Azərbaycan-Avrasiya Araşdırmaları Mərkəzinin Türk Dünyası Filologiyası sırasından Prof. Dr. Mustafa isen təZKİRƏDƏN
Yüklə 2,76 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- SƏHİ BƏY VƏ TƏZKİRƏSİ* Ş air və eyni zamanda, Anadoluda ilk şairlər
- ƏSƏRLƏRİ: 1. DİVAN.
- 2. “HƏŞT-BEHİŞT”
- I TƏBƏQƏ
- VIII TƏBƏQƏ
|
“Həşt-behişt” “Məcalisün– nəfais” 1-ci təbəqə. Dövrün padşahı Qanuni Sultan Süleyman (Muhibbi) 1-ci məclis. Nəvaidən əvvəl yaşamış və onun doğulmasından əvvəl ölmüş şairlər (46 şair) 2-ci təbəqə. Başlanğıcdan Qanuni Sultan Süleymana qədər şeir yazmış padşah və şahzadələr (6 şair) 2-ci məclis. Nəvainin zamanında yaşayan, onun uşaqlığı və gəncliyində görüb tanıdığı, amma təzkirənin yazıldığı tarixdən əvvəl ölən şairlər (91 şair) 3-cü təbəqə. Vəzir, qəzaskər, dəftərdar, nişançı, bəylərbəyi kimi dövlət böyükləri (28 şair) 3-cü məclis. Nəvainin zamanında şöhrət tapan və özləriylə tanış olduğu, dostluq qurduğu şairlər (174 şair) 4-cü təbəqə. Alim şairlər (17 şair) 4-cü məclis. Alim şairlər (73 şair) 5-ci təbəqə. Səhi bəydən əvvəl yaşamış və ölmüş şairlər (34 şair) 5-cü məclis. Xorasanlı şair mirzələr və hökmdar ailəsindən olan şairlər (21 şair) 48 “Heşt-Behişt”, ( Günay Kut), Harvard, 1978, s.77. 48 6-cı təbəqə. Səhi bəyin gəncliyində şöhrət qazanmış olan, nüfuzlu dövrlərinə çata bildiyi və bir çoxu ilə tanış olub görüşdüyü şairlər (61 şair) 6-cı məclis Xorasandan kənarda yaşayan elm adamları və tanınmış şairlər. (31 şair) 7-ci təbəqə. Əsərin yazıldığı vaxt həyatda olan tanınmış şairlər(39 şair) 7- ci məclis. Sultan və şahzadələrdən şair olanlar(22 şair) 8-ci təbəqə. Əsərin yazıldığı vaxt yeni tanınmağa başlayan və Səhinin qabiliyyətli hesab etdiyi təzə-həvəs gənc şairlər 8-ci məclis. Dövrün padşahı Sultan Hüseyn Baykara Bu cədvələ nəzər salındığında bir az əks şəkildə təsvir edilmiş Nəvai təsnifatı ilə rastlaşırıq. Nəvainin səkkizinci məclisdə qələmə aldığı padşah Hüseyn Baykara yerinə, Səhi dövrün padşahı Qanuni Sultan Süleymanı birinci təbəqədə verir. Nəvaidə yeddinci məclisdə yer alan sultan və şahzadələr Səhidə ikinci təbəqədə, onun beşinci məclisdə təsvir etdiyi mirzələr Səhidə üçüncü təbəqədə verilmişdir. Alim şairlər hər iki əsərdə dördüncü bölümdədir. Nəvainin altıncı məclisdə göstərdiyi Xorasan xaricindəki şairlər müqabilində Səhi əvvəllər yaşamış olan şairləri beşinci təbəqədə yerləşdirmişdir. “Məcalis”də birinci, ikinci, üçüncü məclisdə həyatları nəql edilən çoxdan vəfat etmiş şairlərlə müasir, və hələ çox gənc olan şairlər “Həşt-behişt”də altıncı, yeddinci və səkkizinci təbəqələrdə təsvir edilmişdir. Bənzərliklər bununla bitmir. “Həşt-behişt”in əsas süjeti və möhtavası da “Məcalisün– nəfais” ilə oxşardır. Bu növün başqa örnəkləri kimi “Həşt-behişt” əsəri də bir müqəddimə ilə başlanır. Bu bölümdə müəllif Tanrıya şükürlər, peyğəmbərə dualar dilədikdən sonra kitabın nə üçün yazıldığını bildirilir. Bu bölüm də Nəvai ilə demək olar ki, eynidir. Sonra isə bioqrafi yalara keçilir. Burada yer alan şairlərin 49 doğum yeri, adı, ləqəbi, təhsili, sənət və məşğuliyyəti, müəllimləri, həyatlarında