Azərbaycan-Avrasiya Araşdırmaları Mərkəzinin Türk Dünyası Filologiyası sırasından Prof. Dr. Mustafa isen təZKİRƏDƏN


II HİSSƏ TƏZKİRƏLƏR  İŞIĞINDA  DİVAN



Yüklə 2,76 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə11/26
tarix01.12.2016
ölçüsü2,76 Kb.
#537
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   26

II HİSSƏ
TƏZKİRƏLƏR  İŞIĞINDA  DİVAN  
ƏDƏBİYYATI

153
OSMANLI MƏDƏNİYYƏTİNƏ BAXIŞ* 
T
ürk  ədəbiyyatının  XVI əsrdən başlayaraq XX yüzilliyin 
əvvəllərinə  qədər uzanan təzkirəçilik yolunda  demək olar 
ki, otuza qədər nümunə vardır.
Divan ədəbiyyatı, xüsusilə də divanı yaradan söz sahiblərindən 
bəhs edilərkən şübhəsiz ki, baş vurulacaq  əsas qaynaq özündə əks 
etdirdiyi məcazi təsvirlər, mübaliğələr və  bəzən doğru, bəzənsə 
yanlış  məlumatları ilə birlikdə bu növün özüdür. Lakin qədim 
ədəbiyyatın bir qolu olmasına baxmayaraq, təzkirələr, təəssüf ki, 
çox az yayınlanmışdır. Təzkirələr üzərində aparılan araşdırmalar, 
haqqında yazılan əsərlər isə bundan da qat-qat azdır ki, bu da divan 
ədəbiyyatında şair və ədiblərinin təxmini şəkildə, çox vaxt bir-birinə 
zidd olan saylarla meydana çıxmasına səbəb olur. 
Bu yazı, ikinci qrupda yer tuta biləcək təzkirə növü üzərində olan 
bir araşdırmanı əsas  kimi götürərək divan şairlərinə  doğum yerlərinə 
görə      nəzər salmaqla, Osmanlı dövlətinin sənət və  mədəniyyət 
üfüqlərini göz önünə gətirmək məqsədi daşıyır.  
Bu məqsədlə Əbdürrəhman Hibrinin “Ənisül-müsamiri”, Əhdinin 
“Gülşəni-şüəra”sı, Akifi n “Mirat-i-şiri”i,  Əli Mustafanın “Künhül-
əxbar”ı, Arif Hikmətin təzkirəsi, Asimin “Zeyl-i zübdətül-əşar”ı, 
Aşıq Çələbinin” Məşairüş-şüəra”sı, Bəliğ İsmailin “Nuxbətül-əsar”ı 
və “Guldəstəyi-Riyaz-ı  İrfan”ı,  Bəyani təzkirəsi,  Əsrar Dədənin 
“Təzkireyi-Şüərayi Mevləviyyə”si, Faizinin “Zübdətül-  əşar”ı, 
Fatinin “Xatimətül-əşar”ı, Güftinin “Təşrifatüş-şüəra”sı, Həsən 
Çələbinin təzkirəsi, Lətifi   təzkirəsi, Mücibin təzkirəsi, Ramizin 
“Əbəbi- zurafa”sı, Rza təzkirəsi, Riyazi təzkirəsi, Səfayi təzkirəsi, 
Səlim təzkirəsi, Səhinin “Həşt-behişt”i,  Şöfkətin təzkirəsi və 
Yümninin təzkirəsindən ibarət  27 əsər, bir sözlə  Türk ədəbiyyatı 
Anadolu bölgəsi üzrə   ilk təzkirə olan Səhinin “Həşt-behişt” indən 
tutmuş, klassik təzkirə növünün son nümunəsi hesab olunan Fatinə 
qədər bu sahədə yer alan bütün əsərlər gözdən keçirilmişdir. Şübhəsiz 
ki, bu yazıdakı  çox çətin araşdırma, bundan əvvəl hazırlamış olduğum 
və yaxınlarda işıq üzü görəcək “Təzkirələrə görə  Divan  Ədəbiyyatı  

