüb.  Belə 
dcməzbr ki,  e b   İrandan XIX  əsrin əvvəllərində  Qarabağa köçürülənlər 
də  erməni  yox,  alban  olub?  E b   yeri  gəlmişkən,  557-ci  səhifədə  müəllif 
yazır  ki,  guya  çar  hökuməti  kütləvi  surətdə  İrandan  albanları  və 
J urkiyədən erməniləri Qarabağ və Sünikə doğru köçürdü.
Kitabın 
sonundakı 
7-ci 
xəritədə 
«Böyük 
Ermənistan»m 
Atropatenanm  ərazisinə  gətirilib  Təbrizin 
lap 
yaıunda  yerləşdirilməsi 
isə 
çox  böyük  nöqsandır.  Müəllif  İsrail  Ori  və  David  bəyi  azadlıq 
mübarizəsinin  rəhbərləri  kimi  təqdim  edir»  [162,  s  594-595  ].  Ilalbuki 
bu  bölüşdürücüçülük  hərəkatı  idi  və  Azərbaycan  ərazisində  Rusiyadan 
asılı  oyuncaq  xristian  dövləti  yaratmaq  məqsədi  güdürdü.  İşdə  bir  sıra 
texniki  xətalar  var:  Məsələn,  I  fəslin  24-cü  iqtibasmda  «PQVİA  [Poc- 
c h h c k h h  
r
ocy^apcTBeHHbiii  BoeHHO-HCTopmıecKHH  ApxHB 
].»  yerinə 
«HrHA 
[HeHTpajibHbiH 
F
ocy^apcTBCHHbiü 
h c t o p h m c c k h h  
ApxHB 
].» yazı- 
lıb.
391-ci səhifədə müəllif yazır ki,  ərəb  işğalından sonrakı dövrdə və 
tarixı  Azərbaycanın 
tiirkhr  tərəfindən  işğal olunduğıı  bir  dövrch
  [kursiv 
bizimdir -  T.M.  ].  keçmiş  Alban çarlığmm ərazisində  ayrıca siyasi təsi- 
satlar yaradılmağa  başlandı.  Bu flkir isə XI əsrdə  oğuzların Azərbayca- 
na  gəlməsi  ilə  bu  ölkədə  türkbşmənin  baş  verməsi  haqqında  keçmişdə 
tarixi  ədəbiyyatda  hökmran  olan və  son  tədqiqatlarda əsassızlığı  tama- 
mib sübut olunan[9;10 ].  bir mülahizənin xeyrinədir.
Əsərdə  bir  sıra  yanlışlıqlara  rast  gəlmək  olur.  Məsələn  410-cu  sə- 
hifədə  deyilir  ki,  1240-cı  ildə Xaçın  Dərbənd  qapılarmdan Albaniya  və 
Gürcüstana  soxulmuş  çoxsaylı  monqol  qoşunlarmm  basqımna  məruz 
qalmışdır.  Halbuki  məlumdur  ki,  monqollar  1220-ci  ildə  Cənubi  Qaf- 
qaza Dərbənd  tərəimdən deyil, cənubdan  İraıı  lərəfdən soxulmuşdur.
Bu  dövrdə,  birbaşa  tədqiq  etdiyimı/  m< 
vzu 
ilə  əlaqədar  yazılmış 
əsərlər içərisində  X.Xəlilovun «Qarabağıı  etr,  k  tarixindən»  adh  məqa- 
ləsini  də  qeyd  etmək  lazımdır.  Müəliif  : 
<2?
  oü  il  Qarabağ  əyabtinin
8
kameral  təsvir  materialları əsasmda  Qarabağ xanlığmm əhalisinin sayı, 
şəhər  və  kənd  əhalisinin  etnik  tərkibini  müəyyənbşdirmişdir.  X.  Xolilli
2006-cı  ildə  Qarabağın  etnomənəvi  inkişaf  tarixinə  xüsusi  əsər  həsr 
etmişdir  və əsərdə  Qarabağın  dagliq  hissəsində  yaşayan  xristian  albanların 
qriqoryanlaşdınlma  daha  sonra  isə  ermonibşdirmo  pıosesini  izbmişdir. 
Adı çəkilən müəllifin 2007-ci ildə  nəşr olunan kitabmda isə Azərbaycan 
xalqınm  etnogenezi  kontekstində  Qarabağ  əhalisi  içərisində  baş  verən 
etnik proseslər tədqiqat obyekti olmuşdur.
Q.Qcybullaycvin  «Qaıabağ  [ctnik  və  siyasi  tarixinə  dair  ].»  əsəri 
əsasən Qarabağın antik və ilk  orta əsrbr dövrünün etnik-siyasi  tarixinə 
həsr  edilsə  də,  müəllif  xanlıqlar  dövründə  Qarabağm  əhalisinin  etnik 
tərkibinin  araşdırılmasına  da  gcniş  ycr  vcrmiş,  Qarabağ  əhalisinin 
mütbq  əksəriyyətinin  türklərdən  ibarət  olduğunu  sübut  etmişdir. 
Bununla  yanaşı,  tədqiqatçı  Qarabağm  inzibati  ərazi  vahidbrinin 
etimalogiyasını dərindən təhlil edərək  onların başdan-başa türk mənşəli 
olduğunu vurğulamışdır.
Z.Ə.Hacıyevanm  2005-ci  ildə  müdafiə  etdiyi  namizədlik 
disscrtasiyasında  Qarabağ  xanlığında  sosial-iqtisadi  münasibətlər  və 
dövlət  quruluşu  m əsəbbri  tədqiq  edilmişdir.  Bu  yaxmlarda  həmin 
dissertasiya kitab şəklində nəşr edilmişdir.
2005-ci  ildə  Kürəkçay  müqavilələrinin  200  illiyi  ilə  bağlı  nəşr 
olunmuş  məqablər  məcmuəsini  də  xüsusib  qeyd  etmək  lazımdır. 
Kitaba  daxil  olunmuş  məqaləbrin  böyük  əksəriyyəti  Qarabağ  xanlığı 
tarixinin  ayrı-ayrı  məsələbrinə  həsr  olunmuşdur.  O.Əfəndiycv, 
F.Məmmədovanm  və  G.Məmmədovanın  məqalələrində  Qarabağ 
məliklərinin mənşəyi məsələsi, T.Mustafazadənin məqaləsində Qarabağ 
xanlığının  Azərbaycan  tarixində  yeri,  Z.Hacıycvanın  məqaləsində 
Qarabağ  xanlığınm  inzibati  bölgüsü  və  dini-etnik  tərkibi,  C.Musta- 
fayevin 
məqaləsində 
Şuşa 
şəhərinin 
tarixi, 
H.Həsənov 
və 
V.Umudlunun,  K.Şükürovun  məqalələrində  isə  Kürəkçay  müqavilələri 
işıqlandırılır.
Y.  Mahmudov və K.  Şükürovun birgo yazdıqları “Qarabağ [real tarix, 
faktlar,  sənədlər  ].  kitabında  ən  qədim  zamanlardan  günümüzədək 
Qarabağın tarixi  yığcam şəkildə şərh olunmuş, bu zaman xanlıq dövrünə də 
toxunulmüşdur.
Lap  bu  yaxınlarda  -  2007-ci  ildə  Yunus  Hüscynovun
«Qarabağnaməbr»  Azərbaycan  tarixini  öyrənmək  üçün  mənbə  kimi» 
adlı  kitabı  çapdan  çıxmışdır.  Müəllif  “Q arabağnam əbr”  əsasında  vo 
digər  ilk  mənbələrə  və  tarixi  ədəbiyyata  da  istinad  etməkb  Qarabağ 
xanlığımn  sosial-iqtisadi  və  siyasi  tarixini  tədqiq  etməyə  çalışmış  və 
qismon  buna  nail  olmuşdur.  Bununla  bərabər  qeyd  etmək  lazımdır  ki,
9

Y.IIüseynov  öz  əsərini  yazarkən  «xeyli  hissəsi  elmi  dövriyyəyə  yeni 
daxil  edilən  məxəzləriıı  məlumatlarından  bol-bol  bəhrələndiyiııi»  iddia 
etsə  də  [39,  s  13  ],  beb  «yeni  mənbəbrdən»  heç  olmazsa  bir-ikisinin 
adını  belə  çəkmir,  kitabia  yaxından  tanışlıq  da  yeni  mənbələrdən 
istifadə  olunduğunu  göstərmir,  əslində  Y.IIüseynov  özündən  əvvəlki 
müəlliflərin 
istifadə 
etdiyi 
m ənbəbrb 
kifayətbnmiş, 
arxiv 
raənbəbrindən isə demək olar ki, istifadə etməmişdir.
