Azərbaycan-Avrasiya Araşdırmaları Mərkəzinin Türk Dünyası Filologiyası sırasından Prof. Dr. Mustafa isen təZKİRƏDƏN
Yüklə 2,76 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- TÜRKCƏ YAZILMIŞ ŞAİR BİOQRAFİYALARI* O
- Təzkirə yazarı: Təzkirənin adı
- TÜRK TƏZKİRƏÇİLİK ƏNƏNƏSİNDƏ ƏLİŞİR NƏVAİNİN YERİ * T
|
(*Yazı “Türk kültürü araştırmaları”Ankara 1995.XXX/1- 2(1993).s.211-217-də dərc olunmuşdur). 45 Aysun Sungurhan “Beyânî Tezkiresi”, Tənqid və araşdırma G.Ü. SBE (Doktorluq işi) Ankara 1994. 35 TÜRKCƏ YAZILMIŞ ŞAİR BİOQRAFİYALARI* O smanlı bioqrafi ya ənənəsi içərisində şair bioqrafi yalarının tutduğu xüsusi yeri əvvəlki məqalədə göstərmişdik. Bu məqalədə bütünlüklə şair təzkirələrindən danışacağıq. Türk bioqrafi ya tarixində ilk nümunələri tarix kitablarının içində verilmiş bu ənənə qısa bir zaman ərzində təzkirə adı altında müstəqil növ kimi inkişaf etməyə başladı. Təzkirə ərəb sözü olan “zikr”kökündən yaranmış bir sözdür. “Zikr” anmaq, xatırlamaq mənasını verir və buna görə təzkirə, xatırlanmaq ifadəsinə yaxın bir mənada işlənilir. Geniş lüğəti izahına söykənərək bu kəlmə müxtəlif mənalarda işlədilir. Bir şeyi xatırlamağa, ya da bir xəbəri bildirməyə yarayan qısa qeyd, hər hansı bir iş üçün icazə verildiyini bildirən və hökumətdən alınan kağız, əsgərin tərxis olunduğunu bildirən sənəd, eyni şəhərdəki rəsmi dairələr arasındakı yazışmalar bu qəbildəndir. Bu sözdən yaranan “təzkirəi- əvvəl”, “təzkirəyi- sani”, “təzkirəyi- xüsusiyyət”, “təzkirəyi- məruzə”, “təzkirəyi- Osmaniyyə”, “təzkirəyi- samiyə” kimi ifadələr mədəniyyət tariximizə daxil olmuşdur. Bu gün bu sözün işlənmə meydanı daralmış və ən çox təvəllüd təzkirəsi, icazə təzkirəsi, nəzarət təzkirəsi, tərxis təzkirəsi kimi rəsmi sənəd adlarıyla “təzkirəsini vermək”, “təzkirə almaq”, “təzkirəsini gətirib əlinə vermək” kimi ifadələrlə işlənməkdədir. Təzkirə sözü danışıq dilində “təskərə” şəklində tələffüz edilir. Bu məna və terminlər ilə yanaşı təzkirə sözünün ədəbiyyatda daha böyük bir termin kimi işlənməsinə rast gəlirik. Bu termin Osmanlı dövründə hər bir sənət növü ilə məşğul olan, onun maddi və mənəvi dəyərlərinin yaranmasında rolu olan yaradıcı insanların bioqrafi k yazı təməlini ifadə edən bədii ifadə vasitəsidir. Təzkirəçi müəyyən bir sənətdə tanınmış olan şəxslərin, məsələn, övliyaların, xəttatların, musiqiçi və memarların, hətta yaxşı bir bağbanın da həyat və sənətindən söz aça bilər. Amma təzkirə sözü öz dolğun və geniş mənasını şairlərin həyat və yaradıcılıqlarından bəhs edən kitablarda tapmışdır. Təzkirə sözü bəzi kitablarda xüsusi ad kimi işlədilir, ad kimi istifadə olunmayan kitablarda isə bir növ termin 36 kimi istifadə edilir. Bu əsərlər təqdim etdikləri dairənin, yaxud sənətin adıyla bərabər verilirlər. Şairləri təqdim edənlərə “Təzkirəyi- şüəra”, ərənlərdən bəhs edənlərə “Təzkirətül-övliya”, xəttatlardan bəhs edənlərə “Təzkirətül-xəttatin” deyilir. Təzkirə ənənəsi islam mədəniyyətinə xas olan bir hadisədir və kökləri müsəlmanların ilk