olan mühüm dəyişikliklər, ölümləri, əgər mümkündürsə ölüm tarixi, məzarlarının yeri, bəzən şairlə bağlı lətifələr, ədəbi mövqeyi ilə bağlı dəyərləndirmələr və əsərlərindən nümunələr verilir. Nəvaidə olduqca qısa şəkildə təsvir edilən bioqrafi yalar Səhidə xeyli uzadılaraq verilmişdir. Təzkirələrin sonunda “Xatimə” adı ilə verilən son hissə yer alır. Bu bölüm də yenə “Məcalisün– nəfais” ilə başlanmış və həm Səhidə, həm də digər təzkirələrin çoxunda yer almışdır 49 . XVI yüzillikdən XX əsrin sonuna qədər davam edən təzkirə növü geniş zaman məsafəsi ərzində, şübhəsiz, fərqli görüntüləriylə meydana çıxmışdır. Bu əsərlər Herat məktəbi təzkirələrini, xüsusilə də “Məcalisün– nəfais”i özlərinə nümunə götürməklə bərabər, tərtib edilmə formasını dəyişərək bir çox fərqli şəkillərə düşmüşlər. Orta Asiya və Səlcuqlar ənənəsi üzərində Osmanlı memarığı necə inkişaf edərək dəyişmişsə, təzkirə bioqrafi yaları da eləcə inkişaf edərək müsbətə doğru dəyişmişdir. Herat məktəbinin təzkirələrində söz açılan şəxslər təbəqələr üzrə bölüşdürüldüsə, bizdə artıq bu təsnifat əlifba sırası ilə verilmişdir. Əlifba sırası ilə verilən bu təsnifat Lətifi tərəfi ndən həyata keçirilmişdir. Lətifi dən sonra həmin yeni üsul kiçik istisnalar olmaqla türk təzkirəçiliyinin prinsipal tərtib üsulu olmuşdur. Lətifi yalnız yeni tərtib üsulu ilə deyil, təzkirəyə qazandırdığı inkişaf dinamikası ilə də klassik təzkirə sərhədlərini müəyyənləşdirmiş bir müəllifdir. Aşıq Çələbi və antologiya tipli təzkirələr istisna olmaqla, Lətifi dən sonra gələn bütün təzkirəçilər onu özlərinə örnək olaraq götürmüşlər. Təəssüfl ə qeyd etmək olar ki, təzkirə növü şərq türkcəsi ilə başlansa da, bu türkcədə Nəvaidən sonra yalnız Sadiqinin bir əsərini nümunə göstərmək olar. Ancaq 1538-ci ildə verilən ilk nümunədən sonra, qərb türkcəsində əlavələr ənənəsi ilə birlikdə 1950- ci illərə qədər fasilə vermədən mükəmməl əsərlər yazılmış və bunlar dünyanın ən qiymətli xəzinələrindən birinə çevrilmişdir. Bunun əsas şərti olaraq qərb türkcəsinin aid olduğu Osmanlı dövlətinin 600 ildən çox sürən hökmranlığını, bir 49 Mustafa İsen vd. “Şâir Tezkireleri”, Ankara, 2002, s.12. 50 dövlət kimi zəfərini göstərmək olar. Şərq türkcəsi isə XVI əsrdən sonra uzun müddət hakim dövlətə və uğura sahib ola bilməmişdir. Bu yazıda sadəcə Səhi bəyin təzkirəsi üzərində dayandım. Əslində bütün XVI əsr təzkirələri “Həşt-Behişt” qədər olmasa da ,bu təsirlənmədən açıq şəkildə söz açırlar. XVII əsrdə türk təzkirəçiliyi başqa bir formaya düşdüyü üçün həmin təsir xeyli azalmışdır. XVIII əsrdə klassik təzkirələrə yenidən bir dönüş başlandı və artıq nostalji olsa da Nəvai bir daha xatırlandı. XIX yüzillikdə isə təzkirələr əvvəlki əhəmiyyətlərini itirdilər və onların yerini Qərb tərzində yazılan ədəbiyyat tarixləri almağa başladı. Artıq təzkirə modelləri də şərqdə deyil, qərbdə axtarılmağa başlandı. (*Yazı Əlişir Nəvainin anadan olmasının 560, ölümünün 500 illik yubileyinin məruzələrində(Ankara 2004,s.25-31) dərc olunub və kitaba ixtisarla daxil edilib). 