Azərbaycan 2009-4 mehdi HÜseyn 100

---

Azərbaycan 2009-4 

 

 

MEHDİ HÜSEYN – 100 

   

Vaqif YUSİFLİ 

SƏMƏNDƏR QUŞU 

MEHDİ HÜSEYN - NASİR VƏ DRAMATURQ 

 

   

 

Mehdi Hüseyn haqqında düşünəndə, ilk növbədə, onun bədii nəsri gözlərim qarşısında canlanır. 

İlk  hekayəsi  "Qoyun  qırxını"ndan  (1927)  tutmuş  sonuncu  romanı  "Yeraltı  çaylar  dənizə  axır"a 

(1964-1965) qədər böyük bir ədəbi  irs qoyan M.Hüseyn XX əsr Azərbaycan nəsrinin  görkəmli 

nümayəndələrindən  biridir.  Ədəbiyyat  tarixində  hər  sənətkarın  (söhbət  iz qoyan  sənətkarlardan 

gedir-V.Y.) öz yeri var və bu sənətkarlardan birinin də üzərindən xətt çəkmək mümkün deyildir. 

Bu mənada XX əsr Azərbaycan nəsrini Mehdi Hüseynin nəsri olmadan təsəvvür etmək bir az çə-

tin olardı. "Abşeron"suz, "Qara daşlar"sız, "Daşqın"sız, "Tərlan"sız bu nəsr qiymətli bir guşə da-

şını 

itirərdi. 

Mehdi Hüseyn sovet dövründə yaşayıb -yaratmışdı və indi bir çoxları "sosialist realizmi" dövrü-

nə inkar mövqeyindən yanaşsa da, guya həmin dövrü yeni meyarlarla qiymətləndirsə də, biz bu 

böyük yazıçıdan itkiyə uğrayası heç nə görmürük. Bəli, həqiqətdir ki, Mehdi Hüseyn bütün yara-

dıcılıq parametrlərinə görə öz dövrünün, zamanının yazıçısı idi və təbii ki, həmin dövrün gerçək-

liklərini  əks  etdirirdi.  Amma  necə?  Sənətkarlıqla...  Bu  gün  -XXI  əsrin  Azərbaycan  oxucusu 

Mehdi  Hüseyn  nəsri  vasitəsilə  keçən  əsrin  əvvəllərində  baş  verən  inqilabi  hadisələr,  vətəndaş 

müharibəsi,  Sovet  hakimiyyətinin  qurulması,  kollektivləşmə  dövrü,  şəxsiyyətə  pərəstiş  illəri, 

İkinci Dünya savaşı, daha sonra dinc quruculuq dövrü barədə müəyyən təsəvvür əldə edəcəkdir. 

O oxucu lap qatı antisovetçi olsa belə, Mehdi Hüseynin rəğbətlə təsvir etdiyi inqilabi hadisələri 

yaxud kommunist-yazıçı platformasından doğan tendensiyanı inkar etsə belə, sonda yenə qarşıda 

bədii 

sənətkarlıqla 

yaradılan 

möhtəşəm 

obrazların 

durduğunu 

təsdiq 

edəcək. 

Mehdi Hüseyn Azərbaycan nəsrinin yeni bir mərhələsinin banilərindən biri idi. Bu sırada Mirzə 

İbrahimovun, Süleyman Rəhimovun, Əbülhəsənin,  Mir Cəlalın, Əli  Vəliyevin,  İlyas Əfəndiye-

vin,  Sabit  Rəhmanın,  Ənvər  Məmmədxanlının  da  adlarını  çəkirik  və  bu  yazıçılar  doğrudan  da 

Azərbaycan nəsrini yeni bir məcraya yönəltdilər. Azərbaycan cəmiyyətinin XX əsrdə-Şura inqi-

labından sonrakı reallıqları, ictimai-mənəvi prosesləri ilk dəfə məhz bu sənətkarların əsərlərində 

öz 

əksini 

tapdı. 

