Azərbaycan döVLƏT İQTİsad univers
Yüklə 0,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- MÜNAS İB ƏTL ƏR İ BAKI - 2011
|
AZƏRBAYCAN DÖVLƏT İQTİSAD UNİVERSİTETİ N.R.QULİYEV M.M.MAHMUDOV BEYNƏLXALQ MALİYYƏ MÜNASİBƏTLƏRİ BAKI - 2011 2 Elmi redaktor: i.e.d.Ə hmədov Nazim Hidayət oğlu Rəyçilər: Quşxani R.N dos.Tağıyeva N.S. 3 dos. Quliyev N.R. i.e.n. Mahmudov M.M. BEYNƏLXALQ MALİYYƏ MÜNASİBƏTLƏRİ Cəmiyyətin iqtisadi tərəqqisi ictimai əmək bölgüsü ilə sıx ə laqədardır. Müəssisə səviyyəsində bu işçilərin ayrı-ayrı əmə- liyyatlar, texnoloji proseslər üzrə ixtisaslaşmasında və elə ona görə də əmək məhsuldarlığının, istehsal həcminin artmasında göstərir. Müəyyən mərhələdə bu iqtisadi artım üçün əhəmiyyəti faktor olur. Əmtəə istehsalının və xidmət göstərmənin bolluğu- na gətirib çıxarır. Aydındır ki, belə ixtisaslaşma və əmək böl- güsü əvvəllər ayrı-ayrı ölkələrin milli iqtisadiyyatı çərçivəsində baş verirdi. Müəyyən dövrdən sonra ictimai əmək bölgüsü hə- min çərçivəyə sığmadı, beynəlxalq forma almağa başladı, mü- badiləni yeni keyfiyyət mərhələsinə keçirdi, milli təsərrüfatla- rın qarşılıqlı təsirini genişləndirdi, stabilləşdirdi. Təsərrüfat hə- yatının və fəaliyyətinin beynəlmiləlləşməsinin mahiyyəti məhz bundan ibarətdir. İndi biz bu prosesin dünya iqtisadiyyatındakı xüsusi rolunun şahidi oluruq, onun yeni kəmiyyət və keyfiyyət dəyişikliklərinə uğradığını görürük. Hazırda dünya təsərrüfatın- da keyfiyyət dəyişiklikləri meqa iqtisadiyyat adlanan yeni mər- hələyə qədəm qoyur. Bu o deməkdir ki, dünya təsərrüfatı sfe- rası getdikcə ayrı-ayrı ölkələrin milli iqtisadiyyatına bilavasitə təsirini gücləndirir və onun inkişafını təyin edən amilə çevrilir. V.A.Medvedyev qloballaşmanı “dünya ölkələri arasındakı mü- nasibətlərdə cəmiyyətin və iqtisadiyyatın müasir sənayeləşmə səviyyəsinin təzahürü forması” 1 adlandırır. Qloballaşmanın dünya iqtisadiyyatında ən çox dəyişiklik- lər etdiyi sahələrdən biri maliyyə münasibətləridir. Amerikalı professor Lester Turonul fikrincə qloballaşma maliyyə əlaqələ- rinin beynəlmiləlləşməsinin yeni mərhələsidir. Beynəlxalq 1 Мировая экономика и международное отношения журналы №2. 2004-cü il. Səh3. 4 maliyyə münasibətləri beynəlxalq əmək bölgüsünün labüd nə- ticəsi kimi əvvəllər də mövcud olmuşdur. Lakin o indi yeni məzmun, yeni forma almış, daim təkmilləşən və yeniləşən in- frastruktura çevrilmişdir. Qloballaşma inkişaf etməkdə olan öl- kələrdə maliyyə sistemlərinin təcrid olması hissini azaltmış, kapital axını, miqrasiya qaydalarını yeniləşdirməklə maliyyə münasibətlərinin inkişafına təkan vermişdir. Çox qəribə olsa da qloballaşmaya mənfi münasibət əksərən inkişaf etməkdə olan öl- kələrdə nəşr olunan ədəbiyyatlardadır. Bu fikirlər Sietle, Melburi, İ raqa, Nitse, Kenuda və digər ərazilərdəki çıxışlarda özünü da- ha kəskin büruzə verir. Azərbaycan Respublikasında bu prob- lemlə əlaqədar tədqiqat aparan iqtisadçı alimlər arasında M.A.Əh- mədovu və N.R.Quliyevi, Dünyamalə Vəliyevi qeyd etmək olar. Məs. M.Əhmədov Azərbaycan Respublikası üçün indiki dövrdə qloballaşmanın ikili xüsusiyyətini qeyd edir. Bir tə- rəfdən o dünya iqtisadiyyatına daxil olmaq üçün, dünya maliy- yə sisteminin yeniliklərindən bəhrələnmək üçün açar rolunu oynayır. Dünya təsərrüfatına iqtisadi inteqrasiya alətidir. İkinci tərəfdən siyasi qloballaşma inkişaf etmiş ölkələri dünya dövlət- ləri üçün ağırlıq mərkəzinə çevirir, çox böyük əksəriyyəti bir qrup ölkədən asılı edir və bu onun mənfi tərəfidir. İ nteqrasiya prosesinin inkişafı beynəlxalq maliyyə müna- sibətlərinin