51 SƏHİ BƏY VƏ TƏZKİRƏSİ* Ş air və eyni zamanda, Anadoluda ilk şairlər təzkirəsi “Həşt- behişt”in müəllifi olan Səhi bəy, Fateh Sultan Məhməd dövründə anadan olub. Doğum tarixiylə bağlı əlimizdə dəqiq məlumatlar yoxdur. 1548- ci ildə 80 yaşlarında öldüyü bildirildiyindən, təxminən 1470-ci ildə doğulduğunu zənn etmək olar. Əsl adı məlum deyildir. Qaynaqlardan bir çoxu Ədirinəli olduğunu xəbər verir. Gelibolulu Əli öz mənbəsində o biri qaynaqlardan fərqli olaraq “Abdullah oğludur”, deyərək mənşəinin yanlış olduğuna işarə edir. Səhi şair Nəcati bəyin (v.1509) yanında yetişmiş və həyatı boyunca da onun əhatəsindən ayrılmamışdır. Səhi təzkirəsində bu barədə məlumatlar verdiyi kimi, Səhidən, yaxud Nəcati bəydən bəhs edən başqa qaynaqlar da həmin mövzuya toxunmuşlar. Səhi ilə Nəcati arasındakı yaxınlığın nə zaman harada və necə başlandığı haqqında isə heç bir yerdə söz açılmır. “Həşt-behişt”in müəllifi nin şahzadə Mahmudun (v.1507) Manisadakı valiliyi yanında onun nişançısı olan Nəcati ilə birgə olduğu söylənildiyinə görə, güman etmək olar ki, bu əlaqə heç olmasa bu vəzifədən əvvəl başlanmışdır. Səhi bəyin Nəcatinin kürəkəni olması haqqındakı məlumatlar isə Evliya Çələbinin Gelibolulu Əlinin bu mövzu ilə bağlı məlumatlarını yanlış anlaması ilə meydana çıxmışdır. Səhi, Şahzadə Mahmudun ölünündən sonra Nəcati ilə birlikdə İstanbula qayıtmışdır. Qaynaqlar onun burada divan katibi olduğunu yazırlar. O da məlumdur ki, Nəcati 1509-cu ildə İstanbulda öldüyü zaman Səhi Şeyx Vəfa Təkkəsi yaxınlığında ona bir məzar inşa etdirmiş və ölümünü əks etdirən bu tarixi beytini yazmışdır: Aydındır Nəcati, aləmə tarix olmağın Tarixini Səhi dedi getdi Nəcati hay Eləcə də Nəcatinin bu beytini onun məzar daşına yazdırmışdır: Bir səngi dil fərağına ölən Nəcatinin Billah mərmərdən edərik məzarını. 52 Səhi bəy bundan sonra şahzadə valiliyi yanında Qanuni Sultan Süleymanın (1495-1566) divan katibi olmuşdur. “Həşt-Behişt”in müəllifi istər divanında və təzkirəsində, istərsə də Qanuniyə həsr etdiyi qəsidələrdə, özünün uzun illər onun qapısında xidmət etmiş bir qul olduğunu dönə - dönə qeyd edir. Qanuni Sultan Süleyman taxta çıxdıqdan sonra isə vəqf xidmətinə keçmişdir. Bu vəzifə dəyişikliyinin Səhinin arzusuna uyğun olmaması təzkirəsinin müqəddiməsində Qanunini mədh edən bir qəsidədən məlum olur: Qul olana çox etdi şah himmət Nola edə Səhiyə daha şəfqət. Olurkən padşahın xidmətində Tapım dedim səadət dövlətində. Günahım nə oldu bilsəm diriliyimdə Qovuldum qapıdan mən pirliyimdə. Nə var bir himmət etsə yenə Sultan, Qoca qul qapısında olsa dərban. Bu beytlərində Səhi, Qanuni padşahlığı dövründə gözdən düşdüyünü, ən azından ona iltifat edilmədiyini göstərmişdir. Səhinin bundan sonrakı məşğuliyyəti barəsində qaynaqlar müxtəlif məlumatlar verirlər. Ədirnə və bəzi imarətlərin vəqf məmuru vəzifəsindən sonra “Darül-Hadis” mədrəsəsində vəqf məmuru işləməsi məlumdur. O, bu vəzifədə ikən Anadoluda təzkirənin ilk nümunəsi hesab edilən “Həşt-behişt” əsərini yazmışdır. Öz vəziyyətindən razı deyildi və padşahdan başqa, dövrün irəlidə olan tanınmış adamlarına da qəsidələr