154
İsimlər Sözlüyü”
176
 
 əsərinin  bu mövzu üzrə işlənməsinin  yekunu 
olaraq  ortaya qoyulmuşdur.  
Doğum yeri ilə bağlı məlumatlar təzkirəçilərin təkidlə üzərində 
dayandıqları və önəm verdikləri əsas məlumatlardır. Əsərlərə daxil 
edilən şairlərin çoxu haqqında təzkirəçinin malik olduğu məlumatın 
həcminə görə geniş və yaxud qısa şəkilldə məlumatların verilməsi 
mütləq xarakter daşıyır. Demək olar ki, bu tipli yazıların önündə şairin 
doğulduğu məmləkətin adı gəlir.  Bu ad və ya məlumatlar “Mevlidi 
Filibe” ya da “Edirnelidür”, “Rumeliden İlıca nam kasabadan”, 
yaxud da “Vatan-ı  aslisi Aydın ilidür, kadimi Geliboluludur” kimi 
müxtəlif ifadələrlə verilir. Bəzən də “Galatalı Haydar”, “Füzul-i-i 
Bağdadi” kimi  təxəllüslərlə  anladıla bilir. 
Az təsadüf edilən  bir hal olmaqla coğrafi   ərazilərə görə  şairin 
kimliyinin  bəlli eidirməsi ilə bərabər, bəzi doğum yerlərinin sosial 
tərəfl ərini, mədəni zənginliklərini və təbiətini təsvir edən epizodlara  
də rast gəlinir. 
Müxtəlif  təzkirəçilərin eyni şəhərlərə aid olan  adları öz 
əsərlərində  fərqli  şəkildə göstərməsi, təzkirəçilikdə  ən çox rast 
gəlinən haldır. Bu halın bir səbəbi tzkirəçinin  əlindəki məlumatın 
səthi olmasıdırsa, başqa bir səbəbi yerliçilik təşəbbüsüdür.  Bu 
mövzuda olan səhvlər təzkirəçilər tərəfi ndən həmişə narazılıqla 
qarşılanır. Onlar bu sahədə bir-birini heç bir güzəşt olmadan, ciddi 
şəkildə  tənqid edirlər. Lətifi nin əsərinə “Kastamonu-namə” adının 
qoşulması da  bu mövzudakı həssaslığı göstərən bir nümunədir.
 İndi Osmanlı ərazisində yetişən şairləri aid olduqları bölgələrlə 
birlikdə  ümumiləşdirərək, onların sayını nəzərdən keçirək:
Əcəm – 
4
Adana – 
9
Əfşar – 
1
Ahıska – 
1
Akçahasar – 1
Akhisar – 
3
176
 Bu əsər  sonradan nəşr olundu.  (Hazırlyanlar: Haluq İpekten, Mustafa İsen, Recep 
Toparlı, Turgut Karabey, Naci Okçu), Ankara1988.
Akka –1
 Akkirman  –3
Ağşəhər –5 
Ağsaray –3
 Alacahasar –1
Alanya –1

155
Alaşəhər –1
 Amasya 
–17
Ankara –15
Antakya –8
Antep –24 
Aydın –17
Aydıncık –1
Aydonat –1
 Bafra 
–1
Bağdad –35 
Balçıq –1
Balıkəsir –7
Bayburt –1
Bədəxşan –2
Belqrad –11
Bəlx –5
Bergama –3
Besni –2
 Bestam 
–1
Bəyhisar –1
Bəyşəhər –1
Bitlis –1
Bolu –19
Bolvadin –11
Borlu –2
Bosniya –28
Buxara –21
 Budin 
–1
Burdur –1
Bursa –156
Bozok –1
Çankırı –2
Çorlu – 7
Çorum –2
Dağıstan –2
 Darəndə –3
Darıca –1
Debre –1
 Dehlev 
–1
Dərgüzin –2
Dəmirhasar –1
Dənizli –2
Dimətoka –2
Diyarbakır –40
Drama –2
Dobruca –1
Ədirnə –150 
Əyriboz –3
Əlbasan –2
Almalı –1
Ərdəbil –1
Ərzincan –1
Əskişəhər –2
Əskizağra –1
Əvsil –1
Fərəcik –2
Fərhat –1
Filibə –16
Florina –1
Cəlibolu –30
Cəvgəli (Kosteye)– 1
Ceylan –1
Ərzurum –16
 Ceyve 
–1
 Cirit (Kondiye) – 4
Gecdüvan –1
Collü Kəsriyə–1