formalaşmasına, inkişafına və getdikcə təkmilləş- məsinə gətirib çıxarmışdır. Beynəlxalq maliyyə-idxal-ixrac əməliyyatlarının ödənmə- si, beynəlxalq kreditin verilməsi və alınması, investisiya qoyu- luşu, beynəlxalq sosial müdafiənin qorunması və sair bu kimi sferada milli valyutaların və hərəkəti ilə bağlı maliyyə münasi- bətlərinin məcmusudur. Qısa desək beynəlxalq maliyyə milli valyuta ehtiyatlarının səfərbərliyə alınması, valyuta fondlarının yaradılması və bölüşdürülməsində meydana gələn maliyyə mü- nasibətlərinin məcmusudur. Bu münasibətlər dünya ölkələri və beynəlxalq maliyyə qurumları arasında formalaşır, inkişaf edir. 5 Həyata keçirilən çoxsaylı maliyyə münasibətlərinin məq- sədi, subyekti və obyektləri çox vaxt ayrı-ayrı dövlətlərin çərçi- vəsindən kənara çıxır. Kapitalın təmərküzləşməsi və mərkəz- ləşməsi istehsal sferasına nisbətən maliyyə sferasında misli gö- rünməmiş dərəcədə sürətlənmiş və qloballaşmışdır. Nəinki, beynəlxalq maliyyə təşkilatları və banklar maliyyə sahəsindəki rəqabət mübarizəsinin həlledici qüvvələrinə çevrilmişlər. Maliyyə əməliyyatlarındakı mütərəqqi dəyişikliklər, on- ların yeni kommunikasiya sistemi vasitəsilə həyata keçirilməsi “elektron pulların” hərəkətini nəzərdə tutan “virtual iqtisadiy- yat” anlayışının yaranmasına səbəb olmuşdur. Maliyyə münasi- bətləri və maliyyə sisteminin bütün ünsürləri dəyişən münasi- bətləri daha çevik və qabarıq şəkildə əks etdirir. Əgər 20-ci əs- rin əvvəllərində maliyyə bazarı dünya təsərrüfatı bazarının tər- kib hissəsi kimi çıxış edirdisə, artıq əsrin sonunda o müstəqil dünya maliyyə bazarı kimi formalaşmağa başladı. Corc Soros yazır: “Qlobal maliyyə bazarları bütün dünya- da iqtisadi şəraitə güclü təsir göstərir. Maliyyə kapitalı imti- yazlı vəziyyətdədir. Ümumiyyətlə götürüldükdə, kapital digər istehsal amillərinə nisbətən daha mobildir. Maliyyə bazarları ayrı-ayrı ölkələr üçün kapitalın vergiyə cəlb edilməsini hədsiz dərəcədə çətinləşdirmişdir, çünki onu hara istəsələr apara bilər- lər. Nəzərə alınsa ki, beynəlxalq maliyyə kapitalı ayrı-ayrı öl- kələrin həyatında həlledici rol oynayır, bu gün artıq qlobal ka- pitalist sistemi haqqında danışmaq olar.” 2 Beynəlxalq maliyyənin atributlarından biri də qlobal ma- liyyə mühitidir. Qlobal maliyyə mühiti dedikdə dünya maliyyə bazarlarının inkişafına, bankların, maliyyə korporasiyalarının və investorların qərarlarına təsir edən qlobal və regional şərait nəzərdə tutulur. Qlobal maliyyə mühiti təkmilləşən beynəlxalq pul sistemləri, ayrı-ayrı ölkələrin tədiyyə balanslarının vəziy- 2 Corc Soros – “Açıq cəmiyyət, qlobal kapitalizm islahat edilərkən” Москва 2001-ci il 6 yəti, aparılan dünya dövlətlərinin və regionlarının inkişaf mo- dellərinin təsiri artdıqda ciddi dəyişikliklərə məruz qalır. Qlobal maliyyə mühitinə aşağıdakılar daxildir: 1. Beynəlxalq maliyyə bazarlarının mövcud vəziyyəti; 2. Beynəlxalq bank işinin mövcud durumu; 3. Beynəlxalq maliyyə korporasiyalarında, institutların- da və beynəlxalq portdal investisiyalarında mövzu olan şərait. Beynəlxalq maliyyə idxal-ixrac əməliyyatlarının ödənmə- si, beynəlxalq kreditin verilməsi və investisiya qoyuluşu, bey- nəlxalq sosial müdafiənin qorunması və sair bu kimi sferada dünya valyutasının hərəkəti ilə bağlı maliyyə münasibətlərinin məcmusudur. Lakin, valyuta münasibətləri maliyyə münasibət- ləri demək deyil və bunları fərqləndirmək gərəkdir. Belə ki, valyuta idxal-ixrac əməliyyatlarının, kredit və investisiya qoyu- luşlarının, dövlətlərarası borcvermə və s. əməliyyatların həyata keçirilməsi üçün istifadə olunan ödəniş vasitələrinin məcmusu- dur. Qısa desək beynəlxalq maliyyə isə həmin valyuta ehtiyat- larının səfərbərə alınması, valyuta fondlarının yaradılması və bölgüsündəki meydana gələn maliyyə münasibətlərin məcmu- sudur. Bu münasibətlər dünya ölkələri və beynəlxalq maliyyə qrumları arasında formalaşır, inkişaf edir. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin aparıcı sistemi kimi çıxış edən beynəlxalq ma- liyyənin sərhədləri təkcə ayrı-ayrı ölkələrin sərhədləri ilə məhdud- laşmır. Bu münasibət dünya iqtisadiyyatının əsasını təşkil edir. Beynəlxalq maliyyənin ən mühüm təzahür formaların- dan biri beynəlxalq kreditdir. Beynəlxalq kredit borc kapitalı- nın faizlə birgə qaytarılmaq şərti ilə hərəkətidir. Beynəlxalq kreditin subyekti kimi dövlət, beynəlxalq maliyyə institutu, xü- susi banklar, beynəlxalq və regional valyuta kredit təşkilatları, müstəqil investorlar qismində hüquqi və fiziki şəxslər çıxış edir. Beynəlxalq kredit münasibətlərinin yaranması və inkişafı ə sasında müxtəlif subyektlər tərəfindən iri həcmdə əmtəə və valyuta ehtiyatlarının yığımı, eləcə də kapital vasitələrinə ölkə sərhədlərindən kənarında yaranan tələb çıxış edir. Beynəlxalq 7 maliyyənin təzahür forması kimi çıxış edən beynəlxalq kredit milli iqtisadi sərhədləri aşır. Beynəlxalq kreditin mənbəələri müxtəlif ola bilər. Bura bankların cəlb etdikləri vəsaitləri, hö- kumətin sərancamında olan vəsaitləri və s. aid etmək olar. Bey- nəlxalq kredit müxtəlif məqsədlərə xidmət edir. Bu borc alan tərəfin ehtiyacları ilə bağlıdır. Hazırda beynəlxalq kredit daha çox istehsal prosesinə yönəldilir. Eyni zamanda, bura iqtisadi islahatların dəstəklənməsi, iqtisadi təhkükəsizliyin aradan qal- dırılması, eləcə də digər məqsədlər daxildir. Hər bir iqtisadi kateqoriya kimi beynəlxalq kredit də bir sıra funksiyaları yerinə yetirir. Bu funksiyalar borc kapitalının beynəlxalq sferada hərəkətinin xüsusi cəhətlərini göstərir. Bunlar aşağıdakılardır: - istehsalın genişləndirilməsi, eləcə də borc kapitalının ölkələr arasında təkrar bölgüsü; - kapitalın birləşdirilməsi və mərkəzləşdirilməsi; - ölkə iqtisadiyyatının tənzimlənməsi. Yüksək kapital ehtiyatlarına malik ölkələrdə istehsal pro- sesinin kapitallaşdırılması və sürətləndirilməsi beynəlxalq kre- ditin əsas müsbət rolu kimi çıxış edir. Bu yolla istehsalın fa- siləsizliyi təmin edilmiş olur. Eyni zamanda beynəlxalq kredit istehsal prosesinin halqaları arasında sıx əlaqə yaradır. Bey- nəlxalq kredit istehsalın beynəlmiləlləşməsi, mübadilə prosesi- nin genişlənməsi, əməyin beynəlxalq bölgüsünün həyata keçi- rilməsi və bununla da vahid dünya bazarının formalaşmasında mühüm rola malikdir. Digər tərəfdən, beynəlxalq kredit vəsait- ləri hökumətin üzərinə düşən funksiyaların icrası zamanı mey- dana çıxan maliyyə boşluqlarını aradan qaldırır. Bura dövlət büdcəsinin ehtiyaclarının ödənməsi məqsədi ilə cəlb edilən xarici kreditlər aiddir. Bu kreditlərə aşağı inkişaf səviyyəsinə malik ölkələrdə daha çox ehtiyac yaranır. Həmçinin beynəlxalq kredit tədiyyə balansında əmələ gələn kəsirin aradan qaldırıl- masına xidmət edir. Bu dövlətin pul-kredit siyasətinə xidmət etməklə yanaşı beynəlxalq ticarətin normal inkişafına şərait ya- 8 radır. Beynəlxalq kredit münasibətləri məhsulların dünya baza- rında reallaşmasını sürətləndirir. Belə ki, müasir şəraitdə idxal- ixrac əməliyyatlarının böyük hissəsi kredit münasibətləri əsa- sında həyata keçirilir. Beynəlxalq kreditin müsbət cəhətləri ilə yanaşı mənfi təsirləri də mövcuddur. Bu