həsr edərək bu sıxıntılı vəziyyətdən qurtulmaq istəyirdi. Təzkirəsini 1538-ci ildə Ədirnədə Qanuniyə həsr etmişdir. O, bununla da dəftərdarlıq və ya nişançılıq kimi bir vəzifəyə təyin ediləcəyini hesab edirdi. Bir az da bu səbəbdən “Həşt-behişt” əvvəldən sona qədər yerli-yersiz padşaha yalvarışlarla doludur. Ancaq bu əsər də Səhinin həyatında bir dəyişiklik yaratmadı. Yaşlı 53 şair umduğunu əldə etmədən 1548-ci ildə Ədirnədə 80 yaşında ikən vəfat etdi. ƏSƏRLƏRİ: 1. DİVAN. Dövründə və sonralar şair kimi böyük bir maraq yaratmamasına baxmayaraq Səhi bir divan sahibidir. Divan qaziəsgər Muhyiddin Çələbi əl-Fənarinin (v.1547) təşəbbüsü ilə tərtib edilmiş və özünə ithaf edilmişdir. Əsərin adət edildiyi kimi nüfuz sahibi olan dövlət adamlarından birinə deyil, bir elm adamına həsr olunmasının əsas səbəbi, məncə, şairin üzərində böyük təsiri olan Nəcatidən gəlmişdir. Məlum olduğu kimi, o da öz divanını Hatəmi təxəllüslü Müəyyədzadə Əbdürrəhman Çələbiyə (ö 1554) həsr etmişdir. Təzkirəsinin şairin istəklərinə cavab verməməsi onun dövlət adamlarından üz döndərməsinə səbəb ola bilərdi. Bir ön sözlə başlayan divan qəsidələr, qəzəllər, mürəbbelər, qitələr, tarixlər və lətifələrdən ibarətdir. Səhi şair olaraq o qədər də maraq doğurmadığı üçün bu divanın nüsxələri yox hesab ediləcək qədər az olub. Tanınan bir nüsxəsi hələ də Parisdə Bibliotheque Nationale (Mss Turc Suppl, nr 360) da saxlanılır. 2. “HƏŞT-BEHİŞT” (səkkiz cənnət). Seirdə öz bacarığını göstərə bilmədiyinə və şeirləriylə yadda qalmamağına baxmayaraq Səhi başqa bir əsəri ilə adını tarixə yaza bilmiş və ölməzlik qazanmışdır. Anadolu ərazisində ilk təzkirə sayılan əsərini o, “Həşt-behişt”adıyla qələmə almışdır. Hər bir sosial quruluş təşəkkül etdikdən sonra özü haqqında bir tarixin yaranışına imza atır. Anadoluda inkişaf edən ədəbiyyat da özündən sonra tarixinin yaranma zərurətini ortaya qoymuşdur. Belə ki, XV yüzilliyin ortalarında ədəbiyyat tarixinin ilk nümunələri yazılmağa başlamış və bu dövrdə toplanan nəzirə məcmuələrində bioqrafi yanın ilk bəsit hissələrinə rast gəlinir. Bəyliklər və Osmanlılar dövründə türk şeirinin getdikcə inkişaf etməsi nəticəsində sayı çoxalan şeir nümunələrinin və şairlərin bir yerə toplanması ehtiyacı hiss olunsa da, hər halda, Səhidən əvvəl təzkirə adı altında başqa bir əsər yazılmamışdır. Təzkirəçilik tarixində ilk diqqət çəkən məlumatları verən Gelibolulu Əli “Künhül-əxbar” 54 adlı əsərində hicri minilliyinə qədər Anadoluda yazılmış təzkirələri sayarkən bu növü Səhi Bəylə başlayır. Əsərini Səhidən təxminən əlli il sonra yazan Əli, həmin məsələ ilə maraqlandığına görə Səhidən əvvəl belə bir əsərin yazılıb-yazılmadığını mütləq araşdırmışdır. Belə ki, özünü bu iş üçün hazır bilməyən Səhi bəy həmin əsərin başqa birisi tərəfi ndən yazılacağını uzun bir müddət gözləmişdir. Ayrıca əsərinin önündəki nümunələrin Herat məktəbi təzkirələri olduğunu dönə-dönə qeyd etməsi də “Həşt-behişt”in bu növ üzrə ilk əsər olmasına işarə edir. Beləliklə, Səhi zəngin irs qoymuş təmsilçilər yetişdirmiş olan Anadolu türk ədəbiyyatı üçün çox