Y.Hüseynovun  əsəri  ilə  demək  olar  ki,  eyni  vaxtda  F.Abasovun 
ıus dilində «Qarabağ xanlığm  adlı  kitabı nəşr  olunmuşdur.  Bu günədək 
xanlığın  tarixi  haqqında  ümumiləşdirilmiş  əsər  olmadığmı  qeyd  edən 
müəllif  [84,  s.  27  ].  Qarabağ  xanlığmın  siyasi  tarixini,  sosial-iqtisadi 
həyatmı,  xanlığm  Rusiya,  Qacarlar  və  Osmanlı  dövlətləri  ilə 
münasibətbrini  tədqiq  etməyə  cəhd  göstərmişdir.  Müəllifin şərh  dilinin 
və  müqayisələrinin maraqlı  olduğunu,  bir  sıra qiymətli mülahizəbr  irəli 
sürdüyünü qeyd etmək lazımdır.  Qarabağın xanlıqdan əvvəlki dövrünün 
xülasəsini  verən  F.Abasov  düzgün  olaraq  bu  ərazinin  qədimdən  bəri 
Axərbayeanm ayrılmaz bir parçası olduğunu göstərmişdir.
Daha  sonra  müəllif xanlığm  yaranması,  dövbt  idarəçiliyi,  sosial- 
iqtisadi 
həyatı, 
İbrahimxəlilxəlil 
xanın 
və 
Mehdiqulu 
xamn 
hakimiyyətbri  dövründə  xanhğxn  daxili  və  xarici  siyasi  vəziyyəti,  digər 
dövlətbrlə  münasibətləri  haqqmda  məlumat  verir.  Lakin  bunu  qeyd 
etməmək  olmaz  ki,  xanlığın  sosial-iqtisadi  həyatı,  dövlət  idarəçiliyi  və 
siyasi  tarixi  məsələbri  ib   bağlı  bu  əsərdə  əvvəlki  əsərlərdən  fərqli  heç 
bir yeniliyə  rast gəlinmir,  üstəlik yumşaq desək,  müəllif son onilhkbrdə 
bu  məsələlərb  bağlı  aparılan  bir  çox  tədqiqatlarm  nəticəbrindən 
xəbəısiz  olduğunu  nümayiş  etdirərək  bir  sıra  hallarda  tarixşünaslıqda 
mövcud  olub  köhnəlmiş  və  təkzib  edilmiş  mülahizələri  təkrarlamışdır. 
Belə ki, son tədqiqatlarda  Şuşanın əsasınm  1751 -1752-ci illərdə deyil bir 
neçə il sonra qoyulduğu sübuta yetirilsə də F.Abasov bu şəhərin  1752-ci 
ildə  sahndığını  iddia  edir  [84,  s.  52  ].  Yaxud  eləcə  də  “Qarabağnamə” 
müəllillərinin  guya  1758-ci  ildə  ildə  Urmiyalı  Fətəli  xan  Əfşarın  Şuşa 
ətrafında  məğlubiyyətə uğraması  və Fətəli xanm hiylə yolu  ilə Pənahəli 
xanın  böyük  oğlu  İbrahimxəlilxəlil  ağanı  girov  aparması  haqqında 
ilkrini  həqiqət  kimi  qələmə  verir  [84,  s.  54].  Bu  yəqin  ki,  müollifin 
mövzu  ilə  bilavasitə  bağlı  olan  bir  sıra  əsərlərlə  tanış  olmamasmın 
nəticəsidir.  Yeri  gəlmişkən  F.Abasov  M.Mustafayevin  Qarabağ 
xanlığmm  iqtisadiyyatma  həsr  olunmuş  dissertasiyasmın  özü  ilə  tanış 
olmayaraq yalnız avtoreferatdan istifadə etməklə kifayətbnmişdir.
F.Abasov  bir  qədər  şübhəli elmi-tədqiqat  metodu  seçmişdir.  Belə 
ki,  bir  çox  qaynaqları  görmədiyi  halda  o,  müxtəlif  müəllifbrin  əsərlə- 
rində qaynaqlara verilmiş  istinadlar  əsasında  həmin  qaynaqlara  istinad
10
edir  və  bu  zaman  bir  çox  yanlışlıqlara  yol  verir.  Məsələn,  əsəri  oxudu- 
qda  belə  çıxır  ki,  müəllif Rusiya  D övbt  Qədim  Aktlar  Arxivinin  «Ru- 
siyaııın İraxüa Miinasibətbri»  fondundakı  1  və 25  saylı  sənədbrdən isti- 
fadə  etmişdir.  Halbuki,  adı  çəkibn  fondiardakı  sənədlər  yainız  1720-ci 
ilə  qədərki  dövrü  əhatə  etdiyindən  məlumdur  ki,  onlarda  1747-ci  ildən 
sonra  yaranmış  Qarabağ  xanlığmın 
tarixi
  üə  baC'lı  məlumat  ola  bilməz 
və  ya  kitabın  mənbələr  siyahxsmda  Rusiya  Imperiyasımnm  Xarici 
Siyasəti Arxivinin Rusiyamn  İraııla münasibətləri  fondunda  1  saylı  siy- 
ahı üzrə  1796-cx ilə aid  158  saylı qovluğun və yenə də  1797-ci ildə ib  aid 
158-ci  saylı  qovluğuıı  saxlandığını  yazır.  Halbuki,  həmin  fondda  J58 
saylı  qovİuq  cəmi  bir  vahiddir  və  o  da  1  saylı  siyahı  üzrə  deyil  7  saylı 
siyahı  üzrə  saxiamr.  Kitabın  digər  bir  qüsuru  bir  çox  hailarda 
mənbələrdən  uzun  sitatların [bəzən  onlarm  həcmi  2  səhifəyə  çatır  ].  ve- 
rilməsidir ki, bu əsərin oxunmasını  təbii ki, çətinləşdirir.
Əsərdə  bir  sıra  daha  mühüm  qüsurlara  rast  gəlmək  olur,  bir  sıra 
m əsəbbr ya heç tədqiq olunmamış, ya da zəif əhatə olunmuşdur.
Ədalət  naminə qeyd  etməliyik  ki, təhlil  olunan  kitabda  Mehdiqu- 
lu xanın hakimiyyəti dövründə Qarabağ xanlığmın vəziyəti əvvəilər nəşr 
olunmuş  əsərbrə  nisbətən  daha  geniş  tədqiq  olunmuşdur.  Ancaq  tə- 
əssüf  doğuran  cəhət  budur  ki,  bu  zaman  xanlığm  ümumi  və/.iyyətinə 
nisbətən Mchdiquiu xanın rus hakimiyyət orqanları ib  şəxsi münasibət- 
lərinə daha çox diqqət yetirilmişdir.
F.Abasovun  kilabı  siyasi-ideoloji  məqsədbrə  daha  çox  xidmət 
edir,  xeyli  dərəcədə  publisistik  və  clmi-kütləvi  səciyyə  daşıyır.  Iləmin 
kitabın erməniləriə iııfonnasiya  müharibəsində müəyyən  faydası  ola  bi- 
lər.
Beləlikb,  sadaladığımız  və  sadalamadığımız  qüsurları  və  çatış- 
mazlıqları  F.Abasovun  əsərində  Qarabağ  xaniığınm  tarixinin ətraflı  və 
dəqiq mənzərəsinin yaradüa bilinmədiyini göstərir.