baxımdan onun iqti- sadiyyatda dərin disporsiyalara gətirib çıxarmasını göstərmək olar. Belə ki, ölkə iqtisadiyyatının daha güclü, yəni, yüksək im- kanlara, gəlirə malik sahələri beynəlxalq kredit vasitəsilə güc- ləndiyi halda, digər sahələr inkişafdan geri qalmış olur. Məs., bu gün daha çox ölkəmizin neft sektoru kreditləşdirilir. Buna ə sas səbəb isə daha çox gəlir, risklərin az, dünya bazarında neft məhsullarına daha çox tələbin olmasıdır. Həmçinin iqtisadiyya- tın zəif sahələrinin beynəlxalq kredit bazarına çıxışı mümkün- süzdür. Bu halların qarşısını almaq üçün beynəlxalq kredit sər- hədlərinin gözlənilməsi çox vacibdir. Beynəlxalq kredit sərhəd- ləri ölkənin xarici borc vəsaitinə olan borcun həcmindən, kredi- tin müddətindən, faiz dərəcələrindən və s. asılıdır. Bu obyektiv sərhədin pozulması ölkədə dərin xarici borc böhranına yol açmış olur. Beynəlxalq kredit münasibətlərinin müxtəlif formaları mövcuddur. Bu baxımdan beynəlxalq kredit bir neçə xüsusiy- yətinə görə təsnifatlaşdırılır. Müddətinə görə: qısamüddətli (18 aya qədər); ortamüddətli (18 aydan 7 ilə qədər); uzunmüd- dətli (7 ildən yuxarı). Təyinatına görə: maliyyə kreditləri, kom- mersiya kreditləri, aralıq kredit. Növünə görə: əmtəə krediti və valyuta krediti. Təqdim edilən borcun valyuta növünə görə: kreditor ölkənin valyutası ilə verilən kredit, borcalanın ölkəsi- nin milli valyutası ilə verilən kredit, qeyri-iştirakçı ölkənin val- yutası ilə verilən kredit, valyuta səbəti əsasında formalaşan beynəlxalq valyuta vahidləri ilə verilən kreditlər (SDR). Təmi- natlığına görə: təminatlı kredit, blank kreditləri. Texniki təqdi- matına görə: borcalanın hesabına köçürülən nağd kreditlər: de- posit sertifikatları, aksept formasında kreditlər, borc istiqrazları və s. Kreditor subyektin müxtəlifliyi baxımından: bank kreditləri, 9 broker kreditləri, hökumət kreditləri, beynəlxalq maliyyə institutla- rının dövlətlərarası kreditləri, ixrac kreditləri, qarışıq kreditlər və s. Beynəlxalq əmtəə və xidmət bazarının inteqrasiyası kimi təzahür edən qloballaşma hal-hazırda inkişaf edən proseslərin mərkəzindədir və ölkələr bu prosesdən qaçılmazdır. Qlobal ma- liyyə inteqrasiyası dünya maliyyə bazarının inteqrasiyasıdır. Bir çox İEOÖ-in bu prosesdən uzaqlaşmağa can atmasına bax- mayaraq, həqiqətən inkişaf edən kommunikasiya və maliyyə münasibətləri bu inteqrasiyanı zəruriləşdirir. Önəmli deyil ki, ölkə qlobal kapital qoyuluşunda iştirak etsin, lakin yetər ki, bir çox neqativ halların qarşısını alan və inanılmaz dərəcədə mən- fəətli olan maliyyə inteqrasiyasının nümayəndəsi olsun. Məhz düzgün makroiqtisadi mühitin yaranması üçün əsas amillərdən biri effektiv maliyyə inteqrasiyasıdır. Beynəlxalq maliyyə və maliyyə qloballaşması son onil- likdə dünya iqtisadiyyatında ən vacib istiqamətlərdən biri ol- muşdur. Bu proses yüksələn aktiv və passivdə baş verməklə, ölkənin ÜDM ya da maliyyə dəyərlərində əks olunur. Bundan başqa ümumdaxilolmaların genişlənməsi üçün beynəlxalq ma- liyyə və maliyyə qloballaşması xarici xalis aktivlərin diffuzi- yazı üçün şərait yaradır. Geniş mənada beynəlxalq maliyyə və maliyyə qloballaşması əsası 1944-cü ildə qoyulmuş Bretton- Vudz sisteminin yaradıcılarının ifadə etdikləri mühitə yaxın qlobal iqtisadiyyatı formalaşdırıb və makroiqtisadiyyata təsiri yeni bir beynəlxalq valyuta sisteminin formalaşdırılması zəru- riyyətinə uyğun başa düşülür. Ümumiyyətlə maliyyə qloballaşması haqqında aşağıdakı sualları cavablandırsaq onun mahiyyətinə varmaq olar: I. Maliyyə qloballaşması bizim idarəmiz