156
Hacıoğlu Pazarı–1
Həmədan –5
Həmgümüş –1
Hələb –9
Xarəzm –8
Harput –2
Hayrabolu –1
Herat –2
Xorasan –4
İsparta –19
İnebaxtı –2
İnəbolu –1 
İsfahan –3
İskilip –2
İstanbul –609 
İşkodra –1
İştip  
–4
İzmir –4
İzmit –2
İznik –11
Kabil –2
Qahirə –3
Qalxandələn–4
Qarabağ –1
Karaferiya –6
Qarahasar –6
Qaratova –2
Qars –1
Kastamonu–36
Kavala –1
Kayseri –11
Qazabad –1
Qəzvin –7
Kefe –5
Kərbəla –1
Kipr (Lefkoşe)– 6
Kırım –9
Qırxlarəli –3
Qızanluq –1
Kili  
–1
Kilis –5 
Kilitbahir –1
Konya –69
Köstendil –2
Küfe –2
Kütahya –27
Lapseki –1
Lazkiyə –1
Ləknehor –2
Lofça –1
Malatya –2
Manastır –17
Manisa –20
Maraş –8
Mardin –2
Mavəraünnəhr – 1
Mərzifon –7
Midilli –3
Mora –8
Mostar –3
Muğla –5
Musul –5
Nazilli –2
Nevşəhər –4
Niğbolu –5
Nigdə –9
Novabərdə –22
Peçuy –1
 Pravadi 
–1

157
Kərkük –4
Priştine –6
Prizren –7
Razgrad –1
 Rəvan –1
 Rodor 
–1
 Rodos 
–1
Rumeli –17
Ruzçuk –4
Rusenk –1
Safranbolu –1
Sakız –2
Samsun –6
Saraybosna –26
Saruhan –9
Seferihasar –1
Selanik –16
Səmadirək –1
Səməndre –3
Səmərqənd –9
Sənəndəc –4
Sərəz –21 
Silistre –1
 Simovna  –1
Sinop –9
 Sivas 
–3
Sofya –16
Sultaniyə –1
Şam  
–10
Şərqiqarahasar–2
Şəmhili –1
Şiraz –4
Şirvan –5
Şumni –5
Daşlıca –1
Tatarpazan –1
 Tayfur 
–1
 Təbriz –7
 Tərkidag –6
Tarbzon –15
Tırhala –5
Tırmova –1
Tifl is 
–1
Tıre  
–8
Tokat –14
Tosya –4 
Türküstan –2 
Ujice –4
Urfa –8
Urla  
–1
Üsküp –18
Van  
–5
 Vardaryenicəsi – 20
Vizə –3
Vəzgol –2
 Vidin 
–2
 Yanbolu  –2
 Yanya 
–3
Yenibazar –5
Yenişəhər (Fənər) – 9
Zara –1

158
Burada adları çəkilən 211 yerə əslində bir neçə ad da əlıavə etmək  
mümkündür. Məsələn, təzkirələrdə ayrıca yer adı kimi göstərilən 
Üsküdar, Qalata, Əyub kimi yerlər  İstanbul içində, Larendə, 
Karaman  əsilli  şairlər isə Konyanın içində yer alır. Bundan başqa  
Canik  Ladiklə birlikdə, Samsun, Qırxkilsə isə bugünkü adıyla 
yazılmış  Qırxlarəli  şəklində  işlədilmişdir. Burada əlifba sırası ilə 
verilən siyahı,  ən çox şair yetişdirən ərazilər baxımından bu şəkildə 
göstərilə  bilər: 
Bu təsnifatda verilmiş rəqəmlər ədəbiyyat tarixində  ən çox şair 
yetişdirən  şəhərin birmənalı  şəkildə    İstanbul olduğunu göstərir: 
təxminən üçdə bir hissə. Sıralama  doğum yeri nəzərə alınmadan 
aparılarsa, təbii ki, bu rəqəm  İstanbulun lehinə sürətli  şəkildə 
artacaqdır. Bir sözlə,  İstanbul bu gün olduğu kimi, keçmişdə  də 
mədəni həyatımızın şəriksiz mərkəzi olmuşdur. 
Əhatə etdiyi 156 şairlə sıralanmanın ikinci yerində gələn Bursanın 
bu özəlliyi isə şübhəsiz ki,  onun dövlətin ilk paytaxtı olmasından, 
daha sonrakı illərdə də əhəmiyyətli mədəniyyət mərkəzlərindən biri 
olmasından irəli gəlir. Amma bildirmək gərəkdir ki, Bursa Osmanlı 