Onun nəsrindən söz açarkən, ilk növbədə, bu nəsrin milli səciyyəsi üzərində dayanmaq lazımdır. 

Dünya ədəbiyyatının incilərinə yaxşı bələd olan M.Hüseyn hər hansı ədəbiyyatın bir başqa ədə-

biyyat  üzərində  yüksəlməsini  arzuolunmaz  hal  hesab  edirdi.  O,  vəfatından  bir  neçə  gün  qabaq 

yazdığı "Yeni üfüqlərə doğru" məqaləsində qeyd edirdi ki: "Həqiqi ədəbiyyat unifikasiya yolu ilə 

deyil, özünəməxsus milli obrazlar sistemini, milli şəkil zənginliyini və üslub orijinallığını yarat-

maq  yolu  ilə  irəliləyir.  "Ölülər"  "Müfəttiş"in  eyni  olsaydı,  biz  onunla  öyünə  bilməzdik.  Yaxud 

"Vaqif" "Puşkin" dramına bənzəsəydi, bizi bu qədər sevindirməzdi. Unutmaq lazım deyil ki, bə-

dii əsərdə müəyyən bir xalqın tarixi ənənələri, təfəkkür tərzi, hiss və duyğuları və hətta dil xüsu-

siyyətləri əks olunur". M.Hüseyn nəsri də məhz bu xüsusiyyətləri özündə əks etdirən bir nəsr idi. 

O, nəsrin bütün janrlarında qələmini sınamışdır- hekayə, povest, roman... Özü də, ürəyinə yatdığı 

mövzunu hekayədəmi, povestdəmi, romandamı əks etdirməyi müəyyənləşdirməkdə heç bir çətin-

lik çəkməmişdir. 1930-cu ildə nəşr etdirdiyi "Xavər" və "Bahar suları" kitablarındakı ilk hekayə-

ləri  qadın  azadlığına,  Azərbaycan  kəndinin  inqilabdan  əvvəlki  və  sonrakı  mənzərəsinə,  cəmiy-

---

yətdə gedən yeniliklərə həsr edilmişdi. Doğrudur, onun ilk hekayələri sonrakı əsərləri ilə müqa-

yisədə  sənətkarlıq  baxımından  bitkin  deyildi,  açıq-aşkar  təcrübəsizlik  və  hətta  səriştəsizlik  hiss 

olunurdu. Amma həmin hekayələr M.Hüseynin bilavasitə real həyati müşahidələrindən doğmuş-

du. O zaman Mehdi Hüseynin cəmi iyirmi bir yaşı vardı. Bu hekayələrdə konflikt öz kəskinliyi 

ilə seçilirdi, bu konfliktlər sinfi münasibətlər üzərində qurulurdu və çox zaman sinfi münasibətlə-

ri kəskinliyilə qabartmaq bədiiliyə xələl gətirirdi. Məsələn, "Bahar suları" hekayəsinin qəhrəmanı 

Qeysər  əri  Hidayətin  əxlaqsızlığına,  mənəvi  pozğunluğuna  qarşı  mübarizə  aparır,  öz  hüququnu 

müdafiə edir. Müəllif sinfi münasibəti qabartmaq üçün Hidayətin inqilabdan əvvəl bolşeviklərə 

qarşı vuruşduğunu yada salır, onun "ifşası" bir qəzet məqaləsində öz əksini tapır. "Xavər" heka-

yəsində də yenə ər-arvad konflikti ortaya qoyulur. Şura sədri vəzifəsinin öhdəsindən gələ bilmə-

yən, bu vəzifədə ikən rüşvət alan Çərkəz elə öz evindəcə "ittiham" olunur - "Siyasət bunu tələb 

edir" deyə arvadı Xavər və oğlu ondan üz döndərirlər, iş kənd şurasına çıxarılır və Çərkəz həbs 

olunur. Onun  yerinə isə Xavər seçilir. Göründüyü kimi,  hər iki hekayədə siyasilik aparıcı  xəttə 

