Ashtarxoniylar davri Buxoro memorchiligi

xmlns:w="urn:schemas-microsoft-com:office:word"
xmlns="http://www.w3.org/TR/REC-html40">
Ashtarxoniylar davri Buxoro memorchiligi
Ollari kesishmasida joylashgan muhim ahamiyatga ega shahar sanalganligi uchun bu shaharda xomuriy va map bop kuzatilgan bozining mahobati, bezak uslublari, foydalanish jihatlariga kozgarib boravergan. Ayniqsa, Buxoro va Samarqand shaharlarida melgan anzgartirishlar kiritib borilgan. Binolarning tashqi va ichki intererlarini bezatishda sirkor gzining poytaxt maqomini saqlab qoldi. Buxoro xonligi tasarrufiga kirgan hududlarida shaharsozlik va melmasa-da ancha rivoj topdi. Korifiy va majalik binolari, jumladan, masjid, madrasa, karvonsaroy, bozor, xonaqoh va hammomlar barpo etildi. Faqatgina ularning tashqi qiyofasidagi ayrim oanasi mavjud bolgan davrda alohida melishidan qattibor qaratilgan. Shuning natijasi olar, Balx arkidagi imoratlar, hazrati Ali mozoridagi gumbaz2 hamda boshqalar fikrimizning tasdigmorchilik maktabi namoyondalari tomonidan barpo etilgan inshootlarda alohida olib, ular bir-birini takrorlamaydi, yai stereometrik) chizma asosida tuzilgan. Melida manba3 boana keyingi davr tarixiy yodgorliklariga kotdi.
Ozgarishlarga chidamli mahsulotlardan ham keng foydalanilgan. Jumladan poydevoriga nam kolmasa, ichki devorlar orasiga glaklari va xom glmish Buxoro shahri memorlar inshootlarning qurilishiga alohida epincha terrakota asosida geometrik mozaikani ham ishlatishgan. Ammo siyosiy va iqtisodiy tanazzul oqibatida ularda ishlatilgan bezaklarning sifati tobora pasayib boravergan.
Buxoro mebek madrasasi asosida shakllangan boziyoq mintaqada meanasiga aylanadi. Bu shakldagi binolarni barpo etish usuli Ozga tashlanadi.
Mamoriy inshootlariga taqlid kuchaya borgan. SHu bilan barovarida yirik ansambllar barpo etish anrta Osiyo mezal kompozitsion kopchilik tadqiqotchilarning diqqatini omoriy inshootlardan tashkil topgan. Ansambl inshootlari ichida dastlab qurilgani Korta Osiyoda yirik madrasa qurdirishga qaror qiladi. Shuning natijasida davlat amaldori Qulbobo Kokaldosh qurdirgan yagona madrasa emas edi.1 Inshoot Oz ichiga 160 ta hujrani qamrab olgan. Ammo ushbu o va turar joyni tejash maqsadida ikkita gumbazli qilib barpo etilgan.2 Inshoot omorchilik qoidalariga komoriy ansambl tarkibiga kiruvchi yana bir inshoot Nodir Devonbegi xonaqosi sanaladi. Xonaqohlar kamdan kam holatlarda markaziy ansambllarning tarkibiy qismi sanalgan.3 Asosiy hollarda ular, davlatning boy amaldorlari va shayxlarning muridlari tomonidan bunyod etilgan. Mazkur inshootning ichki qismi kvadrat kolamiz. Asosiy peshtoq mozaika bilan bezatilgan bomoriy ansambliga aylana bordi.1 Garchi qurilayotgan inshootlar kam bolgan. Makaldosh madrasasi qurib bomoriy inshootlarning birortasi ham hukmdor nomi bilan atalmasligi bilan alohida ajralib turadi.
Vazir nomi bilan boglgan yana bir inshoot Nodir Devonbegi madrasasidir. Aslida karvonsaroy vazifasida qurilgan inshootning boshqa madrasalardan farqli jihati miyonsaroyning mavjud emasligida. Bundan tashqari, asli boshqa maqsadda barpo etilgan madrasada dars xonalar, masjid, xos ayvonlar mavjud emas. Aslida yuqorida sanalganlarning hammasi oida barpo etilgan. Ebek uchun tayyorlangan jadvalda keltirilgan burjlarning berilganligi bilan izohlanadi1. Ayrim manbalarda bunday tarzda ifodalanish ikki xil talqin qilinadi va ikkalasi ham islom dini kirib kelishidan oldingi mazmunni, yalib, xonaqo bilan birgalikda qolgan oshimcha peshtoqlari mavjud emas. Qiziqarli jihati shundaki, madrasa va xonaqo deyarli bir davrda qurilgan va har ikkalasida ham mozaikadan foydalanilgan. Biroq ulardagi mozaikalar bir-biridan farq qiladi Masalan, xonaqo peshtoqidagi kitoba mayolikali mozaika uslubida bajarilgan bolib, sakkiz qirrali komoriy yodgorliklar bilan olib, faqatgina janubiy chasiga rochasi ochiq qoldirilgan xolos. Mazkur hovuz shu hududda saqlanayotgan hovuzlar ichida kattalaridan biri hamda meliq. Hovuzlar asosan yaqin oradagi aholini ichimlik suvi bilan tala boz aksini topgan.
Ashtarxoniylar davriga kelib monumental qurilishlar kamaysa-da, shaharning markaziy qismlarida vujudga kelayotgan ansambllar osh madrasalar soni yana bittaga ortgan. Bundan tashqari, 1617-yilda Registon maydonida Poyandabiy masjidi barpo etiladi3. 1637-yilda esa Magrpa masjidi qad rostlagan. Hukmdor qarorgohi sanalmish Ark qoonida joniylar hukmronligi davrida kotargan. Bu haqda Nosirxon ToTahqiqoti Arki Buxorolumotlar uchraydi4. Masalan, Abdulazizxon davrida barpo etilgan Marosimxona binosi, Subhonqulixon davrida qad ko masjidi binolari shular jumlasidandir.
XVII asrda Samarqand Registon ansamblining hozirgi qiyofasi shakllantirildi. Samarqand hokimi Yalangtobek madrasasi qarshisida, vayron etilgan xonaqoh5 ozining rang-barang koshinkor bezaklari, naqshinkor peshtoqlari, ulkan gumbazlari bilan Omorchiligining noyob tarixiy yodgorligi sanaladi.
XVII asrning 60-yillaridan Buxoro siyosiy kurashlar maydoniga aylanib boraverishi natijasida uning madaniy va iqtisodiy ahamiyati biroz pasaygandek bosha davrda Eronga tashrif buyurgan polyak elchisi kuzatuvlariga qaraganda, Abdulazizxon boz kuchini his qilish imkoniyatini berardi2. Shu olumot, qolgan ashtarxoniy hukmdorlar singari Abdulazizxon ham ijod kishisi sanalgan. Jumladan, u taxallusi bilan sheliq xatida yozishni, maktub va insho mashqini zamonasining eng sara allomalaridan olsin, noma bitilarkan, ularni ozi yozarkan4.