Avtomobil nəqliyyatının spesifik xüsusiyyətləri

Avtomobil nəqliyyatının spesifik xüsusiyyətləri
Avtomobil nəqliyyatı – Quruda ən geniş yayılmış nəqliyyat növü avtomobil nəqliyyatıdır. Avtomobil nəqliyyatının inkişaf səviyyəsi yolların uzunluğu və keyfıyyətindən, avtomobillərin sayından və bu sahədə xidmətin səviyyəsindən asılıdır. Dünyada ilk avtomobillərin istehsalına XIX əsrin əvvəl- lərində başlamlmış və yalnız 1923-cü ildə ABŞ-da və İtaliyada avtomobil yolları inşa edilmişdir. Müasir dövrdə dünyada asfalt və bərk örtüklü avtomobil yollarmın uzunluğu 31 mln. Km-ə çatır. Onların təxminən yarısı inkişaf etmiş ölkələrin payına düşür.
Böyük rol yol nəqliyyatı hesabına ölkənin nəqliyyat bazarında spesifik xüsusiyyətlər və digər nəqliyyat növləri ilə müqayisədə üstünlükləri aşağıdakılardır:
Yüksək manevr və hərəkətlilik, nəqliyyat vasitələrini tez bir zamanda cəmləşdirməyə imkan verir. Tələb olunan miqdar və doğru yerdə; marşrut boyunca əlavə köçürmələr və köçürmələr olmadan “qapıdan qapıya” çatdırılma təmin etmək imkanı; çatdırılmanın yüksək sürəti və malların təhlükəsizliyinin təmin edilməsi, xüsusən də qısa məsafələrə daşınma zamanı; yük növü, rabitə sistemləri üzrə geniş tətbiq sahəsi və daşıma məsafələri, kiçik yük və sərnişin axını olan yolların tikintisinə daha az kapital qoyuluşu ehtiyacı (böyük axınlarla dəmir yolu tikintisinin dəyərinə yaxınlaşır).
Əsas texniki və əməliyyat xüsusiyyətləri və üstünlükləri avtomobil nəqliyyatı:
Manevr qabiliyyəti və böyük hərəkətlilik;
Yüklərin və ya sərnişinlərin marşrut üzrə əlavə daşımalar və ya köçürmələr olmadan “qapıdan-qapıya” çatdırılması;
Yüklərin qorunmasının yüksəksəviyyədə olması;
Çox böyük olmayan məsafələrə (600 km – ə qədər) yük daşımaları zamanı xeyli böyük qənaətliliyi;
Yük daşımalarının avtomobil nəqliyyatı ilə daşınması göndərişlərin müntəzəmliliyinə imkan verir.
avtomobilin müstəqilliyi;
yüksək çatdırılma sürəti;
Ərazi əsasında geniş tətbiq dairəsi, yük və rabitə sistemlərinin növləri;
təbii su nəqliyyatı marşrutları ilə müqayisədə daha qısa marşrut. Daha yüksək hərəkətlilik, hərəkət rahatlığı və sərnişin tələbatındakı dəyişikliklərə tez cavab vermək qabiliyyəti nəqliyyat vasitələrinin tez-tez rəqabətdən kənarda qalmasına imkan verir. Sərnişin axını yerli xətlərdə. Bir sərnişinə düşən orta səyahət məsafəsi 9 km-dir. Avtobuslar Rusiyanın bir çox şəhərlərində sərnişinlərin 60% -dən çoxunu, bəzilərində isə kənd yerlərində - 100-dən çoxunu daşıyır. %. Nisbi mənfi cəhətlər avtomobil nəqliyyatı: yüksək qiymət; (dəmir yolu, su və digər nəqliyyat növləri ilə müqayisədə onlarla dəfə yüksək); yüksək yanacaq və enerji istehlakı, metal istehlakı; bir vaqon vahidinin aşağı məhsuldarlığı (ildə 130-150 min t-km); ən böyük əmək intensivliyi (hər bir nəqliyyat vasitəsinə ən azı bir sürücü tələb olunur); (Nəqliyyatda işləyənlərin ¾-ü avtomobil nəqliyyatında işləyir) çirkləndirir mühit. Nəqliyyat vasitələrinin orta yükgötürmə qabiliyyətinin aşağı olması səbəbindən əmək məhsuldarlığının aşağı səviyyəsi;

Avtomobil nəqliyyatının catışmayan çəhətləri aşağıdakılardır.