lazımlı olan bir işi yerinə yetirməyə girişir. Bu dövrdə təzkirə yazmaq üçün ədəbiyyatda böyük bir ehtiyac hiss edilirdi. Buna görə də qarşıdakı dövrlərdə yazılan təzkirələr təsadüfdən deyil, sırf zərurətdən yaranmışdır. Çünki artıq müəyyən bir mərhələni başa vurmuş və formalaşmış ədəbiyyatın təmsilçilərinin həyatlarından bəhs edən bioqrafi yaların gizli qalması və itib-batması müsbət bir hal deyildi. Səhidən dərhal sonra bir- birinin ardınca ən gözəl nümunələrin yaranması da bu ehtiyacın nə qədər böyük olmasından xəbər verir. “Həşt-behişt” 1538-ci ildə Ədirnədə yazılmış və burada Qanuni Sultan Süleymana təqdim edilmişdir. Səhi, təzkirəsinin ön sözündə onu bu işə sövq edən səbəbləri və kimlərdən təsirləndiyini göstərir. Təsirləndiyi əsərlər Əbdurrəhman Caminin (1414-1492) “Baharıs- tan” adlı əsəri; Dövlətşahın (1431-1495) “Dövlətşah” təzkirəsi və Əlişir Nəvainin (1441-1501) “Məcalisün nəfais”idir. Əsərə “Həşt- behişt” adı verilməsi onun səkkiz təbəqə üzərində tərtib edilməsindən irəli gəlir. Bununla birlikdə əsər bu növün başqa nümunələrində olduğu kimi daha çox müəllifi n adıyla şöhrət qazanmış və Səhi təzkirəsi kimi tanınmışdır. Təzkirə özündən sonra yazılan başqa nümunələrə nisbətən qısa bir ön söz ilə başlanır. Bu dövrdə olan oxşar cəhətlərinin konturlarını cızaraq, xüsuilə İran təzkirələrinin ön sözünü təqlid edərək mədhiyyə və qitələrlə əhatə etdiyi bu bölümdə Səhi əvvəlcə Allaha şükür edir, peyğəmbərə və səhabələrinə salavat göndərir, dualar edir, şeirin və şairin xüsusiyyətlərindən söz açır, kimlərdən təsirləndiyini dilə 55 gətirir və əsərinin məruz qalacağı tənqid və hücumları qeyd edərək bir məsnəvi ilə Qanuni Sultan Süleymanın himayəsinə sığınır. Ön sözün bundan sonrakı hissəsində isə müəllif əsərinin çərçivəsini çəkir və son dörd təbəqədə topladığı şairləri ayırd edir. Bu bölümə daxil olan bir rübai əsərinin padşah tərəfi ndən dəyərləndirilməsi üçün “Asəfi -dövran” deyə vəsf etdiyi vəziri-əzama müraciəti özündə ehtiva edir. Müəllif səkkiz təbəqədən ibarət olan əsərinin hər təbəqəsində qələmə aldığı şairin sinfi mənsubiyyətini və yaşamış olduğu ərazini təbəqənin başlığında verdiyi bölümdə təsvir etmişdir. Son bölümdə isə əsərin səkkiz təbəqə üzərində düzənləndiyi, Səmaniyyə mədrəsələri nümunələrində olduğu kimi, hər təbəqəyə bir əlavə “tətimmə” artırıldığı göstərilir. Sonra xəta və nöqsanların xoş qarşılanmasını diləyərək Sultan Süleymana duasını ifadə edən daha bir rübai də yazır. Müəllif səkkiz təbəqəyə ayırdığı əsərində hər təbəqədə qələmə alacağı şairlərin sinif və xüsusiyyətlərini o təbəqənin başında verdiyi kiçik bölmə ilə izah etmişdir. Ayrıca təbəqənin sonuna əlavə etdiyi “tətimmə” adlandırdığı əlavə bölümlərlə də yazdığı təbəqədəki şairlərin xüsusiyyətlərini bir dəfə də qısaca olaraq aydınlaşdırır. Bu səkkiz təbəqədə şairlərin təsnifatı belədir: I TƏBƏQƏ. Bu təbəqədə dövrün padşahı Qanuni Sultan Süleymandan bəhs edilir. Əlif kimi yeganə olduğu üçün bu təbəqədə cümlənin xaqanı olan padşah tək yazılır. II TƏBƏQƏ. Bu təbəqədə Qanuni dövrünə qədər şeir yazan padşah və şahzadələrdən