Animizm, fetishizm, totemizm, shamanizm, magiya

1. 
   Diniy ong asoslarining shakllanishi asoslari diniy ruhiyat , diniy hissiyot , diniy mafkura, individual ruhiy xususiyatlar, apologetika, dogmatika bilan bog’liq.
   
2. 
   Animizm, fetishizm, totemizm, shamanizm, magiya
   
3. 
   Dinning paydo bo’lishi haqida Grimmer, Feyerbax, marksizm g’oyasin tarafdorlari o’rganib turlicha tadqiq qilganlar. Feyerbax dinning paydo bo’lishi insonning ruhiy-fiziologik xususiyatlari va qurshab turgan tabiatdan axtarib topishga harakat qilgan . uning fikricha dinning vujudga kelishida insonlardagi g’am-qayg’u , shodlik va quvonch hissiyotlari birlamchi rol o’ynagan.
   
4. 
   Fetishizm moddiy narsalarni omad yoki balo-ofat keltirishiga ishonish
   
5. 
   Insonni o’rab turgan muhitda jon va ruhlar mavjudligiga ishonish
   
6. 
   Shamanizm bu ko’proq qadimgi mo’g’ullarning ibtidoiy dinidir, bu din vakillari ota-bobolarning ruhlariga sig’inganlar.
   
7. 
   Totemizm insonning biror bir hayvon yohud o’simlik bilan qarindoshlik aloqasi borligiga ishonish
   

1. 
   Eng qadimgi milliy dinlardan biri Iudaizm (Yaxudiylik) dinidir. Iuda – Yaxudiy millatining eng qadimgi qabilalaridan birining nomidir. Bu dinning kelib chiqishi va shakllanishi yahudiylarning o‘tmishdagi og‘ir, mashaqqatli, jabrujafoli hayot yo‘li bilan bog‘liq holda kechgan. Chunonchi, yaxudiylar eramizdan avvalgi mingyilliklarda Misrliklar, Ossuriyaliklar, Vaviloniya, Eron shahonshoxlari, Rim imperiyasi kabi mamlakatlar asirligi va zulmi ostida g‘oyat ayanchli hayot kechirganlar. Shu tufayli bunday azob va uqubatlardan, quvg‘inliklardan qutilish, yaxudiylarni ozod qilish uchun xaloskorning kelishi (messiya) haqidagi g‘oya yuzaga kelgan. Buni messinizm deb yuritiladi. Bunga ko‘ra oxirzamonda Yaxve yaxudiylar orasidan bir xaloskorni chiqaradi va u quyidagi vazifalarni bajaradi: 1. dunyoni qaytadan, isloh qilgan holda qurish; 2. barcha yaxudiylarni Sinay tepaligi atrofida to‘plash; 3. ularning (yaxudiylarning) barcha dushmanlarini jazolash.
   
2. 
   Yahudiylik dinining muqaddas kitoblari Tavrot, Zabur va Talmud hisoblanadi. Tavrot qadimiy yahudiy tilidagi «Tora» so‘zidan olingan bo‘lib «qonun» degan ma’noni bildiradi. Tavrot er.av. 1586 yillarda Muso alayxissalomga nozil qilingan bo‘lib, uni «Musoning besh kitobi» deb ham yuritiladi. Tavrot er.av. 5asrda kitobat qilinganligi manbalarda qayd etiladi. Yahudiylik dinining muqaddas kitobi Talmud Tavrotga yozilgan tafsir ya’ni sharhlardan iborat. Talmud – yahudiycha so‘z bo‘lib «o‘rganish» degan ma’noni bildiradi. Uni og‘zaki qonun ham deb yuritiladi. Talmud Mishna va Gemara kitoblari majmuidan iborat bo‘lib, Mishna ravvinlar (ruhoniylar) tomonidan Tavrotga yozilgan sharhlar, Gemara esa Mishnaga yozilgan sharhlarni o‘z ichiga oladi. Talmudda yaxudiylarning g‘oyaviy, diniy, huquqiy, axloqiy qonun qoidalari, urf-odatlari, an’analari bayon qilingan.
   
3. 
   Vedalar quyidagi to‘rt yirik to‘plamdan iborat: 1. Rigveda («Madhiyalar vedasi»); 2. Samaveda («Qo‘shiqlar vedasi»); 3. Yajurveda («Qurbonliklar vedasi»); 4. Atxarvaveda («Afsun va jodular vedasi»). Bu kitoblar ichida eng qadimgisi «Rigveda» hisoblanadi.
   
4. 
   Veda dinida dastlab tabiat kuchlari va xodisalari inson qiyofasiga o‘xshatib tasavvur etilgan. Bu dinda yaxshi va yomon xudolar, ruhlar haqidagi tasavvurlar asosiy o‘rin egallagan. Veda dinida ko‘pxudolik – poletizm hukmron bo‘lgan. Uning sig‘inish marosimlari asosan xudolarga qurbonlik qilish, ovqat, hayvonlar keltirish, maxsus ichimliklar ehson qilish va boshqa rasm-rusumlarni bajarishdan iborat bo‘lgan
   