Avtomobil nəqliyyatının hərəkəti yol şəraitindən asılıdır;
Kicik yükgötürmə qabiliyyəti;
Nisbətən yüksək tariflər.
Daxili yanma mühərrikləri ilə işləyən avtonəqliyyat vasitələri atmosferi çirkləndirən başlıca mənbə növü olaraq qalır. Hava hövzəsinin çirklənməsində avtonəqliyyat vasitələrinin payı 80%-dir.
Hal-hazırda Azərbaycan Respublikasında 20,4 min avtobus və 70,0 min yük avtomobili vardır. Son dövlət texniki baxışı ilə avtobusların yalnız 39,2%-nin, yük avtomobillərinin 25,4%-nin texniki cəhətdən yararlı olduğu müəyyənləşdiril-mişdir. Avtomobillərin əksəriyyəti fiziki və texniki cəhətdən həddi aşınmış, ekoloji göstəricilərinə görə isə istismara yararsız vəziyyətdədir.
Belə avtomobillərin istismarı nəticəsində yanacaq sərfi və atmosferə atılan zərərli maddələrin miqdarı artır. Bundan başqa, respublikada avtomobil parkının böyük əksəriyyətinin özəlləşməsi də, onun maddi-texniki bazasının zəifləməsi nəticəsində ətraf mühitə öz mənfi təsirini göstərmişdir.
Hal-hazırda respublikada istismar edilən avtomobillərin üçdə iki hissəsinin Bakı şəhərində cəmləşdiyini nəzərə alsaq, ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində qarşıda duran problemlərin nə dərəcədə aktual olduğu aydın olar.
Hal-hazırda ölkəmizdə avtomobillərdən xaric olunan qaz tullantılarının zəhərlilik hədlərini müəyyənləşdirən müasir ekoloji təhlükəsizlik standartları işlənib hazırlanmamışdır. Bu günədək ölkədə keçmiş SSRİ-nin 1987-ci il standartları qüvvədədir ki, bu standartlar da nəinki bu günə olan beynəlxalq tələblərə cavab vermir, hətta onlardan nəzərə çarpacaq dərəcədə geri qalır.
Avtonəqliyyat vasitələrinin uzunmüddətli istismarı onların texniki vəziyyətinin və daxili yanma mühərriklərinin tənzimlənmə parametrlərinin pisləşməsinə gətirib çıxarır. Atmosferə atılan zərərli maddələrin miqdarı avtonəqliyyat vasitələrinin aşınmasından daha sürətlə artır. Məsələn, yeni avtomobillərdə yalnız 1-3 il ərzində zərərli qaz tullantılarının səviyyəsini istehsalçı müəssisənin zəmanət verdiyi həddə saxlamaq mümkündür. İstismar prosesində cari nasazlıqlar və tənzimləmələrin pozulması zəhərlilik göstəricilərinin və yanacaq qənaətliliyinin pisləşməsinə gətirib çıxarır. Əlverişsiz yol şəraiti, yanacaq-sürtgü materiallarının keyfiyyətinin aşağı olması avtonəqliyyat vasitələrinin qovşaq və aqreqatlarının sürətlə yeyilməsinə, yanacaq sərfinin və xaric qazların zəhərliliyinin artmasına səbəb olur. Texniki qulluq və təmirin keyfiyyətinin hələlik yüksək səviyyədə olmaması, müasir avadanlıqların və ixtisaslı mütəxəssislərin çatışmaması avtonəqliyyat vasitələrinin iş qabiliyyətinin tam bərpa olunmasına mənfi təsir göstərir. Nəticədə avtomobil istehsalı sənayesinin ekoloji standartların tələblərinə uyğun olan təkmilləşdirilmiş mühərrik istehsalı sahəsində səyləri reallaşmır.
Avtomobil parkının artması şose yollarının uzunluğunun artmasına səbəb ooldu
Avtomobil nəqliyyatı ilə daşımaların növləri
4.0. Avtomobil nəqliyyatı ilə sərnişin və yük daşımaları təyinatına görə aşağıdakı növlərə bölünür:
4.0.1. şəhərdaxili (rayondaxili) sərnişin daşımaları – şəhərin (rayonun) inzibati-ərazi hüdudları daxilində yerinə yetirilən sərnişin daşımaları;
4.0.2. şəhərlərarası (rayonlararası) sərnişin daşımaları – ayrı-ayrı şəhərlərin (rayonların) inzibati ərazisində yerləşən yaşayış məntəqələri arasında yerinə yetirilən sərnişin daşımaları;
4.0.3. müntəzəm sərnişin daşımaları – işin başlanması və başa çatması vaxtları, sərnişinlərin avtomobil nəqliyyatına minməsi və ondan düşməsi yerləri, habelə tariflər müəyyən edilməklə, müvafiq cədvəl (hərəkət intervalı) və marşrut üzrə yerinə yetirilən sərnişin daşımaları;
4.0.4. qeyri-müntəzəm sərnişin daşımaları - sifarişçi ilə bağlanmış müqavilə (sifariş) əsasında daşıyıcı tərəfindən yerinə yetirilən və müntəzəm daşımalara aid olmayan sərnişin daşımaları;
4.0.5. ölkədaxili yük daşımaları – Azərbaycan Respublikasının hüdudları daxilində yerinə yetirilən yük daşımaları;
4.0.6. beynəlxalq daşımalar – avtonəqliyyat vasitələri ilə Azərbaycan Respublikasının ərazisindən digər dövlətlərə və ya digər dövlətlərdən Azərbaycan Respublikasının ərazisinə, habelə Azərbaycan Respublikasının ərazisindən tranzitlə keçməklə yerinə yetirilən sərnişin və ya yük daşımaları.
Maddə 5. Avtomobil nəqliyyatı sahəsində fəaliyyətin əsas prinsipləri
5.0. Avtomobil nəqliyyatı sahəsində işlərin görülməsi və xidmətlərin göstərilməsi aşağıdakı prinsiplərə əsaslanır:
5.0.1. avtomobil nəqliyyatı sahəsində fəaliyyət göstərən bütün subyektlərin mülkiyyət növündən asılı olmayaraq hüquq bərabərliyi;
5.0.2. avtomobil nəqliyyatı sahəsində fəaliyyətin dövlət tənzimlənməsinin sosial yönümlüyü və ictimai maraqların üstünlüyünün təmin olunması;
5.0.3. avtomobil nəqliyyatı xidmətlərinin istehlakçıları tərəfindən daşıyıcının azad seçilməsi;
5.0.4. avtomobil nəqliyyatı sahəsində fəaliyyətin təhlükəsizliyinin vahid norma, standart və qaydalar əsasında təmin olunması.