Bir  neçə  kəlmə  Qarabağ  xanlığı  tarixinin  erməııi və  digər  xarici 
tarixşünasiıqda əksi daha doğrusu  saxtalaşdırıiması  barədə:
Erməni  tarixi  romançısı  Rafii  1880-ci  iilərin  əvvəllərində 
«Xəmsə  məliklikləri»  adlı  əsər  yazmışdır.  Xronoloji  çərçivəsi  1600- 
1827-ci  üb ri  əhatə  edən  bu  əsərdə  Raffi  guya  orta  əsrbrdə  erməni 
dövlət  qurumları  olduğunu  göstərmək  üçün  Azərbaycanın  Qarabağ 
vilayətinin  dağlıq  hissəsində  mövcud  olmuş  alban  soyköklü  qriqoıyan 
məzhəbli  məliklikbrin  tarixini  saxtalaşdırıb  onları  ermənikimi  qolonıo 
verməyə  çalışmışdır.  Başlıca 
olaraq  şiJ'ahi  rəvayətlər  və  müəllilin 
təxəyyülü  əsasında  yazılmış  bu  əsərdə  uydurmalar  və  cəfəııgiyyatlar 
çoxdur.
11

1938-ci ildə A.Arakelyan  Qarabağm Rusiyaya  birbşdirilmosinn 
qodorki  larixino  hosr  etdiyi  bir  nıoqab  noşr  etdirmişdir.  Müəllif  iddia 
edir ki guya İran və Türkiyə zülmkarlarmm zülmündən qurtulmaq üçün 
Qarabağın  beş  məliyi  Rusiya  himayəsi  axtarırdı.  Halbuki,  məlum 
olduğu  kimi  həmin  dövrdə  Qarabağ  no  İranm,  nə  do  Türkiyənin 
hakimiyyəti  altmda  deyildi  ki,  məlikliklər  bu  dövbtlərin  zülmündən 
zinhara  gəlsinlər.  Bu  zaman  vilayət  müstəqil  Azərbaycan  xanlığını 
təşkil  edirdi.  Arakelyan  tarixi  faktları  təhrif edərək  guya  İbrahimxəlil 
xamn  Rusiyaya  xəyanət  edərək  Qacarlar  dövləti  tərəfinə  keçdiyini, 
oğlunu  yardım  xahişi  ib   şahm  vəliəhdi  Abbas  Mirzənin  yanma 
göndərdiyini,  guya  şah  qoşunları  Şuşaya  yaxmlaşan  zaman  xanın 
oniarla  birləşmək  üçün  şəhərdən  çıxdığmı,  bundan  xəbər  tutan 
Lisanevçin  onu  yolda  qətlə  yetirdiyini  yazır  [82,  s.  74-75  ]..  Beloliklo, 
Arakelyan  xanın  və  aib   üzvlərinin,  ruslar  tərəfmdən  vəhşicəsinə  qətlə 
yetirilməsinə bəraət qazandırmağa çalışır.
A.İ.İoannisyan  1947-ci ildə  «Rusiya və  erməni  xaiqımn  azadlıq 
hərəkatı»  adlı  kitab  nəşr  etdirmişdir.  İoannisyan  uzun  müddət 
arxivbrdə  çalışmış  və  buna  görə  də  onun  əsərində  bir  çox  yeni  və 
maraqlı  faktlara  rast  gəlmək  mümkündür.  Ancaq,  İoannisyan  alban 
soyköklü  Qarabağ  məliklərinin  separatçılıq  hərokətlərini  «erməni 
xalqınm  azadlıq  mübarizəsi»  kimi  qələmə  verməyə  çalışmışdır.  O, 
məliklərlə  İbrahimxəlil  xan  arasmda  münasibətləri  təsvir  edərkən  açıq 
aşkar  qərəzli  mövqedə  duraraq  hər  vasitə  ib   xana  qara  yaxmağa, 
məliklərə isə haqq qazandırmağa çalışır.
İonnisyan  çar  Rusiyasının  Azərbaycanı  işğal  etmək  siyasətinə 
bəraət  qazandırır,  Rusiya  Qafqaz  xristianlarmdan  öz  işğalçılıq 
niyyətbrini  həyata  keçirmək  üçün  bir  alət  kimi  istifadə  etdiyi  halda, 
Rusiyanm  siyasətini  Qafqaz  xristianlarma  qayğı  kimi  qəbmə  verməyə 
meyl göstərir.
Ingilisdilli  ədəbiyyatda  da  üzdəniraq  erməni  tarixçibri  və 
ermənipərəst  rus  tarixçibrinin  təsiri  altmda  Cənubi  Qafqazda  guya 
erməni  torpaqlarmın  mövcudluğu  barədə  əsassız  iddialara  rast  gəlirik. 
İngilisdilli  tarixşünaslıqda  tez-tez  «İran  Ermənistanı»,  yaxud  «Şərqi 
Ermənistan»  terminlərinə  rast  gəlmək  olur  [210,  s.  10-11  ].  A.Mürel 
bütün  Cənubi  Qafqazı  üç  sərhədyanı  zonaya  [Gürcüstaıı,  İran 
Ermənistanı  və  Şirvana]  bölür.  «Iran  Ermənistam»  dedikdə  isc, 
Azərbaycanm Gəncə,  Qarabağ,  İrəvan və Naxçıvan bölgələrini nəzərdə 
tutur  [210,  s.  10-11  ].  C.Burnutyan  isə  «Şərqi  Ermənistan»m  Gəncə, 
Qarabağ,  Naxçıvan xanlaqılarından ibarət  olduğunu  iddia  edir  [211,  s.
13  ].  C.  Burnutyan  1994-cii  ildə Miızə  camal  Cavanşirin “Tarixi  Qarabağ” 
əsorini  ingiliscəyo  torcümo  edib  nəşr  etdirmişdir.  Lakin  torcümoyə  qərozli 
şərhlər  yazmaqla  öz  işinin  dəyorini  xeyli  azaltmışdır.  Göründüyü  kimi,
12
Azərbaycan  tarixşünaslığmda  Qarabağ  xanlığınm  tarixinin  ayrı-ayn 
məsələbrinə  xüsusi  həsr  edilmiş  dörd-beş  əsər  vardır.  Bir  sıra  başqa 
əsərbrdə  isə  xanlıq  tarixinin  bu  və  ya  digər  məsələbrinə  müəyyən 
dərəcədə  toxunulmuşdur. 
Xanlığm 
tarixinin 
kompleks 
şəkildə 
işıqlandıran tədqiqat əsəri isə həb yazılmamışdır.
Nəzərə  alsaq  ki,  bu  gün  Qarabağı  işğal  etmiş  erməni 
təcavüzkarları  öz  işğallarım  «tarixi  dəlil»brlə  əsaslandırmaq  üçün 
bölgənin tarixini saxtalaşdıran çoxsaylı  «elmi əsərbr»  yazmışlar,  onlara 
layiqicə  cavab  verən,  saxta,  qərəzli  fikirlərini  ifşa  edən  ciddi  və 
fundamental  əsərə  ehtiyac  vardır.  Məhz,  bunu  nəzərə  alaraq  biz 
Qarabağ  xanlığınm  tarixini  bütöv  və  obyektiv  şəkildə  oxucuya  təqdim 
etməyi lazım bildik.
Nəm  də  Qarabağ  xanlığınm  sadəcə  obyektiv  tarixini  yazmağı 
qərara  gəldik.  Biz  kitabı  yalnız  bu  günü  deyil,  həm  də  gəbcəyi  nəzərdə 
tutub yazmışıq.  Heç  şübhəsiz  ki,  yaxtn  gələcəkdə  Qarabağ problemi  öz 
ədalətli  həllini  tapacaq  və  Azərbaycanm  bu  əzəli  hissəsi  üzərində 
yenidən  Azərbaycan  bayrağı  dalğalanacaqdır.  O,  zaman  isə  publisislik 
əsərlərdən  daha  çox  akademik,  elmi  səciyyədə  yazılan  əsərlərə  ehtiyac 
duyulacaqdır.