159
dövləti zamanı ilk illərdə əldə etdiyi yüksəlişi  get-gedə itirmiş və 
XVI əsrdə yetişdirdiyi qırx şairi  eyni formada sonrakı illərə apara 
bilməmişdir. 
Bursaya dair söylənilənləri bütünlüklə Ədirnə üçün  də təkrarlamaq 
mümkündür. Osmanlı dövlətinin ikinci paytaxtı  və Rumelidəki 
şəhərlərin gözəli olan Ədirnə XVI yüzilliyin sonunda Səhi, Lətifi  
və Aşıq Çələbi təzkirələrinə əlli şairlə daxil olduğu halda, sonrakı 
illərdə bu sayın xeyli azalması görünür. Bunun səbəbini isə şəhərin  
aşağı düşən siyasi və coğrafi  vəziyyəti ilə  izah etmək olar.
Dördüncü sırada yer alan Konya, doqquzuncu sırada yerləşən 
Kütahya, bu təsnifatda yeri on dördüncü  olan Manisə, on 
doqquzuncu Amasya və  iyirmi səkkizinci Trabzon isə bu yerlərinə 
görə XVI yüzilliyin sonuna qədər Osmanlı idarəçiliyində  şahzadə 
sancağı  mərkəzi olduqlarına borcludurlar. Həqiqətən də,  İstanbul 
xaricində  sənətkarları  ən gözəl  şəkildə qoruyub hifz edən  şahzadə 
valilər adı çəkilən  istiqamətlərdə çox mütəşəkkil, qaynar bir ədəbi 
mühit yaratmışlar və ətrafl arına çoxlu sayda sənətçi, xüsusilə də şair 
toplamışlar. Məsələn, bu şəhərlərdən Manisə XVI yüzillikdə yeddi, 
Amasya on, Trabzon  beş şairlə təmsil olunmuş, lakin  sonrakı illərdə 
bu ədəbi canlanmanı  eyni sürətlə davam etdirə bilməmişlər. Yenə 
də bu sıralamada altıncı yerdəki  Kastamonu, iyirmi doqquzuncu 
yerdəki Tokat, otuz birinci yerdəki  İznik və eyni qaydada İspartayla  
Kayseri yuxarı  sıralarda yer almalarına görə  qədim mədəniyyət 
mərkəzi olmalarına borcludurlar. Necə ki, Kastamonu sahib olduğu 
36 şairdən 23-nü, İznik 11 şairdən 10-nu  XVII yüzillikdən  əvvəl 
yetişdirmiş və   bundan sonrakı təzkirələrə düşə bilməmişlər. 
Diyarbəkir, Bağdad, Üskup, Ərzurum, Selanik, Sofya, Manastır 
və Belqrad isə  dövlətdə irəlidə gedən mədəniyyət mərkəzi kimi 
öncüllüklərini  qoruyaraq hər zaman  bu siyahının yuxarı sıralarında 
yer almışlar.
Osmanlı dövlətində dövrün idarə sistemiylə birlikdə,  genişlənib 
inkişaf edən elm və  mədəniyyət sahəsinində  mədrəsələrə ayrıca 
bir yer ayırmaq lazımdır. Fateh Sultan Məhmədin  İstanbulu hər 
cəhətdən islam dünyasının mərkəzi etmək arzusunun nəticəsi 
olaraq bu şəhərdə tikdirdiyi böyük mədrəsə və onun işlərini davam 