çevrilir.  Təbii  ki,  bu  günün  ictimai-siyasi,  lap  elə  ədəbi  meyarları  ilə  yanaşdıqda,  bu  hadisələr 

gülünc təsir bağışlayacaq. Amma bu, o dövrün diqtəsi idi və təkcə M.Hüseynin deyil, digər yazı-

çıların da hekayələrində oğulun ataya, qadının öz ərinə, yaxud qardaşın öz qardaşına qarşı belə 

açıq 

mübarizəsi 

təbii 

idi, 

quruluşun 

özündən 

doğan 

bir 

hal 

idi. 

Mehdi Hüseyn öz hekayələrində inqilabdan əvvəlki dövrün hadisələrini də təsvir edirdi və qeyd 

edək ki, onun bu mövzuda yazdığı əsərlər daha təsirli və emosional idi, bədiilik baxımından da 

uğurlu idi. Məsələn, "Kor at" hekayəsində Süleyman bəy cıdır yarışında birinciliyi ələ alan Kərə-

mi 

qətlə 

yetirir, 

bu 

səhnə 

oxucunu 

sarsıdır. 

Mehdi Hüseynin hekayə yaradıcılığı sonrakı illərdə də davam edir. Onun müharibə illərində yaz-

dığı  "Nişan üzüyü",  "Bəxtiyar",  "Satqın", "Qanlı sular", "Dost",  "Çiçəklər" hekayələri xüsusilə 

maraq doğurdu. Bu hekayələrdə müharibə, ölüm-dirim savaşı ilə bağlı insanların psixologiyasın-

da yaranan dəyişikliklər daha çox diqqəti cəlb edir. "Bəxtiyar" hekayəsində iki Bəxtiyar üz-üzə 

gəlir. Onlardan biri igid Bəxtiyardır ki, on bir faşistlə döyüşdən qalib çıxmışdır. İkinci Bəxtiyar 

isə ani zəiflik nəticəsində vuruşdan çəkinmiş, indi xəcalət içində başını aşağı salmışdır. O bilir 

ki, bununla nəinki özünü gözdən salmış, millətinin də adına yamanlıq gətirmişdir. "Mən azərbay-

canlı  adını  üstümdən  götürməyə  heç  vaxt  razı  olmaram...  İzin  verin,  günahımı  öz  qanımla  yu-

yum"  deyib,  döyüşə  yollanır,  bayrağı  təpənin  zirvəsinə  sancaraq  qəhrəmanlıqla  həlak  olur. 

Müharibə illərində ədəbiyyatımızda geniş  epik  lövhələrlə müşayiət  olunan romanlar, povestlər, 

demək olar ki, barmaqla sayılacaq qədərdi. Bunun da öz səbəbləri vardı. Müharibə dövrü həqi-

qətlərini əks etdirmək üçün operativ janrlar (şeirlər, publisistik məqalələr, cəbhə xatirələri) daha 

çox "hərəkətdə" idi. Amma Mehdi Hüseyn müharibənin son illərində "Fəryad" povestini qələmə 

aldı. Povestdə, demək olar ki, döyüş səhnələri təsvir olunmur, amma bu əsər müharibə və onun 

törətdiyi faciələr haqqında bitkin bir təəssürat yaradır. Əsərdə hadisələr Krımın kiçik sahil şəhər-

lərinin birində cərəyan edir, Qızıl Ordu hissələri müvəqqəti olaraq bu şəhəri tərk ediblər. Şəhərin 

sakinləri ümidsizliyə qapılıblar. Qoca rəssam Levin də onlardan biridir. O, faşistlərin törətdiyi ci-

nayətlərin  şahidi  olur,  qəlbində  intiqam  hissləri  alovlanır.  Düşmənlər  ona  faşistlərin  "zəfərini" 