dövrlərində yaranmış olan təfsir və hədis elminə qədər gedib çıxır. Ərəblərin “təbəqə” adı iıə yazdıqları əsərlər iranlılar və türklər tərəfi ndən inkişaf etdirilərək təzkirə adını daşımışdır. Təzkirə adının verilməsi və yayılmasında XII əsrin tanınmış İran şairi və mütəfəkkiri Fəridəddin Attarın islam dünyasında çox məşhurlaşmış olan “Təzkirətül-övliya” adlı əsərinin böyük rolu olmuşdur. Cığatay ədəbiyyatında Əlişir Nəvai ilə başlayan təzkirə ənənəsi qısa bir müddətdən sonra Osmanlılara keçmişdir. Ümumi tarix kitablarından ayrılaraq bizdə müstəqil bioqrafi ya şəklində qələmə alınan ilk təzkirə nümunəsi Lamiinin “Nəfahatül- üns”ün tərcümə və əlavəsini əks etdirən “Fütuhul-mücahidin li Tərvihi Qulubül -müşahidin” (1520) adlı əsəridir. Şairlər təzkirəsi olaraq ilk nümunə isə Səhi bəy tərəfi ndən qələmə alınmışdır. Səhi bəy və onu izləyən ilk dövr bioqrafi ya yazarları özlərinə Caminin (v. 1492) “Baharıstan”ını (1487), Dövlətşahın (1495) ”Təzkirətüş şüəra” sını və Nəvainin “Məcalisün-nəfais”ini örnək götürmüşlərsə də, XVI əsrə qədər inkişaf edən ədəbi miras və onları yaradan şəxsləri bir araya gətirmək ehtiyacı təsadüfi deyil, zərurətdən doğmuşdur. Səhi bəydən sonra, xüsusilə Lətifi və Aşıq Çələbi şair bioqrafi yalarının çox mükəmməl nümunələrini yaratdılar. Lətifi bizdə bu növlə bağlı olaraq ilk dəfə təzkirə sözündən istifadə edən müəllifdir. Onu izləyərək sonra bu sahədə əsər yazan daha 13 müəllif də əsərinə təzkirə adı vermişdir. Türk ədəbiyyatında şair bioqrafi yası, yəni təzkirə olaraq 36 əsər vardır. Bunları xronoloji qaydada belə sıralaya bilərik: 37 Təzkirə yazarı: Təzkirənin adı: 1) Əlişir Nəvai “Məcalisün-nəfais” 2) Səhi bəy “Həşt-behişt” 3) Lətifi “Təzkireyi- şüəra” 4) Aşıq Çələbi “Məşairüş- şüəra” 5) Həsən Çələbi “Təzkirətüş-şüəra” 6) Əhdi “Gülşəni- şüəra” 7) Bəyani “Təzkireyi- şüəra” 8) Əli “Künhül-əxbar”ın təzkirə qismi 9) Sadiqi “Məcməül-xavas” 10) Riyazi “Riyazüş-şüəra” 11) Faizi “Zibdətül-əşar” 12) Rza “Təzkireyi- şüəra” 13) Yümni “Təzkireyi- şüəra” 14) Asim “Zeyli- Zibdətül-əşar” 15) Güfti “Təşrifatüş-şüəra” 16) Mucib “Təzkireyi- şüəra” 17) Safayı “Təzkireyi- şüəra” 18) Səlim “Təzkireyi-şüəra” 19) Bəliğ “Nüxbətül-əşar li Zeyli-Zübdətül əşar” 20) Səfvət “Nüxbətül-əşar fi Fəvayidil əşar” 21) Ramiz “Adəbi- Zurəfa” 22) Silahdarzadə “Təzkireyi şüəra” 23) Əsrar Dədə “Təzkireyi- şüərayı-mövləviyyə 24) Akif “Mirati-şeir” 25) Şəfkət “Təzkireyi- şüəra” 26) Əsəd Əfəndi “Bağçei Səfa-Əndüz” 27) Arif Hikmət “Təzkireyi- şüəra” 28) Fatin “Xatimətül-əşar” 29) Tofi q “Məcmuai Təracim” 30) Məhməd Tofi q “Kafi leyi- şüəra” 31) Faiq Rəşad “Əslaf” 32) Məhməd Siracəddin “Məcmai- şüəra” 33) Əli Əmiri “Təzkireyi-şüərayi-Amid” 38 34) Ağa Məhəmməd “Riyazül-aşiqin” 35) M.Kəmal İnal “Son əsr türk şairləri” 36) Nail Duman “Töhfeyi- Naili” Osmanlı bioqrafi yası özündən əvvəlki bioqrafi ya ənənəsində olduğu kimi adətən ön sözlə başlanır. Ön sözdə müəllif tanrıya şükürlər, peyğəmbərə dualar etdikdən (həmd və salavatdan) sonra, kitabı