Hər  hansı  bir  tarixi  problemin  tədqiqində  olduğu  kimi,  Qarabağ 
xanlığmın  tarixinin  araşdırılmasmda  da  ilkin  qaynaqlarm  müstəsna 
əhəmiyyəti  vardır.  Qaynaqlarm  şərhinə  keçməzdən  əvvəl,  Qarabağ 
xanlığınm  tarixinə  dair  mənbələrin  azlığını  xüsusilə  qeyd  etmək 
lazımdır.  Qaynaqların  azlığı  yalnız  Qarabağ  xanlığı  üçün  deyil, 
ümumiyyətlə,  bütün Azərbaycan xanlıqları üçün xarakterikdir.  Qarabağ 
xanlığınm  sosial-iqtisadi  və  siyasi  tarixinə  aid  məlumatlar  çox  az  və 
pərakəndə vəziyyətdədir.
Mövzunu  öyrənmək  üçün  şübhəsiz  ən  lazımlı  mənbələr 
tarixşünaslığa  «Qarabağnamələr»  adı  ilə  daxil  olmuş,  orta  əsrlərin 
salnamə  tərziııdə  yazılmış  əsərlərdir.  Bunlardan  ilk  yazılam  [1845 
].
  və 
həm  də  ən  əhəmiyyətlisi  Mirzə  Adıgözəl  bəyin  «Qarabağnamə»sidir. 
Y.N.Leviatovun  Mirzə  Adıgözəl  bəyin  «Qarabağnamə»sinin  girişində 
müəllif  haqqında  yazdığı  tərcümeyi-haldan  məlum  olur  ki,  Mirzə 
Adıgözəl  bəy  XVIII  əsrin  70-ci  illərinin  sonu  -  80-ci  ilbrinin 
əvvəlbrində  Qarabağda  anadan  olmuş,  Şuşada  təhsil  almışdır.  1795-ci 
ildə  Ağa  Məhəmməd  xan  Qacarın  Şuşaya  basqmı  zamanı  Mirzə 
Adıgözəl  bəyin  atası  ailəsilə və  ona  tabe  olan  «İyirmi dörd»  mahalında 
yaşayan  elatlarla  birlikdə  Qarabağı  tərk  edərək  Gürcüstana  qaçmışdı. 
Görünür,  Mirzə  Adıgözəl  bəy  Tiflisdə  qaldığı  müddətdə  rus  dilini 
öyrənmişdir.  Buna görə  1799-cu  ilin sonları -  1800-ci illərin əvvəllərində 
Kartli-Kaxetiya  çar  saraymdakı  Rusiya  nazirinin  qulluğuna  daxil 
olmuşdur.  Bundan  sonra  Çar  Rusiyasınm  xidmətində  olmuş,  daha  çox
13

isə  tərcüməçi  vəzifəsini  yerinə  yetirmişdir.  Çox  güman  ki,  1829-cu  ilin 
sonları  -  1830-cu  illəridə istefaya çıxmış,  Qarabağ əyalət məhkəməsində 
çahşmağa  başlamışdır.  Mirzə  Adıgözəl  bəy  1848-ci  il  sentyabrın  9-da 
vəfat  etmişdir.  Mirzə  Adıgözəl  bəy  Qarabağ  əyalətinin  hakimi 
podpolkovnik 
M.P.Kolubyakinin 
tapşırığı 
ilə 
1845-ci 
ildə 
«Qarabağnamə»  əsərini  yazmışdır.  Yəqin  ki,  yaşınm  çoxluğuna  görə 
əsəıi qələmə almaq  Mirzə Adıgözəl bəy üçün çətin olmuşdur, buna görə 
də  Salari  təxəllüslü  Mirzə  Ilüseyn  Məmmədağa  adlı  biıisi  onun 
söylədiklərini qələmə almışdır.
Mirzə  Adıgözəl  bəyin  əsərində  Qarabağm 
1736'Ci 
ildən 
1 828-ci 
ilə qədərki siyasi tarixi təsvir olunmuşdur.
Mirzə  Adıgözəl  bəyin  uzun  müddət  çar  Rusiyasımn  dövlət 
xidmətində  olması  hadisələrin  obyektiv  şəkildə  işıqlandırılmasma, 
xaraktcrinə  təsüini  göstərmişdi.  O,  bu  əsəıin  Qafqaz  canişini 
M.S.Voronsova  təqdim  ediləcəyini  nə/ərə  almaya  bilməzdi.  Mirzə 
Adıgözəl  bəy  N adir  şahı  idealizə  etsə  də  onun  Ziyadoğulları  nəslindən 
olan  Gəncə  bəylərbəylərinə  qarşı  qərəzli  münasibətini  qcyd  etmişdir. 
Müəllif Qarabağ xanlığmın banisi Pənahəli xanı da idealizə etmişdir.  O, 
hətta Pənahəli xanın urmiyah  Fətəli xan Əfşar  tərəfindən məğlubiyyətə 
uğradılaraq  böyük  oğlu  İbrahimxəlilxəlil  ağanı  girov  göndərməsi 
hadisəsini Pənahəli xanııı  xeyrinə yozmağa çalışaraq iddia edir ki,  guya 
Fətəli  xan  İbrahimxəlilxəlil  ağanı  xəyanət  və  aldatmaq  yolu  ilə  əsir 
almışdır f58,  s. 45 ].
Eyni  zamanda  Mirzə  Adıgözəl  bəy  heç  də  həmişə  rəsmi  rus 
tarixşünashğımn  mövqeyini  kor-koranə  müdafiə  etmir.  Belə  ki,  mayor 
Lisaneviçiıı  xaincəsiııə  və  qəddarlıqla  qarabağlı  İbrahimxəlilxəlil  xanı 
ailəsi  ilə  birlikdə  öldürməsinə  mənfi  münasibətini  ifadə  edə  bilməsə  də 
hər  halda  rəsmi  tarixşünaslıqda  olduğu  kimi  xanı  xəyaııətdə  də 
günahlandırmır və bu barədə susur.
Mirzə  Adıgözəl  bəyin  əsərində  hadisələı*  lazımınca  dolğun  təsvir 
edilməmiş,  onların  səbəbləri  lazımmca  açılmamışdır.  Əsərin  XVIII 
yiızilin hadisələrini təsvir edən hissəsi daha çox hekayə səciyyəsi daşıyır, 
çünki  müəllif özü  də etiraf etdiyi  kimi  onlar barəsində məlumatları əsas 
etibarılə  yaşlı  adamların  danışıqlarından  qeydə  almışdır,  öz  müasiri 
olduğu  XIX  əsrə  dair  hadisələrin  təsviri  isə  ilk  mənbə-sənəd  səciyyəsi 
daşıyır.
Mirzə  Adıgözəl  bəy  Qarabağ  xanlığmm  sosial-iqtisadi,  inzibati 
quruluşuna  ayrıca  fəsillər  həsr  etməsə  də  bir  sıra  hallarda  siyasi 
hadisələrin  şərhüə  bağlı  hər  mahalın  təbü  sərvətləri,  əhalinin  ödədiyi 
vcrgi və  mükəlləfiyyətlər,  xan  idarəçiliyi haqqmda  qiymətli məlumatlar 
verir.
14
Qarabağ  xanlığmm  tarixinə  dair  ikinci  əsərin  müəllifi  Mirzə 
Camal  Cavanşir  1733-cü  ildə  Qarabağın  Xocalı  kəndində  doğulnıuş, 
İbrahimxəlilxəİil  xanm,  daha  sonra  Mehdiqulu  xanın  vəziri  olmuşdur. 
1823-cü  ildə  Qarabağ  xanlığı  ləğv  edildikdən  sonra  o,  məhkəmədə 
çalışmağa başlamış və  1840-cı  ildə  yaşma görə  istefaya  çıxmışdır.  1853- 
cü ildə vəfat etmişdir [43,  s. 52 ].