təsvir edən bir tablo çəkməyi təklif edirlər. Levin isə "Fəryad" adlı antifaşist tablo yaradır və bu-

na görə güllələnir. Əsər haqqında görkəmli tənqidçi Məmməd Arif gözəl bir məqalə yazmış, po-

vestin uğurlu və həm də nəzərə çarpan qüsurları barədə öz təəssüratlarını bildirmişdi. M.Arif ya-

zırdı:  "Fəryad"  povesti  mənəvi  qəhrəmanlıq  povestidir.  Vətən  müharibəsinə  həsr  edilmiş  nəsr 

əsərləri  içərisində  bu  povest  öz  mövzu  və  ifadə  üsulu  etibarilə  yenidir". 

Mehdi  Hüseynin  nəsr  yaradıcılığında  elə  bir  nümunənin  adını  çəkə  bilərik  ki,  həmin  nümunə 

Azərbaycan hekayə sənətində həmişə örnək hesab edilir, bu janrda  yazılmış əsərlərdən söz dü-

şəndə onun da adı birincilər sırasında çəkilir. Bu, ədibin "Rəqiblər" hekayəsidir. Həmin hekayə 

sovet  dövründə  yazılsa  da,  əslində,  bu  hekayə  ilə  yazıçı  sovet  quruluşunun  yaratdığı  qüsurları 

tənqid hədəfinə çevirir. Əsas mətləb heç də istehsalat problemi deyil. Yazıçı iki insanın - iki qüv-

vətli  xarakterin  mənəvi  çarpışmasını  bədii  konfliktin  mehvərinə  çevirir.  İki  qocaman  neftçi  - 

Heybət və Pirvəli - iki dost indi bir-birinə qənim kəsilmişlər. Hətta Pirvəli "onun qanını içsəm, uf 

da  demərəm"  söyləyir.  Münaqişənin  əsasında  isə  cəmiyyətin  -  sosializm  quruluşunun  yaratdığı 

---

əngəlliklər durur. Usta Heybət Sosialist Əməyi Qəhrəmanı pilləsinədək bir yol keçib, radio, mət-

buat,  televiziya  ondan  danışır,  deputat  seçilir.  Amma  eyni  nailiyyətləri  qazanan  usta  Pirvəlisə 

unudulur. Hekayənin sonluğu isə bu mübahisəyə bir hüzn və ələm gətirir. Usta Heybət dənizdə 

həlak olur. Çoxlarının gözləmədiyi halda usta Pirvəli rəqibinin cənazəsi önündə hönkür-hönkür 

ağlayır. 

Mehdi  Hüseyn  Azərbaycan  nəsrini  bir  sıra  povest  və  romanlarla  da  zənginləşdirmişdir.  Bu  po-

vest və romanların bir çoxu təkcə onun deyil, ümumən Azərbaycan sovet nəsrinin də keçdiyi yo-

lu izləmək baxımından maraq doğurur. Belə ki, 1931-1935-ci illərdə Mehdi Hüseyn "Daşqın" ro-

manını yazır. Bu, Azərbaycan sovet romanının ilk nümunələrindən biri idi. Həmin illərdə yazıl-

mış  romanların  əsas  mövzusunu  isə  Sovet  hakimiyyəti  uğrunda  gedən  mübarizə  təşkil  edirdi. 

Otuzuncu illərdə o, "Tərlan" romanını da yazdı. Bu əsərdə Azərbaycanda kollektivləşdirmə uğ-

runda gedən mübarizə təsvir olunurdu. Həmin illərdə qələmə alınan "Kin" povestində isə müəllif 

inqilab ərəfəsində olan bir Azərbaycan kəndini  təsvir edir, iki gəncin  sevgisindən söz açır, mə-

həbbətin heç bir maneəyə baxmayaraq qalib gəldiyini, feodal-patriarxal həyat tərzinin sarsıldığı-

nı göstərir. Əlbəttə, bu əsərlərdə o dövrün həqiqətlərinin yeni quruluşun - sosializm cəmiyyətinin 

mövqeyindən  təsvir  olunması  bizi  o  qədər  də  maraqlandırmır.  Bizi  maraqlandıran  odur  ki,  bu 

əsərlərdə canlı, həyati insan obrazları var. Mehdi Hüseyn bu obrazları çox real və inandırıcı təs-

vir 

edirdi. 