nə üçün yazdığını anladır. Adətən bu hissədə onların inadla dayandıqları mövzu islam dininin şeiri qadağan etməsi haqqında olan yanlış məlumatları rədd etmək, qadağanın hansı şeirin üzərinə qoyulmasını izah etmək olur. Tanrının insanlara bəxş etdiyi ən gözəl nemət danışmaq və yazmaq bacarığıdır. Bildirilir ki, ilk şeir Hz. Adəm tərəfi ndən yazılıb və onun tarixi insanın yaranma tarixi ilə yaşıddır. Bunları anlatdıqdan sonra yazar, adətən əsərini hansı mövzuda yazdığını və ona daxil olacaq şəxsləri necə seçdiyini izah edir. Təzkirələrin ön söz hissəsi bir poetik əsərə bənzəyir və bu müqəddimələr daha çox orijinallığı ilə seçilir. Müqəddimədən sonra bioqrafi yalara keçilir. Bu bölüm də öz arasında bir neçə hissəyə bölünür. Təzkirəçilərin çoxu özlərindən əvvəlki örnəklərə baxaraq xanədan sahiblərini ayrı bir hissədə qələmə almışlar. Təzkirənin aparıcı qolu olan və onun dəyərini daşıyan şairlər bölümündə Osmanlı ölkəsində yetişmiş və türkcə yazılmış şeirləriylə tanınan şairlər yer alır. Burada yer alan şairlərin doğum yeri, adı, ləqəbi, təhsili, sənət və məşğuliyyətləri, əsas dərs aldıqları müəllimləri, həyatlarında baş verən mühüm dəyişikliklər və diqqət çəkən hadisələr, ölümləri, əgər əldə məlumat varsa doğum tarixləri, məzarının yeri, yeri düşəndə şairlə bağlı lətifələr, əsərləri yaxud əsərlərindən nümunələr oxucuya təqdim edilir. Bu bioqrafi ya mətni bizə Herat təzkirələrindən gəlmiş və təzkirəçilik tarixi boyunca bu şəkildə davam etmişdir. Yalnız son təzkirəçilərimizdən olan Fatin seçdiyi şeir nümunələrini bioqrafi yaların əvvəlinə keçirmişdir ki, bu da elə bir fayda gətirməmişdir. Bioqrafi yaya aid olan məlumatlar təzkirə müəllifi nin imkanlarından: onun şairlə yaşadığı zaman və məkan yaxınlığından, eləcə də yanaşma bucağından asılı olaraq geniş və ya qısa şəkildə 39 verilə bilər. Aşıq Çələbinin son dərəcədə uzun və üzərində dayanaraq verdiyi bioqrafi ya tərzi, Faizidə sadəcə şairin adı, işi və ölümü ilə məhdudlaşmışdır. Güfti isə mənzum şəkildə təzkirə yazan yeganə müəllifdir. Təzkirələrin sonunda xatimə adı verilmiş bir sonluq bölümü yer alır. Bu hissədə isə müəllif təzkirəni yazarkən çəkdiyi sıxıntıdan söz açır, əsərinin uğurlu olması üçün Tanrıya yalvarır, oxucudan nə gözlədiyini dilə gətirir. XVI əsrdən başlayaraq XX əsrin əvvəllərinə qədər davam edən təzkirə növü, bu geniş zaman məsafəsi ərzində müxtəlif forma dəyişiklikləri ilə qarşımıza çıxır. Bu təzkirələr Herat təzkirə məktəbini nümunə götürməklə bərabər, başda şəkildə tərtib edilmiş və bir sıra dəyişikliyə uğramışlar. Herat təzkirəçiləri təsnifatı təbəqələr üzərində qururdularsa, artıq Lətifi bu işin praktik və məqsədəuyğun tərəfi ni tapmış və şairləri əlifba sırası ilə yerləşdirmişdir. Lətifi dən sonra bu müasir üsul kiçik istisnalar olmaqla türk təzkirəçiliyinin dəyişilməz tərtib metodu olmuşdur. Bu tərtib üsulunun ideyası Aşıq Çələbiyə aid olmuş, Lətifi dən əvvəl müsəlman təzkirəçiləri həmin üsula müraciət etmişlərsə də, türk təzkirəçilik