altında olan bir prosesdirmi? Beynəlxalq maliyyənin nəticəsi kimi təzahür edən ma- liyyə qloballaşması bu gün elə bir səviyyəyə çatıb ki, bu prosesdə iştirak etmək artıq zəruri hala gəlib. Bu, xüsusilə də bizim kimi kiçik ölkələr üçün daha böyük bir məna kəsb edir. 10 Ə lbəttə ki, hər hansı bir ölkənin hökuməti tək tərəfli olaraq bu prosesdə iştirak etməyi rədd edə bilər. Ancaq iqtisadi olaraq belə bir qərardan doğacaq daxili və xarici təzyiqlərə tab gətirə bilmək çox çətindir. Həmçinin belə bir siyasət bugünkü dün- yada rasional deyildir. II. Maliyyə qloballaşmasının potensial faydaları nələrdir? Bu potensial faydaları aşağıdakı kimi cəmləyə bilərik: ‐ Beynəlxalq kapital bazarlarına daxil olma ölkələrə, is- tehlaklarını zaman boyunca hamarlaşdırma fürsəti verir. ‐ Ölkələr ehtiyac duyduqları kapitalı cəlb edərək daha yüksək investisiya səviyyəsinə və iqtisadi artıma nail ola bilərlər. Bundan başqa cəlb edilən kapitalla birlikdə ölkələrə tex- noloji “know ‐how” da daxil olmaqdadır. Bunun nəticəsində də ölkədə məhsuldarlıq artmaqdadır. ‐ Sərbəst kapital hərəkətləri hökumətləri makro iqtisa- diyyatı daha səriştəli idarə etməyə təşviq və məcbur edir. ‐ Sərbəst kapital hərəkətləri ölkənin daxili maliyyə bazarlarının dərinliyini və genişliyini artırır. III. Maliyyə qloballaşmasının görünən mənfi təsirləri nələrdir? Bu mənfi təsirlərin ən önəmlilərini aşağıdakı kimi cəmlə- yə bilərik: ‐ Böyük miqyaslı kapital hərəkətləri ölkədə makroiqti- sadi natarazlıq yarada bilər. ‐ Qısamüddətli kapital hərəkətlərinin köçəri olması ölkə iqtisadiyyatını kövrək vəziyyətə gətirə bilər. ‐ Kapital marketlərindəki asimmetrik informasiya nəticəsində kapital effektli bir şəkildə hərəkət etməyə bilər. IV. Bütün bunlara baxmayaraq, bir ölkə kapital hərəkətlə- rinin müsbət təsirlərindən maksimum səviyyədə faydalanmaq və mənfi təsirlərini minimumda tutmaq üçün nələr etməlidir? Bu prosesində iştirak etmək ən rasional variantdırsa, ölkə aşağıdakı islahatları aparmağa məcburdur: 11 ‐ Makro iqtisadi sabitliyi təmin eləmək üçün, həm dün- yadakı, həm də ölkə daxilindəki vəziyyəti nəzərə alan məntiqli maliyyə və pul siyasəti tətbiq eləmək; ‐ Daxili maliyyə sisteminin effektli işləməsini təmin elə- mək; ‐ Lazım olan hüquqi və struktur islahatları aparmaq. Maliyyə qloballaşmasının bir nəticə də aktivlərin qiy- məti və valyuta hərəkəti ilə əlaqədər olan maliyyə münasibətlə- rinin təkmilləşməsidir. Bundan başqa aktivlərin qiyməti inves- tisiya fondunun dəyərindəki dəyişiklikləri dinamikləşdirir. Mə- sələn,ölkəmizdə xalis passivlərin dəyəri uyğun hərəkətləri tam dərəcədə intensivləşdirir, səhm bazarına heç bir mənfi təsir göstərmir və valyutamızı elastikləşdirir. Əlbəttə, aktivlərin qiyməti və valyutaların beynəlxalq investisiyada hərəkəti, müxtəlif aktiv və passivlərə olan tələbin maliyyə gəlirlərinin və valyuta dərəcələrinin ən vacib hərəkət- verici amili olana qədər görünməyəcək. Bundan başqa burada maliyyə və ticarət arasında qarışıqlı təsir var ki, bu da xalis xarici aktiv və valyuta məzənnələri arasındakı əlaqələri təmin edir. II. Beynəlxalq maliyyə və valyuta siyasəti. Beynəlxalq pul axını bizim dünyanın digər ölkələri ilə beynəlxalq maliyyə əlaqələrimizi daha da mürəkkəbləşdirir. Pul axını əmtəə və xidmətlərin hərəkəti kimi asanlıqla beynəl- xalq sərhədləri aşır. Faktdır ki, pul idxal və ixracı ödəmək üçün sərhədləri keçməlidir. Bundan başqa adamlar daha çox mən- fəət, yüksək faiz dərəcəsi və qiymətli kağız əldə etmək üçün pullarını sərhədlərdən keçirir. Əmtəə və xidmət ticarəti kimi pul axını da makrogəlirləri dəyişdirir. Ölkədə real faiz dərəcələri yüksək olanda ora pul axını da sürətli olur və xarici investorları cəlb edir. Digər ölkələr ilə müqayisədə daha stabil inkişaf siyasətinə malik ölkələrə pul yönləndirilir. Həmçinin ölkədən pulun sərhədləri aşmasına əsas amil idxalın ödənilməsi, investisiya qoyuluşu, torpaq, kapital, işçi alınması və s. bu kimi xərclərdir. 