1847-ci  ildo  polkovnik  Şah  Əmirxan  Bəylərov  Mirzə  Camala 
bildirmişdir  ki,  Qafqaz  canişini  M.S.Voronsov  Qarabağ  xanlığmm 
tarixini, xanlıqda mövcud  olmuş  qanun-qaydaları biİmək  istəyir.  Mirzə 
Camal  Voronsovun  tapşırığmı  yerinə  yetirərək  həmin  il  fars  dilində 
«Tarixe  Qarabağ»  [«Qarabağ  tarixi»  ].  əsərini  yazmışdır  [59-60].  Əsər 
Qarabağm  coğrafi  vəziyyətinin  təsviri  ilə  başlayır.  Sonra  Qarabağ 
xanlarmm  şəcərəsi  verilir.  Daha  sonra  xanhğm  1813  -  cü  ilə  qədərki 
tarixi  işıqlandırılır.  Müəllif həm  xanlıq  dövründə,  həm  də  Rusiya  üsul- 
idarəsi  dövründə  idarəçilikdə  iştirak  etdiyi  üçün  onun  bilavasitə 
müşahidələri əsasmda verdiyi məlumatlar çox qiymətlidir.
Qarabağ  tarixinə  aid yazılmış  mühüm  əsərlərdən biri də Əhməd 
bəy  Cavanşirin  1883-cü  ildə  rus  dilində  yazdığı  və  ilk  dəfə  «Qafqaz» 
qəzetinin  1884-cü  ildəki  saylarmda  nəşr  olunmuş  «Qarabağ  xanlığımn 
siyasi  vəziyyətinə  dair»  [1747-ci  ildən  1805-ci  ilə  qədər  ].  əsəridir. 
Ə.Şükürzadənin  Əhməd  bəy  Cavanşirin  tərcümeyi-halı  ilə  bağlı 
məlumatmdan  aydın  olur  ki,  Əhməd  bəyin  atası  Cəfərqulu  bəy 
Pənahəli  xanm  qardaşı  Mehrəli  bəyin  nəvəsi və  Məlıəmməd  bəyin oğiu 
idi,  1828-ci ildə  Şuşa qəzasınm Kəhrizli kəndində  doğulmuşdu.  1843-cü 
ildə Peterburqa  gedərək  Pavlov  kadet  korpusuna  daxil  olmuşdu.  1848- 
1854-  cü  illərdə  hərbi  xidmət  etmişdir.  Ştab  rotmistri  rütbəsi  almışdır. 
1854-cü  ildə  Kəhrizli  kəndinə  qayıdaraq  təsərrüfat  işləri  ilə  məşğul 
olmağa  başlamışdır.  60-  cı  illərin  sonunda  isə  Vərəndə  mahahnın 
murovu  vəziləsinə  təyin  edilir.  Uzun  əziyyətdən  sonra  8  veısi 
uzuniuğunda  bir  arx  qazdıraraq  onu  Mil  düzündəki  Govurarxla 
birləşdirmişdi.  1903-cü  ildə vəfat  etmişdir  [75,  s.  150-155  ].  Əhməd  bəy 
A.Puşkin,  Lermontov,  Jukovski  və  başqa  rus  şairlərinin  əsərbrini 
tərcümə  edir,  özü  tarixi  əsərlər  və  şerbr  yazırdı.  Əhməd  bəy  Qarabağ 
xanlığınm tarixinə həsr  olunmuş  əsərini  1889-cu  ildə  Şuşada rus dilində 
yazmış və ilk dəfə  1884- cü üdə Tifhsdə nəşr etdirmişdir.
Əhməd  bəyin  əsəri  kompilyativ  səciyyə  daşımaqla  o  dövrün 
xronikalarından  fərqbnmir.  Əsərin  yazılmasmda  istifadə  etdiyi  əsas 
mənbəbr  Mirzə  Camalm,  Mirzə  Adıgözəl  bəyin  və  Mir  Mehdi 
Xəzaninin  kitabları,  həmçinin  müxtəlif  tayfa  və  qəbiləbr  haqqmda 
rəvayətlər, habeb N.Dubrovinin «Zaqafqaziya  1803-cü ildən  1806-cı ilə 
qədər»  adlı əsəri olmuşdur.  Əhməd bəyin özündən əvvəlki müəllifbrdən 
üstünlüyü  rus  tarixçilərinin  əsərbrindən  istifadə  etməsidir.  Əhməd  bəy
15

Nadir  şahın  fəaliyyətinə  mənfı  miinasibət  bəsləmişdir.  Pəııahəli  xam 
idealizə  etmiş,  «igid və qoçaq  bir  dövlət  xadimi»  hesab  etmişdir.  İkinci 
babası  olduğu  üçün  Mehrəli  bəyə  dərin  məhəbbət  hissi  ilə  yanaşmış, 
babası  Məhəmməd  bəyi  «Koroğluya  bənzər»  əfsanəvi  bir  qəhrəman 
kimi  təriflamiş,  İbrahimxəlilxəlil  xanm yüksəlməsində Məhəmməd  bəyə 
minnətdar  olduğunu  iddia  etmişdir.  O,  hətta  yazır  ki,  «xalqı  hədsiz 
tələbləri  ilə  taqətdən  salan  İbrahimxəlilxəlil  xan  öz  dövrünü  keçirmişdi 
və məmləkəti idarə etmək üçün daha zirək bir hakim lazım idi». Əhməd 
bəy Ağa  Məhəmməd  Qacarın  basqmı  və  qarabağlıların  müdafiəsinə  də 
geniş  yer  vermişdir.  Əhməd  bəyin  əsərində  İbrahimxəlilxəlil  xanın 
saraymda  xarici  meyl  məsələsində  bir  -  birilə  mübarizə  aparan  iki 
qıupun olması haqqmda digər əsərlərdə rast gəlinməyən məlumat var.
Mirzə  Yusif  Qarabaği  [Nersesov  ].  də  XIX  əsr  Azərbaycan 
salnaməçilərindən  biridir.  1798-ci  ildə  doğıılmuş  və  1864-cü  ildə  vəfat 
etmişdir.  1854-cü ildə  Kaspi və  Şimali Dağıstan ölkələrinin komandanı 
general-leytenant  knyaz  Qriqorii  Orbeltaninin  yanında  xidmətə  girmiş 
və  tərcüməçiliklə  məşğul  olmuşdur.  Knyazm  tapşırığı  ilə  «Tarixi-Safı» 
adlı  əsərini  yazmağa  başlamış  və  1855-ci  ildə  bitirmişdir  [42..S.83: 
43.C.88]. 
Əsər  farsca  yazılmışdır.  Mirzə  Yusif  Dağıstanda  işlədiyi 
müddətdə  M.P.Vaqif  və  onun  müasirlərinin  əsərlərindən  ibarət  bir 
ədəbi məcmuə də çap etdirmişdir.
Mirzə  Yusifm  «Tarixi  Safı»  əsərində  Qarabağ  xanlığmın 
yaranmasmdan  süqutuna  qədərki  dövırü  təsvir  olunmuşdur.  Əsər 
əsasən  kompilyasiya  səciyyəsi  daşıyır.  Yalmz  xristian  məliklərinin 
hüdudları barədə olan məlumat öz orijinallığı ilə diqqəti cəlb edir.
Azərbaycan dilində yazılmış  ikinci Qarabağ tarixinin müəllifı Mir 
Mehdi  Xəzani  olmuşdur.  Mir  Mehdi  Mir  Haşım  bəy  oğlu  Qarabaği 
1819-cu  ildə  Zəngəzurun  Bərgüşad  mahalımn  Məmirli  kəndində 
anadan  olmuşdur.  Mükəmməl təhsil  almış, ərəb, fars dillərini öyrənmiş, 
dövrünün bir  sıra  elmlərinə  dərindən yiyələnmişdir.  «Xəzani»  təxəllüsü 
ilə  şerlər  yazmışdır.  Təxminən  1894-cü  ildə  Qarabağın  Tuğ  kəndində 
vəfat  etmişdir.  Mir  Mehdi  Xəzani  Mirzə  Camalm  nəvəsi  Məhəmməd 
bəy  Cavanşirin  xahişi  ilə  Azərbaycan  dilində  24  fəsil  və  xatimədən 
ibarət  «Kitabi-tarixi-Qarabağ»  əsərini  yazmışdır  [43.  114-128].  Bu  əsər 
1991-ci  ildə  «Qarabağnamə»lərin  ikinci  kitabma  daxil  edilib  nəşr 
olunmuşdur.  Əsər  kompilyativ  səciyyə  daşısa  da  Qarabağm  tarixi 
coğrafıyasma həsr olunan hissə empirik dəyərə malikdir.