tarixində onun banisi Lətifi olmuşdur. Lətifi , yalnız yeni tərtib üsulunu formalaşdırmağı ilə deyil, həm də təzkirəyə gətirdiyi inkişaf ilə artıq klassik bioqrafi yanın qəlibini hazırlamışdır. Aşıq Çələbi və antoloji tipli təzkirələr istisna olmaqla, ondan sonra gələn təzkirəçilər hamısı böyük mənada Lətifi ənənəsini davam etdirmişlər. Başqa bir təzkirə məktəbi Aşıq Çələbiyə xasdır. Onun təzkirəsi özünəməxsus tərtibi, ortaya qoyduğu bioqrafi yaların geniş həcmli olması və orijinal yaradıcılığı olan şairləri seçib təhlil etməsi ilə seçilir. Bu səbəbdən də yeri tək qalmış, özündən sonra onun yolu ilə gedən olmamışdır. Səhi və Əhdidən sonrakı XVI əsr təzkirəçiləri şairlərin ayrıca bir sinif olması qənaətinə gəldilər və onlara sənət və məşğuliyyətləri, sosial mühitləri ilə birlikdə bir tam olaraq ayrıca yer verdilər. Bu qənaət XVIII əsrə qədər buna bənzər formada davam etdi və bu əsrdə ancaq Əsrar Dədə və Akifi öz ətrafl arının şairlərini bir təzkirəyə topladılar. Beləcə Əsrar yalnız Mövləvi şairlərindən, Akifi isə Əndurumda yetişən zümrədən ibarət təzkirələri ərsəyə 40 gətirdi. Bunu sonra Əli Əmiri Əfəndi “Təzkireyi- şüərayi- Amid” və “İskodra şairləri”ndə sadəcə eyni şəhərdə doğulan ədiblərdən ibarət təzkirə formasını meydana gətirdi. XIX yüzillik mədəniyyətdə bir inamsızlığın əmələ gəldiyi, inkişafa, yeni cərəyan və izmlərin yaranmasına ehtiyac duyulduğu bir dövrdür. Cəmiyyətin bütün sahələrində olduğu kimi, ədəbiyyatda da da bir gözləmə dövrü başlanmışdır. Cəmiyyətdə hiss olunan dəyişiklik və ikiləşmə bioqrafi ya sahəsində də özünü göstərirdi. Əsəd Əfəndi, Akif Hikmət və Fatin klassik ənəni davam etdirərkən, Tofi q və Məhməd Tofi q yaranmış vəziyyətə uyğunlaşmaqla təzkirədə də dəyişiklik edərək Osmanlı şairlərinin hamısını tək bir əsərə toplamağa çalışsalar da, bu işdə bacarıqlı ola bilmədilər. Başqa bir tərəfdən, Naci “Əsami” və “Osmanlı şairləri” ilə, Faiq Rəşad “Əslaf” və bir neçə başqa əsəri ilə, Məhməd Tahir “Osmanlı müəllifl əri” və başqa nümunələri ilə, Məhməd Sürəyya “Sicilli- Osmani” ilə bu yeni cərəyanın məhsullları olan əsərlərini ortaya qoydular. Türkcə şair bioqrafi yası yazmaq ənənəsi şərq türkcəsi ilə başlamış, ancaq öz inkişafını davam etdirə bilməmişdir. Nəvaidən sonra yalnız Sadiqi ikinci bir nümunəni ortaya qoya bilmişdir. Təzkirə növü bu ərazidə deyil, Osmanlı ölkəsində davam edərək təşəkkül tapmışdır. Bunun səbəbi isə böyük və stabil bir dövlətin mövcudluğunda idi. Orta Asiyada vəziyyət Osmanlı dövlətindəkindən tam əksinə olduğu üçün burada bir çox başqa sənət və mədəniyyət sahələrində olduğu kimi, XVI əsrdən sonra bu növün heç bir yeni nümunəsinə rast gəlinmir. XVI əsr təzkirəçilərinin bir özəlliyi də özlərindən xeyli əvvəl yaşamış şairlərin bioqrafi yalarını qələmə almasıdır. Buna görə də təzkirələr əldə olunan bütün məlumatları özlərində əks etdirirdilər və onlar uzun alınırdı. Bunun müqabilində nümunə kimi verilən şeirlər təzkirənin yalnız üçdə bir hissəsini təşkil edirdi. XVII