160
etdirən padşahların, xüsusilə də Qanuni Sultan Süleymanın açdırdığı 
müxtəlif mədrəsələr elm və  mədəniyyət sahəsinin  əsas nüvəsini 
ucqarların uzaq və dağınıq mərkəzlərindən götürərək bir neçə böyük 
mərkəzdə  cəmləşdirdi. Lakin bununla belə, yuxarıda adı  çəkilən 
şəhərlər heç vaxt öz mədəni  əhəmiyyətlərini itirib, şöhrətlərini 
azaltmadılar. Bunlardan yalnız Üsküp XVII əsrə qədər əhəmiyyətli 
bir  şair potensialına malik olub, digərləri bu yüzillikdən sonra 
daha çox şöhrət qazanmış  və yaxın vaxtlara qədər bu şöhrətlərini 
saxlamışlar. 
XVII əsrin əvvəllərinə qədər heç bir şairə sahib olmayan Ankara 
isə on beş şairə ancaq XVIII və XIX yüzilliklərdə yetişdirdiyi on beş 
şairlə sahib ola bilmişdir. 
Bu siyahıda otuz şairə malik olan Gelibolulu bu gözəl yeri XVI 
əsrin sonlarına qədər davam edən hərbi və  coğrafi   potensiyalına  
görə əldə etmişdir. Uzun müddət Türk donanmasının mərkəzi olması 
ilə yanaşı, ilk əcəm oğlanları qışlağının burada yerləşməsi  sayəsində 
həmin yeri əldə etmişdir. 
Beləliklə bu otuz şairin 11-i  XVI yüzilliyə  qədər yetişmiş 
şairlərdir. 
Bolu da, yaxınlığındakı iki mühüm mərkəz- Göynük və Geredə 
ilə birlikdə mədəniyyət coğrafi yasında   özünəməxsus yer qazanan 
şəhərlərimizdəndir. Lakin Antep, Sərəz, Aydın, Fillibə, xüsusilə də 
Vardar Yenicəsi yetişdirdiyi çox saylı şairlə heyrət doğuran və izahı 
olmayan bir mənzərə ortaya qoymuşdur. Məsələn bu gün Yunanıstan 
sərhədlərinə daxil olmuş Xəyali, Heyrəti, Üsulı, Sirri, Günahi, İlahi, 
Agəhi, Yusif-i Sinə-çak, Qəribi, Razi, Dəruni kimi çoxu birinci 
dərəcəli  şairi yetişdirən, həm də  mədəniyyət mərkəzlərindən uzaq 
olan Vardar Yenicəsində      önəmli  şairlər ocağının yaranması  ilk 
baxışdan təəccüblü görünsə  də,  şəhər bu vəziyyətinə  görə akıncı  
ailəsi Evrenesoğlullarının mərkəzi olmasına borcludur. 
Burada, yeri gəlmişkən, ölkə və geniş coğrafi  əraziləri əks etdirən  
bəzi yer adlarına da toxunmaq məqsədəuyğun olardı. Məsələn, 
Əcəmi bəsit mənada götürsək  İran və iranlı  mənasını verir. Tarixi 
dövr içində isə bu söz ərəb olmayan  şərq milləti mənasını daşıyır. 
Ancaq təzkirəçilər bu sözü köhnə İran imperatorlarının hakimiyyəti 