5. 
   Kshatriylar, braxmanlar, vayshiylar, shudralar
   
6. 
   Milliy dinlar qatoriga
   
7. 
   Xinduizmda ajdodlar ruhiga, tog‘lar, daryolar (xususan Gang), nilufar o‘simligi, sigir, fil, maymun, ilon va boshqalarni muqaddas hisoblab, ularga sig‘inishadi. Har bir xindu Gang daryosi bo‘yida o‘lim topishini, shu daryo bo‘yida jasadini kuydirishini va kulini (hokini) shu daryoga sochilishini o‘zi uchun baxt hisoblaydi. Ruh (jon)ning ko‘chib yurishi to‘g‘risidagi qarash barcha dindorlar uchun umumiy ta’limotdir. Unga ko‘ra, kishi o‘lgandan so‘ng uning joni yangi o‘simlik, hayvon yoki inson tanasiga kirib olish yo‘li bilan qayta tug‘iladi. Xinduizmning asosiy maqsadi insonni mana shu qayta tug‘ilishdan, azob-uqubatlardan xalos etishdir. Bunga esa Braxmaga erishish, jonning unga qo‘shilib ketish bilan erishiladi, deyiladi. Bu maqsadga erishish uchun Braxmaning ilohiy mohiyatini to‘la bilib olish, unga mehr qo‘yish, sevish, u ko‘rsatgan yo‘ldan borish orqali erishiladi deb talqin etiladi.
   
8. 
   Vishnuizm, shivaizm va hokazo
   
9. 
   Xinduizmda ajdodlar ruhiga, tog‘lar, daryolar (xususan Gang), nilufar o‘simligi, sigir, fil, maymun, ilon va boshqalarni muqaddas hisoblab, ularga sig‘inishadi. Har bir xindu Gang daryosi bo‘yida o‘lim topishini, shu daryo bo‘yida jasadini kuydirishini va kulini (hokini) shu daryoga sochilishini o‘zi uchun baxt hisoblaydi. Ruh (jon)ning ko‘chib yurishi to‘g‘risidagi qarash barcha dindorlar uchun umumiy ta’limotdir. Unga ko‘ra, kishi o‘lgandan so‘ng uning joni yangi o‘simlik, hayvon yoki inson tanasiga kirib olish yo‘li bilan qayta tug‘iladi.
   
10. 
    Kun-Szi
    
11. 
    har bir inson jamiyatda o‘zining o‘rnini bilishi kerak. Ya’ni «podsho-podsholik qilishi, xizmatkor-xizmatkorlik, ota-otalik, o‘g‘ilo‘g‘illik qilishi» zarur. Inson taqdirini «osmon» belgilaydi, odamlarning boy yoki kambag‘al, yaxshi yoki yomon kishilarga bo‘linishini o‘zgartirib bo‘lmaydi. Shuning uchun kichik kattaga, pastda turuvchi yuqorida turuvchiga so‘zsiz itoat qilishi lozim. Konfutsiychilik qadimgi Xitoy dinlarida tabiatga, qahramonlarga, ajdodlar ruhiga, arvohiga sig‘inishni qabul qilgan. Bu dinda Osmon oliy xudo deb ta’riflanadi. Inson butun faoliyatini «Osmon» bilan kelishgan holda olib borishi zarur, deyiladi.
    
12. 
    Lao-szi
    
13. 
    V asrdan Daosizm diniy ta’limoti, marosimlari rasmiylashib davlat dini bo‘lib qolgan. Daosizm kohinlari shaxsning axloqiy o‘z-o‘zini takomillashtirish g‘oyasini targ‘ib qilib, dindorlarga uzoq umr ko‘rishning muayyan usullarini taklif qilganlar.
    

Fetishizm haqida ko’proq maktab darsliklarida o’qiganmiz. Bugungi kunda ham fetishizmning ba’zi alomatlari saqlanib qolgan. Masalan, bolalarni ko’z tegishidan saqlash maqsadida unga turli xil ko’zmunchoqlar taqib qo’yish. Bundan tashqari bo’ri tishini taqib yurish. Bir narsaga qiziqaman, nega endi bo’rining tishi omadli ekan, unda bo’ri boy bo’lib ketmaydi. Bir-ikki ig’vogarning orqasidan dinimizga ta’sirlar bo’lyapti. O’sha jonsiz narsaning omad keltirishiga ishongan odam o’ziga xulosa qilish kerakki, nega endi men unga ishonishim kerak, mening taqdirim yolg’iz Allohning qo’lida, peshonamga yozgani bo’ladi, taqdirdan qochib qutulolmayman demoq lozim.

Bugungi kunda xalqimiz orasida “Folbinga ishonma, folsiz yurma” qabiladiga gaplar urf bo‘lgan. Lekin bir narsani yodda tutishimiz kerakki, muqaddas Islom dinimiz folga borishlikni, fol ochirishlikni qattiq qoralaydi va kofirlik darajasiga yetishdek gunoh bilan tenglashtiradi. Oilaviy muhitda ham odamlar biron ishi o‘xshama yoxud biron narsasi yo‘qolsa, darrov folbin qidirib qolishadi. Bizga maktabda din tarixi ustozimiz folbinga borib, uning gapiga ishonish, musolmonchilikdan chiqqan bilan barobardir deb javob bergan. Folbinning uyini ko‘rsatgan odamning ham bir oylik namozi qabul bo‘lmaydi. Shunday ekan, bunday qusurli odatni qalbimizdan otib yubormog‘imiz lozim.