XIX  əsrdə  Qarabağ  xanlığmm  tarixinə həsr  olunmuş əsərlərdən 
biri  də  Mirzə  Rəhim  Fənam n  «Tarixi  -  Cədidi  -  Qarabağ»  əsəridir. 
Mirzə  Rəhim  Fəna  (
1841-1929].
  Azərbaycanm 
tanmmış
  şaii'brindən 
biri  olub  Xurşud  Banu  Natəvanm  yanmda  xidmət  etmişdir.  Onun 
«Tarixi-cədidi  Qarabağ»  əsərindən  yalmz  bəzi  parçalar  mühafizə
16
edilmişdir.  Əsər  əsasən kompilyativ səciyyə daşıyır.  Qarabağ xanlığmın 
sərhədlərinin  nisbətən  dəqiq  təsvir  olunması,  Şuşa  şəhərinin  tikilişi 
prosesinin ardıcıl təsvir olunması diqqəti cəlb edir.
XIX  əsrin  sonlarma  yaxın  Baharlı  soyadlı  bir  şəxs  «Əhvalati- 
Qarabağ»  əsərini  yazmışdır.  Müəllif  İbrahimxəlilxəlil  xanın  yaxırı 
xidmətçibrindən  biri  olan  Mirzə  Vəli  Baharlmm  nəvəsi  olmuşdur. 
Tarixdən  məlum  oldugu  kimi  Ağa  Məhəmməd  xan  Qacar  Şuşaya 
hücum etməzdən əwəl Ibrahimxəlilxəlil xandan sədaqət  nişanəsi olaraq 
girov  istəmiş,  İbrahimxəlilxəlil  xan  da  əmisi  oğlu  Əbdüsəməd  bəyi  və 
Mirzə  Vəli  Baharlını  Tehrana  göndərmişdi.  Qacarın  təhqiramiz 
rəftarma  dözməyən  Əbdüssəməd  bəy  bir  müddət  sonra  saraydan 
qaçmış, lakin yolda bir təsadüf nəticəsində həlak olmuşdu.  Qəzəbbnmiş 
Ağa  Məhəmməd  xan  Mirzə  Vəlini  top  ağzma  atəş  açdırmaqla  qətb 
yetirmişdir.  «ƏhvaIati-Qarabağ»  əsəri  1888-cı  ildə  sadə  Azərbaycan 
türkcəsində  yazılmışdır.  Müəllif  əsəri  kiminsə  sifarişi  ib  yazdığını 
dəfələrlə qeyd edir ki,  ancaq sifarişçinin admı  yazmır.  Yəqin ki, hansısa 
bir  məmurun  sifarişi  ilə  yazlıb.  Müəllifln  sözlərinə  görə  12  fəsildən 
ibarət  olmuşdur.  Lakin  yeganə  nüsxəsi  İrəvanda  Matenadaranda  hifz 
olunan  əsərin  nüsxəsi  cəmi  üç  fəsildən  ibarətdir.  Kompilyativ  səciyyə 
daşıyan  və  xeyli  dərəcədə  xalq  arasında  danışılan  folklor  nümunələri 
əsasında  yazılan  bu  əsərdə  Qarabağ  xanldığmın  tarixi,  o  cümbdən 
siyasi tarixi qırıq - qırıq,  sistemsiz, həm də  bir sıra hallarda yanlış  təsvir 
edilmişdir.  Lakin  əsərdə  Qarabağın  memarlıq  abidəbri,  tarixi 
şəxsiyyətbri,  adət  ənənəbri,  etnoqrafık  xüsusiyyətbri  haqqmda  olan 
məlumatlar diqqəti  cəlb edir.  «Əhvalati  -  Qarabağ»  əsəri ilk  dəfə  1991- 
ci ildə «Qarabağnaməbr»in ikinci cildində işıq üzü görmüşdür.
XIX  əsrdə  Qarabağ  tarixinə  həsr  olunmuş  əsərlər  içərisində 
Rzaqulu  bəy  Mirzə  Camal  oğlunun  «Pənah  xan və  İbrahimxəlil  xamn 
Qarabağda  hakimiyyətləri  və  o  zamanm  hadisələri»  adlı  əsəri  də 
özünəməxsus  yer  tutur.  Mirzə  Camalm  oğlu  olan  Rzaqulu  bəy  XIX 
əsrin  birinci  yarısında  Tiflis  şəhərində  rus  hərbi-inzibati  idarələrində 
qulluq etmişdir.  Rzaqulu  bəy özünün  yazdığı kimi  atası  Mirzə Camalın 
«Qarabağ tarixi»ni xülasə etmiş və əsərə bəzi əlavələr etmişdir.
A.Bakıxanovun  1841-ci ildə  yazılmış  «Gülüstani-İrəm» əsərində 
də  Qarabağ  xanhğınm  tarixi  ilə  bağlı  çox  qiymətli  məlumatlar  vardır. 
Böyük  mütəfəkkir,  alim  və  şair  olan  A.A.Bakıxanov  yeni  Azərbaycan 
tarixşünashğmm  banisidir.  1823-cü  ildə  Qafqazdakı  rus  qoşunlaıınm 
komandanı  Yermolovun  əmri  ilə  Qarabağ  əyalətini  tədqiq  edən 
komissiyanın  üzvü  təyin  olunmuşdu.  Bu  komissiyada  fəaliyyəti  ona 
Qarabağm  tarixi  və  döği-al'iyasifnr~7j-air - qiynntii  ■
■
məlumatlarla  tanış 
olmağa  imkan vermişd 
ı  -  beşinci  fəslində
ie le r idarasi
PREZİDEf'if KİTAEXANASI

Azərbaycan xanlıqlarmm,  o  cümbdon  Qarabağ  xanlığınm  tarixinə  dair 
məlumat veıiiir.
Mövzuya 
aid 
mənbələrdən  damşarkən 
«Gəncə-Qarabağ 
əyabtinin  müfəssəl  dəftəri  »nin  admı  qeyd  etmək  lazımdır.  Məlumdur 
ki,  1722- ci  ildə  Səfəvi dövbtinin mərkəzi  hissəsinin əfqanlar  tərəfindən 
işğal ediiməsindən istifadə edən Rusiya və Osmanlı  dövbti Azərbaycanı 
müvəqqəti  olaraq  öz  aralarmda  bölüşdürmüşdübr.  Azərbaycan 
ərazisinin  çox  hissəsi,  o  cümlədən  sonralar  Qarabağ  xanlığmı  təşkil 
etmiş  ərazi  Osmanlı 
idarəçiliyinə  keçmişdi. 
Osmanlılar  vergi 
toplanmasını  nizama  salmaq  üçün  əhalini  və  təsərrüfat  obyektbrini 
siyahıya  almışdılar.  Nəticədə  1727-ci  ildə  «Gəncə-Qarabağ  əyabtinin 
müfəssəl  dəftəri»  tərtib  olunmuşdur.  Həmin  qiymətli  mənbə  tədqiqatçı 
H.Məmmədov  tərəfındən  ərəb 
qrafikasından 
latm  qrafikasına 
çevrilərək  2000-ci  ildə  nəşr  olunmuşdur.  Digər  mötr.bər  mənbələrin 
azlığmı  nəzərə  alaraq  Qarabağın  təsərrüfat  həyatı  haqqmda  aydın 
təsəvvür  əldə  etmək  üçün  «Müfəssəl  dəftər»ə  müraciət  etmək  olar.  Bu 
sənəddə  xanlıqlarm  yaranması  ərəfəsində  Qarabağ  əyalətinin  inzibati- 
ərazi  vahidləri-şəhər,  kənd,  məzrə,  yaylaq-qışlaq  tipli  yaşayış 
məskənlərinin  sayı  haqqında,  əhalinin  etnik  və  dini  tərkibi,  əhalinin 
məşğulluğu,  vergi  sistemi,  vergibrin  miqdarı  haqqında  dəqiq 
məlumatlar vardır.