bəhs edilir. Təbəqə II Muradla başlanır və tarix sırası ilə ondan sonra gələn şeir yazmış padşah və şahzadələrdən bəhs edilir. Bunlar II Murad, Fateh Sultan Məhməd, Sultan Bayazid, Sultan Cəm, Sultan Səlim və Sultan Qorquddur. III TƏBƏQƏ. Dövlət adamlarına həsr olunan bu təbəqədə vəzirlər, qaziəsgərlər, dəftərdarlar, nişançılar və bəylər qələmə alınmışdır. Bu bölümdəki şairlər aşağıdakılardır: Əhməd Paşa, Mahmud Paşa, Vəfayi, Karamanlı Məhməd Paşa, Qasım Paşa, Piri Paşa, Zeynal Paşa, Lülfi Paşa, Əli Çələbi, Hacı Həsənoğlu, Əbdürrəhman Çələbi əl-Müyyid, Cəfər Çələbi, Şah Çələbi, Abdulvasi Çələbi, Muhyiddin Çələbi, Qədri Çələbi, Xoca Çələbi, Məhməd Çələbi, Abdülvəhhab 56 Çələbi, Əbülfazi Çələbi, Nişançı Mustafa Çələbi, Rüstəm bəy, Şamiloğlu Mustafa bəy, Çakəri Sinan Bəy, Əhməd Bəy, Əli Bəy, İdris bəy, Əhməd Bəy. IV TƏBƏQƏ. Xızır Bəy, İsari Çələbi, Lütfi , Qütbi, Müfti Əhməd Çələbi, Müfti Sadi Çələbi, Həsən Çələbi, Məhməd Çələbi, Hafi z Əcəm, İshak Çələbi, Əbdüləziz Çələbi, Sədi Çələbi, Fəxri Çələbi, Sururi, Əmiri, Həmdi Çələbi, Lamii Çələbi. V TƏBƏQƏ. “Həşt-behişt”in ümumi şairlərdən ibarət olan hissəsi bu təbəqədən başlayır. Bu hissədə Səhi bəy yaşadıqları dövrə yetişə bilmədiyi və barələrində hansı adamlardan məlumatlar öyrəndiyi şairlərə yer vermişdir. Bunlar aşağıdakılardır: Şeyxi, Əhmədi, Şeyxoğlu, Əhmədi- Dai, Şirazi, Hümami, Atayi, Şəmsi, Həsən, Zai, Zairi, Əzhəri, Nücumi, Baba Nədimi, Məlihi, Şeyx Rövşəni, Xəlili, Nizami, Xoca Qara Fakih, Ülvi, Şəhdi, Eşqi, Sərəzli Sədi, Həffi , Həyatı, Fənayi, Əli, Nəhifi ,Həmdi, Səfayi, Sabayı, Ləalı, Qivami. VI TƏBƏQƏ. Yazarın yaşadıqları zamana yetişdiyi və gəncliyində xidmət etdiyi özündən əvvəlki nəslə aid olan şairlər: Nəcati, Vəsfi , Kamal, Zülali, Nihani, Katib Şövgi, Rəvani, Əmiri, Talii, Sayi Afi tabi, Saki, Nihalı, Qəzalı, Meali, Sədri, Sübhi, Riyazi, Kəbiri, Sevdayi, Visali, Gubari, Gülami, Kərimi, Qədiri, Niyazi, Cəfai, Duayı, Baba Həsən, Behişti, Turabi, Səhayi, Ləli, Heydər, Sərəzli Kandi, Cənabi, Əhdi, Şəhidi, Sagərı, Şəmsi, ikayi, Fəridi, Həbibi, Nəsuhi, Katibi, Hədidi, Əhdi, Mürək, Sıfayi, Rəsmi, Sidqi, Fəhmi, Sühayi, Həvəsi, Nihani, Məhməd Çələbi, Muhyi, Talibi, Hakı, Hifzi, Məqami. VII TƏBƏQƏ. Bu təbəqədə Səhi bəyin müasiri olan şairlər qələmə alınmışdır. Bu bölümün sonunda “Qadın şairlər haqqında” adlı bir başlıqda iki qadın şairdən də bəhs edilir. Bu təbəqənin şairləri bunlardır: Zati, Ani, Şəmi, Məsihi, Rəfi qi, Sücudi, Əmani, Kəşfi , Fərruxi, Suni, Süzi, Ata, Nami, Pənahi, Cəmali, Yəqini, Cəlili, Fani, Vahdi, Katib Həsən, Katib Davud, Qəribi, Bəsiri, Səzayi, Sehri, Səriri, Civani,Cihani, Nigahi, Şəbabi, Meyli, Nizari, Bəzmi, Zənciri, Süvari, Sifatı, Çakşırcı Şeyxi, Zeynəb Xatun, Mehri Xatun. 