Mehdi Hüseyn Azərbaycan tarixi nəsrinin də inkişafında mühüm rol oynamışdır. Onun "Komis-

sar" povesti, "Səhər" romanı tarixi mövzudadır. Bu əsərlərdə də o, inqilabi hadisələri, bu hadisə-

lərdə  ayrı-ayrı  şəxsiyyətlərin  rolunu  diqqət  mərkəzinə  çəkmişdir.  Öncə  dediyimiz  bir  fikri  bu 

əsərlər barədə də söyləyə bilərik: onun əsərlərində müxtəlif siniflərin nümayəndələri üz-üzə gəl-

sələr də, bolşeviklərə rəğbət, kapitalistə nifrət təbliğ olunsa da, yazıçı canlı, yaddaqalan, unudul-

mayan insan xarakterləri yaratmışdır. M.Hüseyn təkcə tarixi nəsr nümunələri yaratmaqla kifayət-

lənməmiş, tarixi nəsrin səciyyəvi xüsusiyyətlərini əks etdirən məqalələr də yazmışdır. Məsələn, 

onun "Yazıçı və tarix" məqaləsi bu gün də öz aktuallığını saxlayır. Həmin məqalədə M.Hüseyn 

yazırdı: "Əgər tarixçi ayrı-ayrı faktlar əsasında müəyyən elmi nəticələr çıxarmaq yolu ilə gedirsə, 

yazıçının çıxardığı nəticələr bədii surətdə əks etdirilən hadisələrin ümumi məntiqindən, fərdiləş-

dirilmiş insan surətlərinin bir-birinə qarşı münasibətindən doğur. Tarixçi dövrün ümumi ictimai 

münasibətlərini əks etdirirsə, yazıçı ən çox dövrün psixologiyasını təşrih edir. Tarixçi psixoloq 

deyildir. Lakin sənətkar psixoloq olmalıdır. Bunsuz tarix elmi yaransa da, tarixi-bədii əsər yarana 

bilməz". Bu mülahizələrə M.Hüseyn tarixi  mövzuda  yazdığı nəsr əsərlərində, həmçinin  pyeslə-

rində 

də 

riayət 

etməyə 

çalışırdı. 

Bu məqamda biz onun "Nizami", "Cavanşir" və "Şeyx Şamil" tarixi pyesləri haqqında qısaca söz 

açmaq 

istəyirik.  

Mehdi Hüseyn dramaturgiyaya Böyük Vətən müharibəsindən əvvəl tamaşaya qoyduğu "Şöhrət" 

pyesi  ilə  gəlmişdi.  Sonra  İlyas  Əfəndiyevlə  birgə  "İntizar"  dramını  yazmışdı.  Daha  sonra  Ə.-

Məmmədxanlı ilə müştərək "Fətəli xan" kino-dramını qələmə almışdı. Deməli, bu janrda müəy-

yən təcrübə qazanmışdı. Tarixi mövzuda dram əsərləri yazmağa onu hansı mənəvi qüvvə təhrik 

edirdi? İlk növbədə, onun tarixə, tarixi şəxsiyyətlərə və hadisələrə müasirlik mövqeyi aydın du-

yulurdu.  Mehdi  Hüseynin  "Yazıçı  və  tarix"  məqaləsinə  bir  daha  qayıdaq.  Həmin  məqalədə 