yüzilliyin təzkirəçiləri isə daha çox öz müasirlərini təzkirəyə salırdılar. Bu səbəbdən verilən məlumatlar hamıya aydın olan dəqiq faktlar olduğu üçün bioqrafi yalar xeyli qısaldılmış və verilən şeir nümunələrinin sayı artırılmışdır. Riyazi təzkirəsi bu iki yüzilliyin arasında bir keçid 41 dövrünün əsəridir. Təzkirə formasında olan bu dəyişikliklər get-gedə inkişaf edərək yeni bir formanın yaranmasına səbəb olmuşdur və bu növ təzkirələr antologiya adlanırdı. Bu formada olan təzkirələrdə bir neçə cümləlik bioqrafi ya verilir, sonra isə şeirə yer ayrılır. Məsələn, Faizidə nümunə verilən şeirlərin sayı 545 beytə çatır. Faizi ilə başlayan bu antologiya növünün təzkirəçiləri Yümni, Seyrəkzadə Asim, Bəlig, Silahdarzadə Məhməd Əmin və Şövkətdır. XVIII əsr isə özündən əvvəlki dövrə reaksiya və XVI yüzilliyin mükəmməl əsərlərinə bir xülasədir. Bu üzdən həmin əsrdə yazılan təzkirələrdə də XVI əsr təzkirələrində olduğu kimi bioqrafi yalara çox yer verilmiş, şeir nümunələri isə azaldılmışdır. Səfayı, Səlim və Ramiz bu tərzdə yazan təzkirəçilərdir. Kiçik həcminə görə Mucibi də nümunə göstərmək olar. Təzkirələr bədii dil və ritmlərlə yazıldığına görə onların özləri də ədəbi əsərlər hesab olunur. Ancaq burada standart bir təzkirə yazıçılığından söz açmaq düzgün deyil. İlk nümunə olan Səhi təzkirəsində üslub, ifadə və texniki baxımdan bir naşılıq diqqəti çəkir. Bu tərəfdən də Lətifi təzkirəsi özündən sonrakı müəllifl ərə bir örnək olmuşdur. Lətifi əsərini öz dövrünün ədəbi dili ilə, lakin əsas hədəfi nin məlumat vermək olduğunu unutmadan qələmə almışdır. Ondan sonra təzkirə yazan Həsən Çələbi, Səlim və Ramiz bəzəkli və dəbdəbəli bir dildən istifadə etmişlər. Aralarında bu mənada fərq olmasına baxmayaraq, təzkirələr eyni sənət növü olduqları və eyni missiyanı yerinə yetirdiklərinə görə üslub, məzmun və yazı texnikası cəhətdən bir-birinə çox bənzərdirlər. Təzkirəçilik bioqrafi k sənəd yazıçılığını əsas götürdüyü üçün müəllifi n yaradıcılığını arxada qoyaraq, daha çox haqqında məlumt verilən insan ünsürünə yönəlir. Onun şəxsi keyfi yyətlərinə, haqqında olan məlumatlara daha çox üstünlük verirlər. Təzkirə yazan araşdırıcılar əsəri təhlil edən tənqidçilərdən fərqlənirlər. Lakin bu o demək deyildir ki, təzkirə müəllifl əri yalnız bioqrafi ya yazmaqla kifayətlənirdilər. Təzkirəçilər təzkirədə verdikləri nümunələrdən əvvəl, şairin yaradıcılığı haqqında çox dəyərli açıqlamalar verirdilər: Bütün təzkirələrdə ”Pesend ü ısğaya kabil şiir, hoş- ayende nazm, rengin inşa, aşikane gazel və muhayyel eşar” kimi qarşımıza çıxan terminlər buna nümunədir. 