12 Bu gün azad kapital axını milli və regional iqtisadi hə- yatda əsas rol oynayır. İnkişaf etmiş dünyanın beynəlxalq ma- liyyə və kapital bazarı ilə bağlı manevr etməsi üçün üzən val- yuta məzənlərindən yaxa qurtarmasına baxmayaraq, valyuta məzənnə siyasəti bu bazarla əlaqəni saxlayır. Biz valyuta mə- zənnə siyasətinin istiqamətlərinə və funksiyalarına yeni bir as- pektdə yanaşmalıyıq. Valyuta məzənnələri milli siyasətlərin ə sas punktudur. Müasir pul iqtisadiyyatında heç kəs gündəlik artan-azalan maliyyə ölçülərindən təcrübələnməyə bilməz, əha- li hər gün məzənnəyə fikir verir və gələcəkdə baş verə biləcək neqativ halların qarşısını almaq üçün əvvəlcədən tədbir görür. Valyuta məzənnələrinin hərəkətini sözlə izah etmək və proqnozlaşdırmaq çətindir. Təəccüblü deyil ki, Mərkəzi Bank valyuta məzənnələrinin hərəkətini modelləşdirmək üçün uyğun işlər aparır. Bu modellərə açıq faiz pariteti, uzunmüddətli tədiy- yə pariteti, daxili və xarici balansı özündə birləşdirən balanslı val- yuta məzənnələri, qısamüddətli valyuta məzənnə siyasəti, milli makroiqtisadi modellər (portfel balans modelləri və monetar model), əmtəə qiymətləri ilə bağlı olan modellər, ümumi açıq balanslı makroiqtisadi modeli misal göstərmək olar. Paritetlik tez-tez açıq faiz pariteti kimi işlədilir. Bunun valyuta bazarına təsiri olduqca böyükdür. AFP gözlənilən mə- zənnə dəyişikliklərini göstərir, ancaq onların səviyyəsini yox, AFP tələb edir ki, hər bir faiz dərəcəsi gözlənilən böhrana uy- ğ un olsun. Çox vaxt bu model inflyasiyanın proqnozlaşdı- rılmasında istifadə edilir. Belə bir müzakirə var ki, inflyasiya ya sabit məzənnə fərziyyəsi, ya AFP, ya da Mərkəzi Bankın məzənnə hərəkətləri üzərində proqnozlaşdırılsın. Çünki, faiz dərəcələri ilə valyuta məzənnələri arasında böyük əlaqə var ki, bunlar da birbaşa inflyasiyaya təsir göstərir. Tədiyyə pariteti də valyuta məzən- nələrinin proqnozlaşdırılımasında istifadə edilir. AFP həmçinin Mərkəzi Bank tərəfindən aparılan struk- tur makroiqtisadi model üçün ən optimal siyasətdir. Bununla 13 belə Mərkəzi Bank valyuta məzənnələrinin cəmləndiyi struktur modeldən istifadə etməklə xarici borcların ödəmə risklərini azalda bilər. Bir çox ölkələrdə o, cümlədən Braziliyada bu mo- deldən istifadə edilir və model özündə İS bərabərliyini, Philips ə yrisini, Teylor qaydasını və AFP-ni birləşdirir. Maliyyə siyasəti təkcə regional deyil, həm də beynəlxalq sferanı əhatə etməlidir. Ölkədəki sabit iqtisadi inkişaf (aşağı dərə- cəli inflyasiya, elastik valyuta, real faiz dərəcələri və s.) maliyyə siyasətinin beynəlxalq maliyyədə yerini və rolunu müəyyən- ləşdirir. Bunun üçün önəmlidir ki, ölkədə düzgün valyuta siyasəti həyata keçirilsin. Valyuta siyasəti dövlətin daxili valyuta bazarında hə- yata keçirilən xarici valyuta ilə əməliyyatların və xarici valyuta məzənnəsinin tənzimlənməsi istiqamətində apardığı daxili və xarici iqtisadi siyasətdir. Valyuta siyasəti Mərkəzi Bank və digər maliyyə-kredit təşkilatları qismində mərkəzi hökumət or- qanları tərəfindən həyata keçirilir. Mərkəzi Bankın yürütdüyü pul siyasəti ölkədə makroiqtisadi stabilliyin təmin olunmasına və ölkənin