57 VIII TƏBƏQƏ. Səhidən gənc olan və istedadları yenicə üzə çıxan, yeni yetişən şairlər bu təbəqədə yer almışlar. Onların sırası belədir: Rəmzi, Bahari, Niqabi, Kamı, Fikri, Xəyali, Fiqani, Heyrəti, Usuli,Tələti, Arifi , Ruhi, Niyazi, Rəhmi, Baqi, Abdi, Farisi, Yetim, Səliki, Mərdümi, Səbuhi, İşrəti, Məhvi, Ulumi, Məşrəbi, Nigahi, Fərdi, Zəmini, Əmri, Səbzi, Hilmi, Nuşi, Muidi, Nazmi, Garami, Vəhdəti, Sübuti, Qudsi, Vəchi, Xitabı, Qəndi, Hafi z, Hilali, Həlakı, Əşqı, Yəhya, Dəruni, Rəhıkı, Sehri, Cəmili, Qürbı, Lətifi , Suni, Sərvi, Dərviş. Kitabın son bölməsi olan xatimədə Səhi, bir məsnəvi ilə təkrar padşahı vəsf edir. O, ölkəsində şeir yazanın çox olduğunu bildirdikdən sonra, əsərinə bunların tanınmışlarını və layiq olanları daxil etdiyini söyləyir. Kitabın tamamlanmasına görə tanrıya şükür edir, onun padşahın adı ilə birlikdə əbədi sonsuza qədər qalması üçün dualar söyəyir və öz kitabını bitirir. XVI yüzillikdəki şairlərin sayının çox olması Səhi Bəyi bu kitabı yazmağa vadar etsə də, bu təşəbbüs özündən əvvəl həmin sahədə yol açmış Herat məktəbi təzkirələrindən və xüsusilə də Əlişir Nəvaidən gəlirdi. Səhi Bəy üslub, forma və məzmun etibarilə demək olar ki, Herat təzkirələrini təkrar etmişdir. Əsərin ön sözündə müəllifi n nümunə kimi götürdüyü “Baharıstan”, “Dövlətşah təzkirəsi” və “Məcalisün- nəfais” təzkirələrindən sonuncusu bu əsərə daha çox bənzəyir. Səhinin əsərdə vermiş olduğu təsnifat da Nəvainin verdiyi təsnifata çox oxşardır. Səhi, Nəvainin padşah Hüseyn Baykaraya ayırdığı səkkizinci təbəqəni öz əsərində Qanuniyə həsr etmişdir. Nəvaidə yeddinci təbəqədə yer alan Sultan və Şahzadələr, Səhidə ikinci təbəqədə, onun beşinci təbəqədə təsvir etdiyi mirzələri Səhi üçüncü təbəqədə göstərir. Alimləri Səhi də dördüncü təbəqədə vermişdir. Nəvainin altıncı təbəqədə qeyd etdiyi Xorasan xaricindəki şairlərin əvəzində Səhi beşinci təbəqədə həyatlarına yetişə bilmədiyi şairləri qeyd etmişdir. “Məcalisün – nəfais”də birinci, ikinci, üçüncü rövzədə həyatları təsvir edilən və çoxdan vəfat etmiş yazarlarla müasir və gənc şairlər, “Həşt-Behişt”də yeddinci və səkkizinci təbəqələrdə verilmişdir. Səhi sadəcə özündən əvvəlki nəsli də əsərinə gətirərək təzkirəsinin başlanğıcını bir az da əvvəllərə aparır. Onun 58 şairlər üzrə təsnifatı Nəvaidə olduğu kimi bir prinsipə söykənərək götürülməmişdir. Təbəqələrin öz içərisində də bir nizamsızlıq mövcuddur. Əlifba sırası ilə sıralanma isə Səhidən sonra Lətifi ilə başlayır və türk təzkirəsi üçün bir qanun halına keçir. Səhinin təzkirəsi məzmun və üslub baxımından bu növün ilk nümunəsi olduğunu açıqca hiss etdirir. Qarşısında Osmanlı şairlərinin həyatlarııyla bağlı bir nümunə və hazır qaynaq olmadığı üçün Səhinin qədim şairlər haqqında verdiyi məlumatlar səthidir. Bu dövr şairlərinin ancaq ən tanınmışları əsərə daxil edilmişdir. Bu baxımdan bəzi məşhur şairlər məsələn, Süleyman Çələbi, kitabda yer almır. Son üç təbəqədə yer alan və Səhinin hələ həyatda ikən tanıdığı şairlər haqqında verdiyi məlumatlar isə ətrafl ı və xeyli dolğundur. Səhi Bəy əsərini necə yazdığını və hansı mənbələrdən faydalandığını dilə gətirmir. Sadəcə əvvəlki nəslə aid şairlər üçün yaşlılardan məlumat topladığını bildirir. Xatimədə Anadoluda şairlərin sayının çox olduğundan ən tanınmışlarını təzkirəyə aldığı haqqında məlumat verir. Seçilən şairlərdə həmyerlilik, yaxınlıq, qohumluq, tanışlıq kimi ən sonrakı təzkirələrdə rast