42 Tarix və onun islam aləmindəki ən mühüm sahələrindən biri olan bioqrafi ya, dünya mədəniyyətinə bəxş edilən ən dəyərli ərmağanlardan biridir. Məsələyə türk bioqrafi yası bucağından baxıldıqda şairlərə aid təzkirə növü ərəb və fars təməlləri üzərində davam etməsinə baxmayaraq, ən gözəl nümunələrini Osmanlı türkcəsi çevrəsində təqdim etmişdir. Bu növ, şərq türkcəsi ilə başlamış olsa da, ən gözəl və zəngin məhsullarını qərb türkcəsi meydanında ortaya çıxarmışdır. Üstəlik şairlər təzkirəsi növü XVI əsrdən başlayaraq XX əsrin əvvəllərinə qədər fasiləsiz şəkildə davam etmişdir. II Murad dövründən etibarən ələkdən keçməyən elə bir şairimiz yoxdur ki, onun haqqında təzkirələrdə heç bir yazılı məlumata rast gəlinməsin. Bunun ən mühüm səbəbi cabit və zəfər çalmış bir dövlətin mövcudluğu, uğurlu siyasət və bunun müqabilində hər an inkişaf tələb edən Osmanlı mədəniyyətinin olmasıdır. Eyni perspektivi daşıyan bir nümunə kimi Səlcukludan gələn memarlıq ənənəsi Osmanlı dövründə necə inkişaf edərək zirvəyə ucaldısa, buna bənzər bir formada şairlər təzkirəsi də yüz illər ərzində inkişaf edərək mükəmməllik qazanmışdır. Sözsüz ki, bioqrafi yalarda verilən məlumatlar bu günkü bioqrafi ya ölçülərinə uyğun gəlmir, onlardan əksikdir. Amma qərb ölkələri ilə müqayisə edərkən bu sahənin öz dövrünün ən irəlidə olan bir sahəsi olduğunu görürük. Bütün bu dəyərli xüsusiyyətlərinə baxmayaraq təzkirə növü, başqa qədim növlər kimi müasir janra çevrilə bilməmişdir. Müasir bioqrafi ya bizə bütövlükdə qərbdən gəlmişdir. Bunun tək bir istinası olaraq gəncliyində klassik bioqrafi ya ilə çox maraqlanan Behcət Necatigilin “Ədəbiyyatımızda İsimlər Sözlüyü” adlı əsərini göstərmək mümkündür. Təəssüfl ə qeyd etmək olar ki, yaxın illərə qədər təzkirələr üzərində aparılan heç bir çalışmaya rast gəlinməmişdir. Yeni nəşrlərlə, bunların gələcək nəsillərə çatdırılması ilə bağlı heç bir iş görülməmişdir. Otuz altı təzkirədən on ikisi yeni əlifba, on üçü isə köhnə əlifba ilə nəşr olunmuşdur. Bu çatışmamazlığı aradan qaldıracaq bir sıra işlər də görülmüşdür. Hammer – Purgstallın hələ XIX əsrdə “Geschichte der Osmanishen Dishtkunst bis auf unsere Zeit (4C Peşte 1836- 38)” adlı əsərinin nümunəsi hələ Türkiyədə gerçəkləşdirilməmişdir. Məsələn, boşnaklar H. Şabanoviçin “Knyizevno Muslimana BİH 43 na Orijentalnim jezicima” (Srayevo 1973) adlı kitabıyla bu əsəri yazmışlar. Nail Tumanın “Töhfei- Naibi” adıyla hazırladığı əsəri də çap olunmamışdır. Bizdə “Təzkirələrə Görə Divan Ədəbiyyatı İsimlər Sözlüyü” (Ankara 1988) bunun ilk və eyni zamanda yetərli olmayan bir nümunəsidir. (*Yazı “Şair tezkireleri”(Ankara2009) əsərində s.7-16 –da dərc olunub). 44 TÜRK TƏZKİRƏÇİLİK ƏNƏNƏSİNDƏ ƏLİŞİR NƏVAİNİN YERİ* T anınmış adamların həyat hekayələrindən bəhs edən təzkirə növü islam dünyası üçün səciyyəvi olan ən mühüm ədəbi fəaliyyət növlərindən biridir. Tarix bizdən əvvəl yaşayanların üz- üzə gəldikləri hadisələri və onların qəhrəmanlarını özündə əks etdirir.Tarixi hadisələrin özü qədər, bu hadisələrin iştirakçısı olan insanları üzə çıxarmaq və tanıtmaq da çox böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu insanların həyatları haqqında olan məlumatları çatdırmaq, onları bizimlə tanış etmək işi isə birbaşa insan məvhumuna istinad edən bioqrafi yaların üzərinə düşmüşdür. Bu üzdən də qərb və şərq tarixçilərinin əksəriyyəti tarixin içində bioqrafi yaya da yer vermişdir. 