161
altında olan müxtəlif qəbilə və icmalar üçün  istifadə etmişlər. Yəni 
bu söz etnik baxımdan daha çox coğrafi  ərazi anlamını özündə ehtiva 
etmişdir. 
Bosniya sözü  isə bu günki Yuqoslaviya Federal Cümhuriyətini 
əmələ    gətirən Bosniya-Hersoqovina Cümhuriyyətinin bir hissəsi 
olaraq, təzkirələrin  əksəriyyətində Sarayevo, ya da da onun yaxın 
əhatəsi kimi işlədilmişdir. 
Çox tez-tez qarşımıza çıxan “Rum” kəlməsi başlanğıcda Anadolu, 
lakin XVI yüzildən etibarən Osmanlı ölkəsi mənasında işlədilir. 
Rumeli əsasən Trakyadan Balkanlara qədər uzanan, Osmanlılar 
tərəfi ndən fəth edilmiş türk bölgələri anlamında olub, demək olar ki
bu gün də öz köhnə mənasını daşımaqdadır. 
Yekunlaşdırmalı olsaq deyə bilərik ki, şəhər monoqrafi yası 
adlandıra biləcəyiniz yazılar bizdə demək olar ki, yox dərəcəsində 
hesab ediləcək  qədər azdır. Beləliklə biz, bu günkü torpaqlarımızda 
yaşayan, eyni zamanda sərhədlərimizdən kənarda yazıb yaratmış 
şair və yazarlarımızla, onların əsərləri  haqqında olan araşdırmalarla 
əyalət  şairlərimizin klassik ədəbiyyatımızda hansı yerə sahib 
olamalrını ortaya qoyacaq və  nəyin hansı sahədə  orijinal olduğunu 
bəlli edəcəyik. 
Bu fəaliyyətin verəcəyi əsl fayda isə dilimizin bayraqdarları olan 
ustad şairlərimizlə, həmin ucqarlarda uzun illər mövcud olduğumuzu  
əyani şəkildə isbat etməkdir. Onların indi sərhədlərimizdən kənarda 
qalan torpaqlarımızda doğulub yaşamış olmaları, o torpaqların 
tarixini, ərazisini, insanlarını qələmə almaları, bizim o bölgələrdəki 
ən dəyərli tapıntımızdır. Məsələn, bugünkü Bolqarıstan sərhədləri 
içində  təzkirələrimizdə göstərilən 80-ə  qədər Sofyalı, Filibəli, 
Niğbolulu, Şumnulu və bu kimi şəhərlərdə doğulmuş türk şairlərinin 
olduğuna nəzər saldıqda, o torpaqların sadəcə bu gün deyil, tarixən 
lap qədimdən türkcənin hakim olduğu yerlər olması rahat şəkildə 
meydana çıxır. 
(*Yazı “V Millətlərarası Türk  Konqresi”, İstanbul 23-28 sentyabr 
1985, “Tebligler” s.145-152 –də dərc olunub).

162
DİVAN ŞAİRLƏRİNİN TƏSƏVVÜF VƏ 
TƏRİQƏT ƏLAQƏLƏRİ *
Y
uxarıdakı  əsas başlıq altında verilən seriyanın  üçüncü 
 
bölməsi olan bu  araşdırma
177
  əvvəlki nümunələrə    oxşar  
cəhətdən  qələmə alınmışdır. Bu məqsədlə  Səhi bəyin “Həşt-
behişt”indən başlayaraq, klassik təzkirə növünün son nümunəsi olan 
Fatinin “Xatimətül-əşar”ına qədər, çoxu əlyazma şəklində  olan  27 
əsər araşdırıldıqdan sonra  əldə olunan məlumatlarla divan şairlərinin 
təsəvvüf, xüsusilə  də  təriqət  əlaqələrini göstərməyə çalışmışıq
178
.
 