«Qarabağ  əyalətinin  müfəssəl  dəftəri»  xanhqlann  yaranması 
ərəfəsində  bölgənin  demoqrafik  problembrinin  araşdırılması  üçün  son 
dərəcə  qiymətli  və  demək  olar  ki,  yeganə  tarixi  məxəz  kimi  mühüm 
əhəmiyyətə malikdir.
XIX  əsrin  əvvəlbrində  Rusiya  yeni  işğal  etdiyi  əraziləri  iqtisadi 
cəhətdən mənimsəmək üçün keçmiş xanhqlarm ərazibrində,  o cümlədən 
Qarabağ xanlığmm ərazisində siyahıyalmalar keçirilmişdir.
Qarabağda  xanlıq  bğv  edibn  kimi  Qafqazdakı  rus  qoşunlarmm 
komandanı general A.P.Yermolovun göstərişi ilə həqiqi dövlət müşaviri 
Mogilevski  və  Gürcüstan  qrenader  alaymın  komandanı  polkovnik  II 
Yermolov  Qarabağm  əhalisinin  sayını  və  gəlirlərini  əks  etdirən  35 
cədvəi  tərtib etmişdilər.  Daha  əlavə iki xüsusi cədvəi  tərtib olunmuşdu. 
Bunlardan  biri  bütün  cədvəlhrin  məlumatları  əsasmda  hesablanmış 
yekun rəqəmlərini əks etdirən, digəri isə  İrana qaçmış cəbrayıllılara aid 
cədvəl idi.
Tərtibçilər  etiraf edirdilər  ki,  onlar  Qarabağ  əhalisinin  sayını  düz 
hesablaya  bilməmişlər,  çünki  ancaq  mahal  bəyləri  və  kəndxudaların 
şifahi 
cavablanna 
əsaslanmışlar. 
Tərtibçilərin 
gümanına 
görə 
vergibrdən  yaymmaq  üçün  bu  şəxslər  xeyli  adamm  admı  gizlətmişlər. 
Tərtibçibrin  fikrincə  Qarabağın  kameral  təsviri  həyaia  keçirilərdisə 
əhalinin  sayı  ən  azı  30  faiz  artardı.  Əgər  kəndxuda  və  yüzbaşılarm,
18
mahal  naiblərinin  əksəriyyətinin  azərbaycanlı  olduğunu  nəzərə  alsaq 
inamla  deyə  bilorik  ki,  adı  siyahıya  salmmayan  şəxslorin  çoxusu  da 
azərbaycanlı  olmuşdur.  Demək azərbaycanlılar  «l'əsvir»dən göründüyü 
kimi  Qarabağ  əhalisinin  80  faizinin  dcyil,  daha  çox  hissəsini  təşkil 
etmişbr.  Həmin  sayım  materialları  1866  -  cı  ildo  Tiflisdə  «OnncaHne 
KapaöaxcKoM  npoBHHCHn» 
adı  altmda  çap  olunmuşdur.  Biz  mövzunun 
araşdırılmasına  1823  -  cü il təsvirinin Azərbaycan Rcspublikası  Mərkə- 
zi  Dövlət  Tarix  arxivində  saxlanılan  nüsxəsini  cəlb  etmişik.  228 
vərəqdən ibarət  olan bu  arxiv sənədləri XIX əsrin əvvəllərində Qarabağ 
xanhğmda baş vermiş demoqrafık prosesbrin geniş spektrini ohato edir. 
1823-cü  il  kameral  təsviri  Qarabağ  xanlığının  iıızibati-ərazi  quruluşu, 
xanlığın  21  mahalı,  xanlıq  ərazisindəki  iri  fcodal  mülkləri  haqqında 
ətrafiı  molumat verir.  Homin arxiv  materiallarmda  Qarabağ  xanlığında 
yaşayış məskənləri özünəməxsus  təsnifat  prinsipi -  «şəhər»,  «dercvnya», 
«selo»,  «koçevye»,  «uroçişe»  vo  s.  əsasında  təsvir  edilmiş,  onlarm  sayı 
göstərilmişdir.  Bununla  bərabər, kameral sayım  sənədləri şəhər və kənd 
əhalisinin  say  dinamikası, 
onların  məşğuliyyəti, 
pcşələr  üzrə 
sənotkarlarm  sayı,  əhalinin  sosial  -  silki  torkibi  haqqmda  qiymətli 
məlumatlar  verir.  1823-cü  il  təsviri  Qarabağ  xanlığı  əhalisinin  etnik 
tərkibini  «ermoni»  və  «tatar»  bölgüsü  prinsipi  osasmda  toqdim  etmiş, 
Şuşa  şəhəri əhalisinin etnik  tərkibini təsvir etmiş, Qarabağ xanlığındakı 
kəndləri  konfcssial  mənsubiyyətinə  görə  qruplaşdırmış,  hətta  qarışıq 
kondlorin saymı da  göstərmişdir.  Arxiv sonədləri XIX əsrin əvvollorindo 
Qarabağ xanlığımn vergi sistemi, vergi və mükəlləfiyyətlərin miqdarı və 
növlori  haqqmda  da  qiymotli  mohımatlar  verir.  1823-cü  il  təsvir 
sənədləri  XIX  əsrin  əwəllərində,  xüsusib  də  birinci  Rusiya-İran 
müharibəsi ib  əlaqədar  Qarabağ xanhğında əhalinin hərəkəti  haqqında 
ətrafiı  təsovvür  yaradır.  Onu  da  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  bütün  digor 
sayımlar  kimi,  1823-cü  il  təsviri  də  qüsurlardan  xali  deyildir.  Əwəla 
1813-cü  il  Gülüstan  müqaviləsinə  görə  xanlığm  Qacarlar  dövlətinə 
verilmiş  mahalları  təbii  ki,  əhatə  olunmamışdır.  Digər  yandan  Rusiya 
nəzarətində  qalan  Qarabağ  xanlığı  ərazisinin  bütün  əhalisi  və  yaşayış 
mo.skonlori  qeydə  alma  bilmomişdir.  Bununla  yaııaşı  kameral  sayımı 
keçirmiş  rus  məmurlarmın  ermənilərə  xüsusi  «qayğıst»  bütün  sayım 
matcrialları boyu hiss cdilməkdədir.
Bunu  da  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  «Qarabağ  əyalətinin  tosviri» 
2003-cü ildə Z.Ə.Hacıyeva tərəfmdən təkrar nəşr olunmuşdur.
Qarabağ  xanhğı  tarixinə  aid  çap  olunmuş  mənbəlor  arasjnda 
əhəmiyyətinə  və  həcminə  görə  Qafqaz  Arxeoqrafıyası  Komissiyasımn 
topladığı və nəşr  ctdirdiyi  sənədlər  mühüm  ycr tutur.  Aktlarda  olaıı  bir 
çox  A/ərbaycan  xanlıqlarmm  əhaiisinin  sayı,  etnik  və  dini  tərkibi. 
təsərrüfat  fəaliyyəti,  inzibati  ərazi  sistemi,  vergi  və  mükəlbfiyyətlərin
19

müxtəlif növiəri və hocmi haqqmda zəngin məlumatlar verir.