46 İslam dünyasında ərəblər tərəfi ndən yaranan bu növ sonra farsca davam etmişdir. Xüsusilə bu dilin təmsilçisi olan Molla Caminin (v.1493) bu növə qazandırmış olduğu spesifi k xüsusiyyətlər türk yazarları tərəfi ndən mənimsənilərək davam etmişdir. Molla Cami türk ədəbiyyatında böyük təsiri olan bir şəxs olmuşdur. Dilimizdə ilk bioqrafi k əsərlərdən biri olan “Nəfəhatül- üns”ün çevrilməsi də Molla Camiyə aiddir. Başqa bir əsəri olan “Baharıstan” başda Nəvai olmaqla türk təzkirə müəllifl ərinə çox böyük təsir göstərmişdir. Ancaq fars ədəbiyyatında əsl diqqət çəkən nümunə Dövlətşah b. Alaüd- Dövlə (v.1486) tərəfi ndən qələmə alınan “Dövlətşah” təzkirəsidir. (1487). Dövrünün tanınmış dövlət və mədəniyyət adamı Əlişir Nəvaiyə həsr olunmuş bu əsər bir müqəddimə, yeddi təbəqə və bir xatimədən ibarətdir. Təzkirədə yer alan şairlərin sayı 149-dur. Dövlətşah, qələmə aldığı şairlərin həyatlarını təsvir etdikdən sonra onların şeirlərindən nümunələr də verir. Öz üslubuna görə təzkirə, ondan sonra yazılmış fars və türk təzkirələrinə örnək olmuş və o günə qədər yazılmış təzkirələrdən xeyli çox bioqrafi yaya yer vermişdir. XIV yüzillikdə bu mövzuya aid əsərlər yazılmağa başlandı. Bunların dilimizdə olan ilk nümunələri gözlənildiyi kimi 46 Adnan Adıvar, “Tarih ve Biyografi ”, Tarix jurnalı C.2, S.3-4, İstanbul 1952. 45 peyğəmbərlər qissələrı və sufi təzkirələri olmuşdur. Süleminin əsəri İbn Çevzi, Əttar və Cami tərəfi ndən fars dilində davam etdirilmişdir. Caminin bu mövzuda qələmə aldığı “Nəfahatül-üns”ü Əlişir Nəvai (1441-1501) “Nəsaimül-Məhəbbe min şəmayimül- fütüvvə” adıyla şərq türkcəsinə, Lami (ö 1532) isə “Nəfəhatül-ünsl min Hədəratül- qüds” (1524) adıyla qərb türkcəsinə çevirdi. Əslində bu çevirmələri klassik tərcümənin yarı təhlil əsərləri olaraq qəbul etmək mümkündür. Nəvai bu əsərindən sonra “Baharıstan” və Dövlətşah təzkirəsindən təsirlənərək “Məcalisün– nəfais” (1491) adlı şairlər təzkirəsini qələmə almışdır. Əvvəl ərəb dilində, sonra isə fars dilində meydana çıxan təzkirələr bu yüzillikdən etibarən oxşar formada artıq türkcə ifadə olunmağa başlanmışdır. Bu ərəfədə ilk örnək bir çox ədəbi sahənin ilk nümunəsi olduğu kimi, Əlişir Nəvaidir (1441-1501). Bu dönəmdən etibarən, bioqrafi ya, təzkirə, mənaqib, vəfayət, devha, səfi nə, töhvə, hədıqə, fi hrist silsilənamə, şairnamə kimi müxtəlif başlıqlar altında geniş bir sahəni əhatə etdiyindən, mən yalnız şair bioqrafi yaları üzərində dayanmaq istəyirəm. Nəvainin bu sahədə qələmə aldığı əsərini “Məcalisün– nəfais” adlandığını qeyd etmişdik. Müqəddimə və məclis adı ilə verilən səkkiz bölümdən ibarət olan əsər özündən əvvəlki əsərlərə çox bənzəyir. Təzkirədə şairlər hər məclisdə xronoloji qayda üzrə sıralanmışdır. 