M.Hüseyn  sanki  bir  neçə  ildən  sonra  yazacağı  "Nizami"  pyesinə  işarə  edib  yazmışdı:  "Nizami 

dövrünün ədəbi dili Azərbaycan dili də ola bilərdi, çünki Nizamiyə qədər xalqımız "Dədə Qor-

qud" dastanını  yaratmışdı. Heç də təsadüfi deyildir ki, şirvanşahlar hər zaman Kəyan nəslindən 

olduqlarını iddia edirdilər. Şirvanşahların mənşəyi haqqında rəylər onların azərbaycanlı olduqla-

rını təsdiq edir. Lakin  yazıçı onların siyasətinə tamamilə haqq verməyə məcbur deyildir, çünki 

Şirvanşah sarayının Nizamiyə münasibətindən bəhs edən yazıçı, Nizaminin dövlət haqqında gö-

rüşləri  ilə  rəsmi  dövlət  xadimlərinin  görüşündəki  fərqi  və  onların  arasındakı  ixtilafı  pərdələyə 

bilməz. 

Bunsuz 

roman 

və 

ya 

dram 

əsəri 

yarana 

bilməz". 

"Nizami" pyesində M.Hüseyn dahi şairin yalnız gənclik illərini təsvir etmişdir. Amma onu böyük 

vətənpərvər və böyük insan kimi canlandırmağa elə bu qısa zaman kəsiyi də kifayət edir. Pyesdə 

Nizami bir şəxsiyyət kimi dövrünün şahlarından, hökmdarlarından böyükdür. Müəllif onun şəx-

---

sində  xalq  müdrikliyini  təcəssüm  etdirmişdir.  Həmin  dövrdə  bir  çox  müəlliflər  (Mirzə  İbrahi-

mov, Məmməd Arif, Əkbər Ağayev) haqlı olaraq qeyd edirdilər ki, bu əsərlə S.Vurğunun "Va-

qif" pyesi arasında üzvi bir yaxınlıq var, hətta "Nizami"ni də tarixi-qəhrəmanlıq dramı kimi təq-

dim edirdilər və, əlbəttə, bu məsələdə haqlı idilər. Çünki "Vaqif"də olduğu kimi, "Nizami" pye-

sində də xarici işğalçılara qarşı mübarizə motivi aparıcı xətti təşkil edirdi. Vaqif kimi Nizami də 

bu mübarizədə xalqa mənəvi dəstək olur. "Nizami"dən sonra M.Hüseyn "Cavanşir" pyesini qələ-

mə alır və bu əsərdə də "Nizami"dəki ideyanı davam etdirir. Ancaq fərq orasındadır ki, "Cavan-

şir"də o, ağıllı bir şah və sərkərdə obrazını yaradır. "Şeyx Şamil" pyesinə gəldikdə isə M.Hüseyn 

xalqın azadlıq mübarizəsini canlandırır, Şeyx Şamilin simasında rus istilasını qəbul etməyən mə-

tin  bir  sərkərdə  və  din  rəhbəri  obrazını  dramaturgiyaya  gətirməklə  əvvəlki  iki  pyesdəki  tarixi 

qəhrəmanlıq ruhuna sadiq qalır... Təəssüf ki, bu pyes məlum səbəblərə görə tamaşaya qoyulmur. 

Mehdi  Hüseynə  böyük  şöhrət  qazandıran,  onu  təkcə  Azərbaycanda  deyil,  o  zaman  bütün  SSRİ 

miqyasında tanıdan əsər  isə "Abşeron" romanı  oldu. Bu  romanın  məziyyəti  nədə idi? Birincisi, 

romanın yazılmasında dövrün, zamanın müəyyən diqtəsini duysaq da (unutmayaq ki, Mehdi Hü-

seyn sovet ədəbiyyatının görkəmli mübəlliğlərindən biri idi, o, bu ədəbiyyatın ideyalılığı uğrun-

da daim mübarizə aparırdı və öz bədii əsərlərində buna riayət etməyə çalışırdı), əsər real həyatı 

sənətkarlıqla əks etdirmək baxımından parlaq bir nümunə idi. Doğrudur, istehsalat xətti, neftçilə-

rin peşə fəaliyyətinin, onların gördükləri işin bəzən yerli-yataqlı təsvir edilməsi romana bir texni-

sizm gətirirdi, amma canlı insan xarakterlərinin təsviri bütün bunları unutdururdu. İkincisi, "Ab-