Məlum olduğu kimi Türklərin islamiyyəti qəbul edib müsəlman 
olmalarından sonra XI yüzillikdən  XX yüzilliyin əvvəlinə  qədər 
davam edən və təkkələrdə mütəsəvvüfl ər, mədrəsələrdə isə alimlər 
vasitəsiylə ortaya qoyulan ədəbi  məhsullar dini və  təsəvvüfü bir 
xarakter daşıyırdı. Xüsusilə başlanğıcda hər zümrədən olan insana 
qapılarını açan təkkələrin  bir qismi, sonrakı dövrlərdə daha çox saray 
və mədrəsə dairəsində inkişaf edib yayılmağa başlamışdır. Əslində 
divan  ədəbiyyatında təsəvvüf, iki fərqli xüsusiyyət daşıyan  şairlər 
arasında dəyişik cəhətlərlə özünü göstərir: Həllac-ı Mənsur, Nəsimi 
və  İbrahim Hakkı kimi təsəvvüf həyatını yaşayan  şairlər birinci 
qrupu təşkil edirlər. Bunlar eyni zamanda şeyx və ya mürşiddirlər. 
Başqa sözlə desək, onların şairlikləri mütəsəvvüf olmalarından sonra  
gəlir. İkinci qrupa daxil olan şairlər isə təsəvvüfün zəngin terminləri, 
məcazları və alleqorik dünyalarından yararlanan şairlərdir. 
Ayrıca təsəvvüf başqa mövzulara nisbətən  ilhama son dərəcə 
yaxın olan bir mövzudur. İkinci qrupdakı şairlər üçün şeir və sənət 
ön sırada yer alır. Burada təsəvvüf şeiri meydana gətirən duyğu və 
fi kirdən ikincisini təmsil edir. Təsəvvüf bu zümrədəki şairlərin fi kir 
və duyğularında özünə yer tutmuş  və  şeirin içində  əriyib itmişdir. 
177
 Mustafa İsen, “Tezkirelerin İşığında Divan Edebiyatına Bakışlar: I.Osmanlı Kültür 
Coğrafyasına Bakış”, V. Millətlərarası Türkoloji Konqres, çıxışlar, İstanbul 1985, s.145-
152.
178
 Çalışma, “Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı İsimler Sözlügü” (Ankara 1988) adlı 
əsərdən qaynaqlanır. 

163
Bir Mövləvi şeyxi olmasına baxmayaraq, Şeyx Qalibin şeirlərində 
təlqinedici bir hava tapmaq mümkün deyildir. Başqa  şəkildə 
düşünüldükdə  təsəvvüf bütün divan şairlərinin  şeirlərinə  rənglər 
qatmaqla, şairlər  onun məcazlarından, mənalı zəngin deyim, ifadə 
və terminlərindən geniş şəkildə istifadə etmişlər.
Şairlərin təsəvvüfi   düşüncə  və  həyat tərzləri təzkirəçilərin  əsas 
diqqət yetirdiyi sahələrdəndir. Təzkirəçilər bu kitaba  daxil olan 
3182 şairdən 320-si haqqında  təriqətçi olmaqlarıyla bağlı verdikləri  
məlumatlarda onların təriqətə bağlı olduqları göstərilir.  Bu rəqəm 
Massignonun üzə çıxartdığı  3%-dən  bir qədər aşağıdır.
179
 Amma 
buradakı  say təriqəti bəlli olan şairlər üçündür. Təsəvvüfl ə əlaqəsi 
olub təriqəti göstərilməyən  şairləri bura əlavə etmiş olsaq bu say 
xeyli artacaqdır.
Təsəvvüfi  yaşayış insanın öz seçmiylə bağlı bir  fəaliyyət olduğu 
üçün təzkirəçilər ancaq bu sahədə tanınmış olan şairlərdən söz 
açır və bu mövzuyla bağlı məlumatlar verirdilər. Yəni təzkirələrdə 
verilən məlumatlar  əsasında  şairlərin təsəvvüf görüşləri, inam və 
yaşayışlarıyla, onların şairlikləri, şeirləri arasında əlaqə yaradılmır. 
Xüsusilə yuxarıda qeyd etdiyimiz  təsnifata əsasən əvvəl mürşid, sonra 
isə şair olaraq tanınan şəxslərdən bəhs edilərkən, bir  müqəddəslik 
ifadəsi olaraq onlara şairlik yaraşdırılmır.
Yazdıqları şeirlər isə fərqli bir dəyərləndirməyə uyğun tutularaq 
“təbərrükən”, “təyəmmümən” ya da “tənəzzülən”  şeir yazdıqları 
ifadə edilir. Lətifi   təzkirəsinin başlanğıc bölməsinin  şeyx  şairlərə 
həsr olunması  və burada adı  çəkilən on üç şeyx  şairin adlarından 
əvvəl söylənən “Kıdvetül-arifi n vel-etkiya ve ümmetül-aşıkın vel 
evliya ani Hazreti Aşık Paşa”
180
 kimi vəsf edilməsi bunun kiçik bir 
nümunəsidir.
Təzkirələrdə ictimaiyyət tərəfi ndən təqdir edilən  və  hakim 
ideologiya ilə uyuşan təsəvvüf həyatı yanında bu tərz düşüncələri 
və davranışı yaxşı qarşılanmayan  şairlərə  də rast gəlinir. Xüsusilə 
gündəlik yaşam tərzində çox əhlikef bir görünüşlə qarşımıza çıxan 
179
 İslam Ensiklopediyası, C. 12/1, s.3.
180
 “Latifi  Tezkiresi”, İstanbul 1314, s.44.