gəlinən və tənqid edilən nöqsanlar Səhidə demək olar ki, yoxdur. Son təbəqədə bəzi dəyərsiz şairlərə rast gəlinirsə də bunlar gənc şairlərdir və Səhi onlardakı qabiliyyəti görərək, mükəmməl şeirlər yazacaqlarına ümid bəsləmiş və təzkirəsinə daxil etmişdir. “Həşt-behişt”də mütəsəvvüf şairlərə xüsusi bir yer ayrılmamış və onlara fərqli şəkildə əhəmiyyət verilməmişdir. Şifahi ədəbiyyatla məşğul olan şairlərə, yəni folklor şairlərinə heç yer verilmir və bu ənənə bütün təzkirələrdə davam edir. Təzkirənin əhatə etdiyi əsas sahə Osmanlı ölkəsi, yəni Anadolu və Rumelidir. Xüsusilə Rumeli, Ədirnə və İstanbulda yetişən şairlərin hamısı, başqa yerlərdəki şairlərin isə ən məşhurları əsərdə yer almışdır. Səhi əsəri haqqında böyük israrla müxtəsər və ya risalə deyə bəhs edərdi. Burada müəllif yer verdiyi şairləri müəyyən sərhəd içində tutduğu kimi, onların bioqrafi yalarının da qısa olmasına xüsusi fi kir verirdi. O, hətta əlində olan məlumatları qısaldaraq əsərinə daxil etmişdir. Ömrünü yanında keçirmiş olduğu Nəcati haqqında yazdıqları yazılması gərək olandan çox azdır. Onunla bağlı olaraq 59 klassik bioqrafi ya xaricində verdiyi bir neçə sətirlik fərqli məlumatı da, “biz yenə sadələşdirək” deyə qısaltmışdır. Sözün qısası müəllif sözü uzatmaqdan israrla qaçırdı. Əsas məqsədi şairlərin adını unudulmağa qoymamaq olmuşdur. Bununla bağlı Nəcatiyə həsr edilən ən uzun bioqrafi ya təxminən iki səhifəyə qədərdir. Bəzi şairlərin sadəcə təxəllüsünü söyləyir, xüsusiyyətləriylə bağlı bir-iki cümləylə kifayətlənir. Bəzən şairlə bağlı bir aforizm, yaxud lətifə söyləyir. Verdiyi nümunələr isə bir beytdən ibarət olmuşdur. Başlanğıcdan etibarən ərəb və iran modellərini nümunə götürərək irəliləyən Anadolu divan ədəbiyyatı, şeir sahəsində XV yüzilliyin ilk yarısına qədər müəyyən məsafəni qət etmişdir. XV yüzilliyin yarısında, xüsusilə Fateh dövründən XVIII yüzilliyin sonuna qədər davam edən Osmanlı şeirinin qəliblənmiş, ölçülü qafi yə formasına malik yazı tərzinin, sözlərin bir-birilə uzlaşmasının və söz oyunlarının təməli atılmışdır. Nəsrdə isə belə dəyişikliklər yalnız Qanuni Sultan Süleyman dövründə baş verdi. Demək olar ki, diqqət çəkən nəsr əsərlərinin qələmə alınması yalnız Qanuni Sultan Süleyman dövründə meydana çıxdı. Bu növlərin biri də təzkirələrdir. Buna görə də təzkirələrin içərisində “Həşt-behişt” yalnız məzmun və mahiyyətinə görə deyil, üslubuna görə də ilk nümunədir. “Həşt-behişt”in dili və üslubu XVI yüzillkdə formalaşmağa başlayan klassik üslubla müqayisədə olduqca sadə və səmimidir. Təzkirələrdə bədii nəsr dili yalnız ön sözdə, təbəqə və tətimmələrdə, xatimədə və bəzi böyük şairlərin tərifl ənməsi ilə bağlı yerlərdə qədərindən orta halda istifadə olunmuşdur. Bu mənada təzkirə XV və XVI əsrlər arasında dil və üslub baxımından bir keçid əsəridir. Bütün bunları aydınlaşdırmaq üçün birisi əsrin əvvəllərində, o biri isə sonunda qələmə alınmış iki təzkirənin müqayisəsini aparmaq yerinə düşər. Bunlardan biri Səhinin “Həşt-behişt”i, o biri isə Həsən Çələbinin təzkirəsidir. Yüklə 2,76 Kb. Dostları ilə paylaş:
|