şeron" romanı Azərbaycanı və Bakını, onun maddi sərvəti olan nefti dünyaya tanıtmaq mənasın-

da çox böyük əhəmiyyətə malik idi. Belə əsərlərin sayı isə o zaman çox az idi. Üçüncüsü, Böyük 

Vətən müharibəsindən sonra kəndli cavanların şəhərə - Bakıya axını başlanmışdı və M.Hüseyn 

üçün bu proses çox maraqlı mövzu idi. M.Hüseyn bu cavanların daxili-mənəvi təkamülünü izlə-

yib onların  yeni mühitə necə uyğunlaşdığını izləmək üçün tez-tez neft mədənlərində olurdu. O, 

Tahir obrazını da məhz bu daxili-mənəvi təkamül prosesindən keçirə-keçirə qəhrəman səviyyəsi-

nə yüksəldir. Mərhum yazıçımız İsmayıl Şıxlı "Mehdi Hüseyn" adlı məqaləsində yazırdı: "Mehdi 

Hüseyn Bakı neftçilərinin həyat və mübarizəsini əks etdirə biləcək iri həcmli kamil bir əsər yaz-

maq qərarına gəlir. Bunun üçün də uzun müddət neft mədənlərində fəhlələrin həyatını, əhval-ru-

hiyyəsini öyrənir. Geoloq Ağaqurban Əliyev bunları xatırlayaraq yazır: "Mehdi ilin hər fəslində, 

hər  cür  havada  dəniz  buruqlarına  gələrdi.  O,  təcrübəli  qocaman  neftçilərlə  söhbət  edər,  cavan 

fəhlələrin  işinə  saatlarla  tamaşa  edərdi".  O  dövrdə  yazılmış  bir  çox  əsərlərdən  fərqli  olaraq 

M.Hüseyn təqdim etdiyi obrazı çətinliklərdən, burulğanlardan keçə-keçə təsvir edirdi. Əsər haq-

qında o zaman Z.Kedrina, K.Zelinski, Q.Korabelnikov, L.Klimoviç, P.Skosıryev, N.Çertova ki-

mi tanınmış rus müəllifləri, həmçinin S.Vurğun, M.Arif, M.İbrahimov müsbət fikirlər söylədilər, 

onu təkcə Azərbaycan ədəbiyyatının deyil, bütün sovet ədəbiyyatının nailiyyəti kimi qiymətlən-

dirdilər. Biz bu yubiley yazısında "Abşeron" romanını təhlil eləmək, onun çağdaş ədəbiyyatımız 

üçün də bir nümunə olduğunu sübut eləmək fikrində deyilik. Ancaq bu əsərin neçə nəslin mənəvi 

inkişafında 

böyük 

rol 

oynadığını 

xatırlatmaq 

istərdik. 

Əllinci  illərdə  Stalinin  şəxsiyyətə  pərəstiş  kultu  aradan  qaldırıldı  və  ölkədə  az-çox  demokratik 

əhval-ruhiyyə  yarandı. "Abşeron"un davamı olan "Qara daşlar"da, daha sonra "Alov" pyesində 

M.Hüseyn bu əhval-ruhiyyəni əks etdirən ilk yazıçılardan oldu, "Yeraltı çaylar dənizə axır" ro-

manında  isə  stalinizmin  Azərbaycana  vurduğu  maddi  və  mənəvi  zərbələri  yenə  də  ilkin  olaraq 

bədii ədəbiyyata gətirdi.