əlverişli beynəlxalq rəqabət qabiliyyətinin qorunub saxlanmasına yönəldilir. Dayanıqlı makroiqtisadi sabitlik və aşağı inflyasiya davamlı iqtisadi artımın və əhalinin sosial rifa- hının yüksəldilməsinin əsas şərtləridir. Valyuta siyasəti tədiyyə balansının müsbət saldoya çatması üçün aparılan beynəlxalq maliyyə siyasətinin tərkib hissəsidir. Dövlət valyuta siyasətinin ə sas elementləri kimi, valyuta intervensiyasından və məhdudiy- yətlərindən istifadə edir. Valyuta intervensiyası dövlətin bank qismində valyuta tənzimləməsi məqsədi ilə valyuta bazarına müdaxiləsidir. Mər- kəzi Bank valyuta bazarında xarici valyutanın kütləvi təklifi və ya yığılması yolu ilə valyuta bazarını tənzimləyə bilir. Valyuta intervensiyasından çox vaxt ölkəyə mal və xidmətlər idxalının ixraca nisbətdə daha sürətlə artması nəticəsində milli valyuta kursunun xarici valyuta kursuna nəzərən aşağı düşdüyü şə- raitdə valyuta kursunun stabilləşdirilməsi üçün istifadə olunur. 14 Valyuta məhdudiyyətləri dövlətin ölkədaxili valyuta ba- zarındakı əməliyyatların, eləcə də ölkəyə xarici valyuta daxil- olmalarının və ölkədə milli və xarici valyuta çıxarmalarının məhdudlaşdırılması istiqamətində həyata keçirdiyi valyuta tən- zimlənməsi siyasətidir. Əsas etibarilə valyuta məhdudiyyəti valyuta bazarında valyuta məzənnəsinin tənzimlənməsinə xid- mət edir. Valyuta məhdudiyyəti milli iqtisadiyyatın xarici təsir- lərdən qorunması məqsədi güdür. Valyuta məhdudiyyəti konkret məsələlər üzrə qərar və göstərişlərə xidmət etməklə, valyuta qanunvericiliyinə əsasla- nır. Valyuta məhdudiyyəti konkret olaraq aşağıdakı məqsədlərə xidmət edir: I. Tədiyyə balansının tarazlaşdırılması; II. Valyuta kursunun sabitliyinin qorunması; III. Valyuta qiymətlilərinin dövlətin əlində cəmləndirilməsi və ondan valyutanın tənzimlənməsində istifadə. Valyuta məhdudiyyəti aşağıdakı məsələləri özündə birləşdirir: a) beynəlxalq ödəniş və kapitalın hərəkətinin tənzimlən- məsi, qızılın, pul nişanlarının və qiymətli kağızların hərəkətinin tənzimlənməsi; b) xarici valyutaların sərbəst alqı-satqısının qadağan olunması və aparılıb-gətirilməsinin məhdudiyyətləşdirilməsi; c) xarici valyutanın və valyuta dəyərlilərinin dövlətin ə lində cəmləndirilməsi. Valyuta məhdudiyyəti beynəlxalq iqtisadi münasibət- lərin müxtəlif sahələrində tətbiq edilir; xarici ticarətdə, görün- məyən əməliyyatlarda, kapitalın və kreditin hərəkətlərində, qı- zıl və xarici valyutalarla aparılan əməliyyatlarda və s. Tədiyyə balansı üzrə valyuta məhdudiyyətinin 2 əsas sahəsi ayrılır: cari əməliyyatlar (ticarət və qeyri-ticarət əməliy- yatları); maliyyə əməliyyatları (kapitalın və kreditin hərəkəti, gəlirlərin köçürülməsi və vergilərin ödənilməsi). 15 Valyuta məhdudiyyəti siyasətini həyata keçirən digər bir orqan gömrük oraqanıdır. Gömrük orqanı ölkədən çıxarılan və ölkəyə gətirilən bütün valyutalara, məhsullara nəzarəti həyata keçirir. Bu nəzarətin həyata keçirilməsi üçün 2 cür gömrük rejimindən istifadə edilir. Sadə gömrük rejimi gömrük rejimi- nin sadələşdirilmiş formasıdır ki, bu da, müasir şəraitdə inteq- rasiyanın əsasını təşkil edir. Sərt gömrük rejimi zamanı dövlət güclü proteksionizm rejimindən istifadə edir. İ ndi isə 2006-cı ildə ölkəmizdə aparılan valyuta siyasəti və struktur tədbirlər haqqında danışaq. 2006-cı il üçün pul siya- sətinin təqdim olunmuş istiqamətləri hökumətin 2006-cı il üçün formalaşdırdığı büdcə siyasətinə, iqtisadi artım proqnozlarına, makroiqtisadi sabitliyin qorunması üzrə müəyyən olunmuş ori- yentirlərə (birrəqəmli inflyasiya) və qeyri-neft sektorunun inki- ş af prioritetlərinə əsaslanır. 