S.P.Aqayan 
tərəfindən 
Yerevanda 
nəşr 
edilmiş 
«Şərqi 
P.rmənistanm  Rusiyaya  birləşdirilməsi»  adlı  sənədlər  toplusunda 
Qarabağ  xanhğında  təsərrüfatm  vəziyyəti  və  əhalinin  etnik  tərkibi  ilə 
bağlı müəyyən məlumatlar var.  Ancaq  tərtibçinin tarixi saxtalaşdıraraq 
əzəli  Azərbaycan  torpaqları  olan  Qarabağ  və  İrəvanın  «Şərqi 
Ermənistan»  adlandırması oxucuda anlaşılmazlıq və hiddət doğurmaya 
bilməz.
Mövzunun tədqiqi üçün XVIII əsrin sonu - XIX əsrin əvvəllərində 
Azərbaycanda  olmuş  səyyahlarm  xatirələri  və  rus  qafqazşünaslarınm 
ilkin qaynaq  xarakterli əsərləri də müəyyən əhəmiyyət kəsb edir.  XVIII 
əsrin sonunda  Şuşada olmuş  rus polkovniki S.D.Burnaşev və XIX əsrin 
əvvəllərində  Azərbaycana  gəlmiş  ingilis  səyyahı  Q.Keppel  Şuşa 
şəhərinin  strateji  -  coğrafi mövqeyi,  ticarət  əlaqələri  və  şəhər  əhalisinin 
sayı  haqqında məlumatlar vermişlər.
XIX  əsrin  əvvəllərində  Rusiya  Cənubi  Qafqazı  işğal  etdikdən 
sonra  buranı  iqtisadi  cəhətdən  mənimsənilməsini  asanlaşdırmaqdan 
ötrü  regionun  dərindən  öyrənilməsinə  başlanmışdı.  Nəticədə  Qarabağ 
xanhğınm tarixini, coğrafıyasını və iqtisadi vəziyyətini əks etdirən çoxlu 
sayda  əsərbr  meydana  çıxmışdır.  Bu  əsərlərdə  əksər  hallarda  hadisəbr 
tədqiq  olunmadan,  faktlar  isə sadəcə  olaraq qeyd  olunduğundan  onlar 
xeyli  dərəcədə  ilkin  mənbə  səciyyəsi  daşıyırlar.  Belə  əsərlərdən 
damşarkən  S.B.Bronevskinin  «Qafqaz  haqqmda  ən  yeni  coğrafi  və 
tarixi xəbərbr»  adlı əsərinin adını çəkmək  olar.  İki hissədən ibarət  olan 
bu  əsərin  birinci  hissəsində  müəllif  Qafqazın  coğrafiyası,  ikinci 
hissəsində  isə  Qafqazın,  o cümlədən Azərbaycanın yaxm tarixi keçmişi, 
xüsusilə  də  Azərbaycan  xanlıqlarmm  ərazisi,  tarixi,  dövbt  quruluşu  və 
bəzi  başqa  məsələbri  işıqlandırmışdır.  Bir  sıra  tarixi  hadisələrin 
bilavasitə  iştirakçısı  və  şahidi  olmuş  rus  qafqazşünası  P.Zubovun 
Qafqazın  tarixi,  maliyyə  və  ticarətinə  həsr  olunmuş  əsərində 
Azərbaycan  şəhərlərinin  -   o  cümlədən  Şuşa  şəhərinin  əiraflı  təsviri 
veıilmiş,  başqa  bir  əsərində  isə  Qafqaz  ölkələrinin  tarixi  statistik, 
elnoqrafik, maliyyə və ticarət baxımından şəhr edilmişdir.
Digər  qafqazşünas İ.N.Berezinin səyahətlərinin ikinci və üçüncü 
hissəbıi  Şimali  Azərbaycan  xanlıqları,  Rusiya-İran  münasibətbrinin 
Azorhaycana  dağıdıcı  təsiri  haqqmda  maraqlı  məlumatlar  var.  Rus 
qafqazşünaslarmdan 
P.Q.Butkov 
XVIII 
əsrin 
sonlarmda 
rus 
qoşuniarının  Azərbaycana  yürüşündə  iştirak  etmiş  bir  çox  hadisəbrin 
iştirakçısı  və  müşahidəçisi  olmuşdur.  Buna  görə  də  onun  üçcildlik 
məlum  əsərinin  ikinci  cildində  Azərbaycan  xanlıqları,  o  cümbdən
20
Qarabağ  xanlığı  haqqmda  mənbəşünashq  səciyyəli  bir  sıra  maraqlı 
məlumatlar var.
Rusiya  tərəfindən  yenicə  işğal  edilmiş  Cənubi  Qafqaz  haqqmda 
ətraflı  məlumatlar  toplanmış  və  1836-cı  ildə  Sankt-Peterburqda  nəşr 
edilmiş  dördcildlik  toplu  Qarabağ  xanJığmın  tarixinin  araşdırılması 
üçün  mühüm  mənbəbrdən  biridir.  Həmin  toplunun  III  cildində 
V.Zubarevin  Qarabağ  xanhğına  həsr  olunmuş  irihəcmli  məqabsi 
vardır.
XIX  əsrin  II  yarısından  etibarən  rus  qafqazşünasları  və 
Azərbaycan 
tarixçiləri 
Qarabağ 
xanhğınm 
tarixinin 
müxtəlif 
aspektlərini  araşdırmışlar.  Rus  tarixçibri  xanqlıqlarm  tarixini  tədqiq 
etməyi  qarşılarma  bir  məqsəd  kimi  qoymasalar  da,  Rusiyanm 
Qafqazdakı siyasətini araşdırarkən xanlıqlarm tarixinə də toxunmuşlar. 
XIX  əsrin  rus  hərb  tarixçibrindən  biri  N.F.Dubrovin  Rusiyanın 
Qafqazda  apardığı  müharibələr  və  işğal  etdiyi  torpaqlarda  yeritdiyi 
siyasətə  dair  bir  neçə  əsər  yazmışdır.  Bu  əsərbr  içərisində  Cənubi- 
Qafqazın J 803-1806-cı illər tarixinə həsr edilmiş  kitab mühüm yer tutur. 
Fləmin əsərdə Qarabağ xanlığı  ilə Rusiya arasmda bağlanmış  Küı əkçay 
müqaviləsi  şərh  edilmişdir.  N.F.Dubrovinin  zəngin  arxiv  materialları, 
sənədlər  və  tədqiqatlar  əsasında  qəbmə  aldığı  altıcildlik  monoqrafiyası 
xronoloji  baxımdan  1782-1826-  cı  ilbrdə  Rusiyanın  Qafqazda  həyata 
keçirdiyi  hərbi  yürüşlərin  tarixinə  həsr  edilmişdir.  Bu  əsərdə  Cənubi 
Qafqazm,  o  cümbdən  Azərbaycanm  coğrafiyası,  tarixi,  iqtisadi 
vəziyyəti,  məişəti,  dini,  mədəniyyəti  haqqında  zəngin  məlumatlar 
verilmişdir.
Onu  da  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  biz  müxtəlif tipli  və  müxtəlif 
dilbrdə  olan  tarixi  qaynaqiarla  yanaşı  bizdən  əvvəl  bu  və  ya  digər 
şəkildə  maraqlandığımız  mövzuya  toxunan  bütün  əsərlərdən  də 
faydalanmağa  çalışmışıq.  Həmin  əsərlərin  bir  hissəsindən  biz 
mövzunun öyrənilmə dərəcəsindən danışarkən bəhs etmişik, digərlərinin 
adı  isə ədəbiyyat sıyahısında verilir.
Sonda  onu  da  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  oxucuya  təqdim 
etdiyimiz  bu  kitabda  biz  heç  də  Qarabağ  xanlığı  tarixinin  bütüıı 
təfərrüatı  ilə  tədqiq  olunduğunu  iddia  etmirik,  Azərbaycan  tarixində 
mühüm rol  oynamış bu xanlığm zəngin tarixinin öyrənilməsinin gələcək 
tədqiqatlarda davam etdirilməsini zəruri hesab edirik.
21

I  l'ƏSİL
PƏNAHƏLİ XANIN QARABAĞ XANLIĞINI YARATMASI VƏ 
MÖIIKƏM LƏNDİRMƏSİ