1-ci məclis. Nəvaidən əvvəl yaşamış şairlər 2-ci məclis. Nəvainin uşaqlığında və gəncliyində tanıdığı, ancaq təzkirə yazılan müddətdə artıq həyatda olmayan şairlər 3-cü məclis. Nəvainin müasiri olan şairlər 4-cü məclis. Alim şairlər 5-ci məclis. Xorasanlı şair mirzələr və hökmdar ailəsinə mənsub şairlər 6-cı məclis. Xorasandan kənarda yaşayan elm adamları və şairlər 7-ci məclis. Sultan və şahzadələrdən şair olanlar 8-ci məclis. Dövrün padşahı Sultan Hüseyn Baykara 47 “Məcalisün–nəfais”də Herat, Xorasan və Azərbaycanda yaşayan 47 “Mecâlisü′n-nefâis”, Daşkənt, 1961. 46 və əksəriyyəti farsca yazan 455 şairə yer ayrılmışdır. Bunların 43-ü türk və ya türkcə yazan şairlərdir. Nəvai bu şairlər haqqında uzun-uzadı məlumatlar verməmiş, çoxuna ancaq bir-iki sətir yer ayırmışdır. Hər şairin bir, böyük şairlərin iki-üç beytini də nümunə kimi vermişdir. “Məcalisün– nəfais” həm çığatay ədəbiyyatı, həm də İran ədəbiyyatı üçün çox mühüm bir qaynaqdır. Ancaq onun əsl əhəmiyyəti Anadoluda meydana çıxan təzkirələrə örnək olmasıdır. Herat təzkirə məktəbi adlanan Cami, Dövlətşah və Nəvainin əsərləri həm özlərindən sonra yaranmış Osmanlı ölkəsindəki “təzkireyi- şüəra” növünə dərindən təsir göstərmiş, həm də ədəbi bioqrafi ya janrına hərəkət vermişdir. Söz açdığımız bu bioqrafi yalar məzmun və baxış nöqtələrinə görə kiçik fərqlərlə yanaşı, həm də məlum olan ortaq nöqtələrə malikdir. Bioqrafi yası yazılan şəxs həmişə müəyyən yaş həddinə çatdıqdan sonra təzkirəyə düşdüyü üçün, təzkirələrdə doğum tarixləri o qədər də yer almaz. Bu şəxslərin adları, xronoloji məlumatlar, xüsuilə ölüm tarixləri dəqiqliklə qələmə alınardı. Bioqrafi yası yazılan şəxsin həyat hekayəsi, qısa şəkildə nəql edilir, elm adamlarının təhsilləri, müəllimləri önə çıxarılırdı. Şairlərin şeirlərindən isə nümunələr verilir, onların ədəbi tərəfl əri üzə çıxarılırdı. Bu xüusiyyətləri ilə ənənəvi bioqrafi k sənəd yazmağı əsas götürdüyü üçün, təzkirələr bütünlüklə insan ünsürünə diqqət yetirirdi. Əslində burda təəccüb ediləcək bir şey də yoxdur. Dini birliklər üzərində qurulan böyük mədəniyyətlər öz tərkibində olan fərqli xalqların mədəniyyətlərini hər hansı bir miqdarda müştərək formaya gətirirlər. Həyat tərzləri və əraziləri fərqli olsa da, müsəlman olduqdan sonra müxtəlif millətlər ortaq sayıla biləcək bir həyat ölçüsünü tətbiq edirdilər. Bu bənzərlik üzdə olan sahələrdə, xüsusilə də mədəni sahədə özünü aydın şəkildə biruzə verir. Cığatay ədəbiyyatında Nəvai ilə başlanan təzkirə ənənəsi qısa bir müddətdən sonra Osmanlılara keçdi. Şairlər təzkirəsi olaraq qərb türkcəsində qələmə alınan ilk nümunə Səhi bəy tərəfi ndən yazılmış “Həşt-behişt”dir. Söz açdığımız bu təzkirənin yazarı Səhi bəy əsərinin ön sözündə Herat təzkirələrindən istifadə etdiyini 47 açıqca ifadə etmişdir 48 . Səhi Əbdürrəhman Caminin (v. 898/1492), “Baharıstan”ından və Dövlətşahın (v. 1495-1507) “Təzkirətüş- şüəra”sından təsirlənməklə bərabər, əsl örnək olaraq Əlişir Nəvainin (v.1501) “Məcalisün – nəfais”ini götürmüşdür. Təzkirənin sadəcə tərtib üslubuna görə geniş şəkildə təsirlənmə və bənzərlik müşahidə edilir. Hər iki əsər səkkiz ana bölümdən ibarətdir. Səhi bəyin “Təbəqə” adını verdiyi səkkiz bölümün məzmunu belədir: Yüklə 2,76 Kb. Dostları ilə paylaş:
|