2006-cı ildə ölkə iqtisadiyyatında sıçrayışlı inkişaf dinamikası davam etmişdir, iqtisadi artım tempi 30%-i ötmüş, təkcə neft sektorunda artımın 55% təşkil etmişdir, onun ÜDM-də payının 43%-ə çatmışdır. Yüksək inkişaf dinamikası şəraitində büdcə gəlirlərinin 70%-dək artımı olmuşdur. Bu il büdcəyə əsasən gələn neft gə- lirlərinin əhəmiyyətli hissəsi sosial-iqtisadi inkişaf məqsədlə- rinə istifadə olunmuş və bu pul kütləsinə, məzənnəyə təsir edən ə sas faktor olmuşdur. 2006-cı ildə dövlət büdcəsi xərclərinin təqribən 60%-i xarici valyutada olan neft gəlirləri hesabına ma- liyyələşmişdir. Bu isə böyük həcmdə xarici valyuta kütləsinin valyuta bazarına daxil olmasını təsdiq edir. Nəticədə pula tələbin əhəmiyyətli artmasına şərait yaranmış, bu isə məzənnə və qiymətlərə təzyiqə səbəb olur. 2006-cı ilə nəzərdə tutulan iqtisadi siyasət, ilk növbədə isə fiskal siyasət məcmu tələbin bütün komponentləri (istehlak, investisiya, xalis ixrac) üzrə pula tələbın genişlənməsinə şərait yaratsa da, Milli Bank təkrəqəmli inflyasiya hədəfinə uyğun olaraq bu tələbin yüksək inflyasiya doğurmayan hissəsini ödə- məyə çalışmışdı. 16 Makroiqtisadi sabitliyi qorumaq üçün Milli Bank pul emissiyasının məqbul həddini müəyyən etmişdir. Bu hədd qey- ri-neft sektorunun artımına əsaslanır. Eyni zamanda, denomi- nasiyanı həyata keçirən ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, milli valyutaya inamın güclənməsi dollarlaşma səviyyəsinin azalma- sı ilə müşahidə olunur. Fiskal ekspansiya ilə yanaşı, 2006-cı ildə xarici inves- tisiyaların böyük həcmli axınları, dövlət təminatlı və dövlət tə- minatı olmadan xarici kreditlərin cəlb olunması, daxili maliyyə bazarında faiz dərəcəsinin yüksək olması ilə bağlı qısamüddətli xarici kapitalın axını ehtimalı valyuta bazarına təzyiqi daha da artırmış və manatın möhkəmlənməsini şərtləndirmişdi. Eyni zamanda, belə şəraitdə inflyasiya üzrə hökumətin nəzərdə tutduğu hədəfin reallaşması 2006-cı ildə daxili tələbin idarə olunması siyasətində əhəmiyyətli korreksiyaların həyata keçirilməsini zəruri etmişdir. Bu ilk növbədə makroiqtisadi siyasətin, büdcə siyasətinin, xüsusilə cari büdcə xərclərinin və büdcənin qeyri-neft kəsirinin ciddi monitorinqini, bu kəsirin limitinin neft və qaz gəlirlərinin idarə olunması üzrə uzunmüd- dətli strategiyadan irəli gələn prinsiplər əsasında gözlənilməsini tələb etmişdi, büdcə xərclərinin keyfiyyətinin daha da artırıl- masını şərtləndirmişdir. 2006-cı ilə Milli Bank pul kütləsinin artım tempi ilə məzənnənin dəyişməsini effektiv balanslaşdırmağa çalışmışdı. Bu məqsədlə 2005-ci ildə olduğu kimi məzənnə siyasətində “üzən-tənzimlənən məzənnə rejimi”nə üstünlük vermişdir. Bütün bunlar 2006-cı ildə büdcə siyasətinin məqsədləri ilə pul siyasətinin məqsədlərinin effektiv uzlaşdırılması imkan- larını artırmış, pul siyasətinin “inflyasiyanın hədəflənməsi reji- mi”nə keçirilməsi üçün ilkin şəraiti təmin etmişdi. Milli Bank pul kütləsinə nəzarəti gücləndirmək üçün öz notlarının emissiyasını genişləndirmişdi. Başqa neft ixracatçısı olan ölkələrinin təcrübəsində olduğu kimi, neft bumunun erkən dövrünün “kredit bumu” ilə müşahidə olunacağı ehtimallarını 17 nəzərə alaraq Milli Bank bank sistemində risklərin minimallaş- dırılması məqsədilə prudensial monitorinqi daha da gücləndir- mişdi. Ümumiyyətlə Milli Bankın monetar siyasətinə və 2007- ci il üçün proqnozuna aşağıdakı cədvəldən daha aydın nəzər yetirmək olar: Yüklə 0,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|