164
Aşıq Çələbi, süni inancına fanatlıq göstərilənlərin hər sözünü cəfəng 
saymaqdan çəkinmirdi: “Şeyx İbrahimilere isnad olan ilhad tohmın 
evvel ol (Usuli) ekmişdür ve Nesimat türretahından getirdügi nihal-i 
nihad-ı dalali ol dikmişdür. Nice onup bitmeyecekler gelüp ol 
tohmı  ekmege başlamışlar ve nice berhordar olmayacaklar ol nihale 
budaklar aşılamışlardır. Hak teala tohumların çürüde ve dikdiklerin 
kuruda”
181
.  
Göründüyü kimi, belə hallarda təzkirəçi bəzən öz düşüncələrini 
də yazıya qataraq şairi alçatmağa girişir.
182
Şairin təsəvvüf həyatına girişi, bu girişə təsir edən səbəblər, əgər  
bir özəllik daşıyırsa, təsəvvüfə yönəlmədən əvvəlki həyatı, keçirdiyi 
ruhu depresiyalar, tərki-diyar olması, bu yaşam tərzinə başlarkən 
müraciət olunan şəxslər və yollar, keçirilən mərhələlər və əldə olunan 
nəticələr təzkirələrin bu mövzuda diqqət etdikləri məsələdir.
183
Böyük mütəsəvvüf şəxsiyyətlərin əhatəsində toplanaraq  təsəvvü -
fün təşkilat və mərasim sistemi halına gəlməsi nəticəsində yaranan  
təriqətlər, incəsənətin inkişafında çox önəmli rol oynamışdır. Hər 
növ  fi kir  və  həyəcan yüksəlişini özünə mövzu edən  ədəbiyyat, 
təsəvvüfi  həyəcan üçün də bir ifadə vasitəsi olmuş və ürəklərdə yanan 
müqəddəs atəş  şeir vasitəsilə dilə  gəlmişdir. Təzkirəçilərin bizə 
verdikləri məlumatlara əsasən şairlərin təriqətlərinə görə bölünməsi 
aşağıdakı əlifba sırası ilə verilmişdir:
Bayrami: Arifi  (v. 1593), Eşqi (v. 1576), Əmini (v. 1663), 
Hümməti və Sidqi (v. 1703)
Bektaşi: Abdi (v. 1644), Bəzmi (v. 1617), Kamil (v. 1657), Kavli 
(v. 1623), Nədimi, Səmai (v. 1583) və Üzzeti (v. 1668)
Celveti:  Ənis Dədə, Talıb (v.1680), Ümidi, Xaki
Halvəti: Abdi (v. 1703 və ya 1705), Əli, Bəzmi (v. 1723), Fəzli 
(v. 1690), Fənayi (v. 1703), Fəthi (v. 1695), Feyzi (v. 1690), Hafi z 
(v. 1687), Həsən (v. 1677), Qaımi (v.1680),Kəlami, Kəsri, Kəşfi , 
Mənəvi (v. 1702) Müstakim (v. 1708), Nəqşi (v.1702), Nəsuhi, 
Nazim, Nəzmi (v. 1700), Nuri (v. 1688), Rəsmi (v. 1679), Sidqi (v. 
181
 Aşıq Çələbi, “Meşâirü′ş-şuarâ” (yay. M.Owens), London, 1971, v.46a.
182
 Harun Tolasa, 16. “Yüzyılda Edebiyat Araştırma ve Eleştirisi”. İzmir 1983, s.166.
183
 Həmin əsər, s.162.

165
1747), Uyuni, Vəhdəti, Zəfi  və Zəkayi.
Yüklə 2,76 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   26




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin