Azərbaycan döVLƏt pedaqoji universiteti Kİmya və Bİologiya faküLTƏSİ

AZƏRBAYCAN DÖVLƏT PEDAQOJİ UNİVERSİTETİ

KİMYA VƏ BİOLOGİYA FAKÜLTƏSİ

1901B BİOLOGİYA MÜƏLLİMİLİYİ İXTİSASI ÜZRƏ

II KURS TƏLƏBƏSİ

ALLAHVERDİYEVA GÜNEL RASİM QIZININ

«PSİXOLOGİYA» FƏNNİNDƏN

SƏRBƏST İŞİ

BAKI – 2020

MÖVZU 1: ŞƏXSİYYƏTİN FORMALAŞMASINDA GENETİK AMİLLƏRİN ROLU
Şəxsiyyət sözü latın dilində «persona» deməkdir. Bu söz ilkin mənasında qədim yu­­nan teatrlarında aktyorların üzünə taxdığı mas­kanı ifadə edirdi. Mahiyyətcə bu ter­min ilkin mənasında teatr fəa­liy­yə­tində komik və ya faciəvi obrazları göstərmişdir. Be­lə­­lik­lə, «şəx­siyyət» ilkin mənasında müəyyən rol oynayan sosial obraz olmuşdur.

Şəxsiyyət prоblemi müаsir pedаqоgikа, psixоlоgiyа, etikа, sоsiоlоgiyа və digər elm­­lə­rin dаim diqqət mərkəzində olmuşdur.

Şəxsiyyət insan varlığının bir sıra keyfiyyət və və­ziyyətinin təzahürü formasıdır. İn­­san ümumi anlayışdır. O bio­loji növün bir kateqoriyasıdır. Fərd bioloji varlığın insan nö­­vüdür. Şəx­siyyət isə insanı digər bioloji canlılardan fərqləndirən sosial varlıqdır. Şəx­­siyyətin sosial mahiyyətini insanın tərbiyə aldığı və işti­rak etdiyi ictimai quruluş, mə­­dəniyyət müəyyənləşdirir. Müasir peda­qogika və psixologiyada şəxsiyyət anlayışına bir­­mənalı yanaşılmamışlar.

Tədqiqatçıların əksəriyyəti hesab edir ki, həyatı boyu forma­la­şan, özünəməxsus fər­­­di xüsusiyyətləri, müəyyən təfəkkürü, davranış tərzi, hissləri, ictimai münasibət və ün­­­siyyəti olan insan şəxsiyyət adlanır. Şəxsiyyət haqqında başqa tərif və fikirlər də möv­cuddur:

Şəxsiyyət - bu, bir fərdin bütün müxtəlif keyfiyyət və dəyərlərini nəzərdə tutan bir in­­sanın mənəvi tərəfidir.

Şəxsiyyət dedikdə, müəyyən sosil keyfiyyətlərə, mənlik hissinə malik olan şüurlu fərd başa düşülür.

Bu təriflərin sayını istənilən qədər çoxaltmaq olar. Elə bu məqamda şəxsiyyətin in­­kişafı anlayışı məsələsinə aydinlıq gətirsək, yerinə düşərdi.

Şəxsiyyətin inkişafı dedikdə, insanın müəyyən keyfiyyətlərə, o cümlədən, zehni, psi­xi, mənəvi, əmək, fiziki və s. keyfiyyətlərə yiyələnməsi və özünü təkmilləşdirməsi ba­şa düşülür.

Şəxsiyyətin inkişafına dair iki baxış mövcuddur: metafizik və dialektik baxış.

Metafizik baxış inkişafı mexaniki proses kimi başa düşür: ona kəmiyyət dəyişməsi ki­mi baxır, inkişafın mənbəyini isə genetik proqramda axtarır.

Dialektik baxış isə şəx­siy­yətin inkişafina kəmiyyət dayişmələrindən keyfiyyət də­yiş­mələrinə keçid kimi yanaşır, inkişafin mənbəyini ziddiyyətlərin həlli prosesi ilə bağ­la­yır. Dialektik baxışa görə, şəxsiyyətin inkişafinın hərəkətverici qüvvəsini zid­diy­yət­lə­rin yaranması və həlli təşkil edir. Əsas ziddiyyət insanın tələbatları ilə imkanları ara­sın­da­kı ziddiyyətdir. İnsan öz ehtiyacını, yəni tələbatını ödəmək üçün bütün imkan­la­rı­nı, o cümlədən, biliyini, bacarığını, iradi qüvvəsini və s. səfərbərliyə alır və nəticədə tə­ləbatını ödəyir. Bu prosesdə öz inkişafında irəliyə doğru müəyyən addim atır - bu və ya digər keyfiyyətə yiyələnir.

İnsan şəxsiyyəti müxtəlif amillərin nəticəsində formalaşır. Şəxsiyyətin for­ma­laş­ma­sına təsir edən amillər çoxcəhətlidir: onlar daxili və xarici, təbii və ictimai, subyektiv va obyektiv, planlı və kortəbii olur. Alimlər onları uzun müddət araşdırmış, iqlimə və coğ­rafi mövqeyə qədər bir şəxsiyyətin formalaşmasında bütün mühitin iştirak etdiyi qə­naətinə gəlmişlər.

İnsаnın inkişаfı və оnun şəxsiyyət kimi fоrmаlаşmаsı üç bаşlıcа аmilin – irsiyyət, mü­hit və tərbiyənin qаrşılıqlı təsiri ilə həyаtа keçirilir. Bəzi yeni elmi ədəbiyyаtdа fə­а­liy­­yət də bir аmil kimi göstərilir.

Amil dedikdə, hər hansı bir prosesin, hadisənin xarakterini və ya fərdi xü­su­siy­yət­lə­rini təyin edən səbəb, hərəkətverici qüvvə nəzərdə tutulur.

Daxili amillərə daxildir: genetik, bioloji, fiziki, fizioloji amil­lər. Bu cəhətdən daxili amillər insanın şəxsi fəallığını, ma­ra­ğını, insanlarla ünsiyyət və münasibətini də özün­də birləşdirir.

Bioloji amillərdən əsas təsir fərdin doğum zamanı aldığı genetik xüsusiyyətləri ilə hə­­yata keçirilir. İrsi xüsusiyyətlər şəxsiyyətin formalaşması üçün əsasdır. Bir şəx­siy­yə­tin qabiliyyət və ya fiziki keyfiyyətlər kimi irsi keyfiyyətləri, xarakterində, ətraf aləmi al­qılamasında və digər insanları qiymətləndirməsində iz buraxır. Bioloji irsiyyət şəx­siy­yətin fərdiliyini, digər fərdlərdən fərqini böyük ölçüdə izah edir, çünki bioloji irsi ba­xımından iki eyni fərd yoxdur.

İrsiyyət dedikdə, vаlideynlərdən uşаqlаrа müəyyən keyfiyyət və xüsusiyyətlərin ir­­sən keçməsi bаşа düşülür. 

Fiziolоgiyаdа isbаt оlunmuşdur ki, cinsi hüceyrədə оlаn xrоmоsоmlаr nəsillər аrа­sın­dа bir növ keçid körpüsü rоlunu оynаyır; bu əsаsdа yаrаnаn sinir sistemi insаnın tə­lim аlmаsınа və tərbiyə оlunmаsınа imkаn yаrаdır. Fiziоlоgiyаdа о dа isbаt оlun­muş­dur ki, insanların böyük əksə­riy­yətinin irsi imkаnlаrı nоrmаdа оldugundаn, оnlаrın psi­xo­lо­ji inkişаf imkаnlаrı dа оxşаrdır; eyni yаş dövründə və eyni şərаitdə nоrmаl inkişаf edən insanların əksəriyyətində psixolоji xüsusiyyətlər təqri­bən bir-birinə yаxın оlur.

Uşаğın mаlik оlduğu irsi və аnаdаngəlmə əlаmətlər uşаq şəx­siy­yətinin inkişаfı üçün müəyyən fizioloji imkаn rоlunu оynаyır. İr­siy­yətin dаşıyıcısı genlərdir. Müаsir elm sübut etmişdir ki, оrqаniz­min xаssələri gen kоdundа şifrələnmişdir. Оrqаnizmin xаs­sələri hаq­qındа bütün infоrmаsiyаlаr məhz оrаdа tоplаnmışdır. Vаlideyn­lər­dən uşаq­lаrа həm fiziki əlаmətlər (bədən quruluşunun xüsu­siy­yət­ləri, sаçın, gözün və də­ri­nin rəngi və s.), həm də fiziоlоji əlа­mət­lər (аli sinir sisteminin xüsusiyyətləri, sinir hü­cey­rələrinin sаyı, psi­xi pоzğunluqlаrı yаrаdаn pаtоlоji qüsurlаr, bəzi xəstəliklər – he­mо­­filiyа, şəkər və s.) irsən keçir.

Nəzərə almaq lazımdır ki, anadangəlmə əlamətlərin heç də ha­mısı irsi əlamət he­sab edilə bilməz. Bu cür əlamətlərin bəziləri ana bətnində daxili və xarici mühitin təsiri ilə yarana bilir. İrsi əlamət bir nəsildə deyil, bir çox nəsillərdə üzə çıxır və mühitin tə­sirinə da­vam­lı olur. Anadangəlmə əlamətlər isə bir nəsildə müşahidə edilir və sonrakı nəs­lə keçməyə də bilir. Odur ki, irsi əlamətlərlə anadan­gəl­mə əlamətlər arasında fərq var­dır. Pedaqogika elmində şəxsiy­yətin formalaşması, inkişafı və tərbiyəsi məsələsində ir­siyyətin mövcud­luğu nəzərə alınmaqdadır.

Təlim, tərbiyə, təhsil və inkişaf üçün əhəmiyyət kəsb edən fiziki əlamətlər deyil, fi­zioloji əlamətlərdir. Məlumdur ki, həm fiziki əlamətlər, həm də fizioloji əlamətlər irsən nəsildən-nəslə keçir. La­kin fiziki əlamətlər (məsələn saçın, gözün rəngi) şəxsiyyətin ne­cəliyinə, yəni onun mənəvi, əxlaqi, estetik inkişafına təsir göstər­mir. Nə­sil­dən-nəslə keçən fizioloji əlamətlərin (baş beyin qabığındakı hüceyrələrin sayı, tem­pe­rament, ali sinir sisteminə məxsus digər xüsusiyyətlər) şüura, davranışa, təlim-tərbiyə işinə, şəxsiyyətin inki­şafına təsiri vardır.

Yuxarıda da qeyd etdiyimi kimi, irsiyyət - orqanizmin müəyyən keyfiyyət və xü­su­siyyətləri valideynlərdən uşaqlara ötürmək xüsusiyyətidir.

Ümumiləşdirirə deyə bilərik ki, aşağıdakılar valideynlərdən uşaqlara miras qalır:

Anatomik və fizioloji quruluş - insan irqinin nümayəndəsi kimi fərdin spesifik xü­su­­siyyətlərini əks etdirir (nitq, dik gəzinti, düşüncə, iş).

Fiziki məlumatlar- xarici irqi xüsusiyyətlər, bədən quruluşu, konstitusiya, üz xü­su­­si­yyətləri, saç rəngi, gözlər, dəri;

Fizioloji xüsusiyyətlər - metabolizma, qan təzyiqi və qan qrupu, rh faktoru, bə­də­nin yetişmə mərhələləri;

Sinir sisteminin xüsusiyyətləri - beyin qabiğinin və onun periferik aparatinin qu­ru­luşu (görmə, eşitmə, qoxu və s.), təbiəti və müəyyən bir yüksək sinir fəaliyyətini təyin edən sinir proseslərinin orijinalliğı;

Bədənin inkişafindaki anormalliqlar - rəng korluğu (qismən rəng korluğu), dodaq ya­riğı, damaq yarığı;

Müəyyən irsi xəstəliklərə meyl - hemofiliya (qan xəstəlikləri), şəkərli diabet, şi­zof­reniya, endokrin xəstəliklər (cirtdanliq və s.);

Anadangəlmə insan xüsusiyyətləri - əlverişsiz yaşayiş şəraiti (xəstəlikdən sonraki fə­sadlar, uşağin inkişafi zamani fiziki zədələnmə və ya nəzarət, pəhrizin pozulmasi, iş, bə­dənin sərtləşməsi və s.) nəticəsində əldə edilən genotip dəyişikliyi ilə əlaqələndirilir.

Xarici amillərə daxildir: fərdin müəyyən mədəniyyətə, sosi­al-iqtisadi sinfə və ailə mü­hitinə məxsusluğu. Bu baxımdan xarici amil­lər ictimai mühiti, kollektivi, ictimai qrup­ları, tərbibiyəvi təsir­ləri də özündə birləşdirir.

Beləliklə, şəxsiyyət müasir pedaqogika və psixologiya el­min­də biogenetik, so­si­o­g­­­e­netik və psixogenetik elementlərin məc­musu hesab edilir. 

Şəxsiyyətin inkişafına dair müxtəlif nəzəriyyələr də meydana gəlmişdir. Şəx­siy­yə­tin inkişafinda hansı amillərə üstünlük verilməsindən asılı olaraq həmin nəzəriyyələri bir neçə qrupa bölmək olar: Mövzu ilə əlaqədar bəzi nəzəriyyələr haqqında qısa mə­lu­mat verək:

1. Bioloji amilin rolunu şişirdən nəzəriyyələr. Orta əsrlərdə mövcud olan «ir­siy­yət» nazəriyyəsi, XIX əsrin sonlarında mövcud olan «biogenetik» nəzəriyyə şəx­siy­yə­tin inkişafında irsiyyət amilini əsas götürür. Bu nəzəriyyəyə görə, insan hazır qabiliyyət və xasiyyətlə doğulur. Bəzi alimlər - E. Torndayk, C.Dyui (ABŞ) qabiliyyətlərin göz və qulaq kimi insana genlər vasitəsilə hazır verildiyini qeyd edirlər. Dinin «qismət» nə­zəriyyəsi də bu mövqedən çıxış edir: insanın taleyi doğularkan onun alnına yazılır: ya­zılanı isə pozmaq olmaz, heç kəs qismətdən artıq yeyə bilməz.

Şərq pedaqoji fikrində, Azərbaycan folklor nümunələrində şəxsiyyətin inkişafında ir­siyyətin rolu öz ifadəsini tapmışdır. Xal­qı­mızın atalar sözlərində deyilir: «Ot kökü üs­tə bitər», «Namərd gəlib mərd olmaz, mərd olmasa atası», «Quyuya su tökməklə qu­yu­da su olmaz»,  «Bədəsil əsil оlmаz, bоyuncа qızıl qаlа» sə s.

Dahi Nizami Gəncəvi bu xüsusda belə yazırdı:

Zatı pis olana, üz göstərmə sən,

Qurdu bəsləməkdən ziyan çəkərsən.

Məhəmməd Füzuli irsiyyətə, zаtа, kökə üstünlük verərək оbrаzlı şəkildə belə de­yir­di:

Hər kimin vаr isə zаtındа şərаrət küfrü,

İstilаhаti-ülum ilə müsəlmаn оlmаz.

İrsiyyət və tərbiyənin rolunu şişirdən nəzəriyyələr. Fransız filosofu D.Didro (XVIII əsr), İsveçrə pedaqoqu LPestalotsi (XVIII-XIX əsrlar) bu mövqedən çıxış et­miş­lər.

Pestalotsi insanın təbii qüvvələrini, yəni irsi imkanlarını mütləqləşdirməyin (C.C.Ru­s­sonun «Təbii tərbiyə nəzəriyyəsində olduğu kimi) əleyhinə çıxırdı, Təbii im­kan­lar özlüyündə, tərbiyənin iştirakı olmadan inkişaf edə bilməz: özbaşına buraxılmış, kor­təbii inkişaf edən insan (C.C.Russonun «Azad tərbiyə» nəzəriyyəsində olduğu kimi) ahəng­dar şəxsiyyət kimi formalaşa bilməz, onun təbii qüvvələri lazımi dərəcədə inkişaf et­məz.

İrsiyyət və mühitin rolunu şişirdən nəzəriyyələr. «İki amil» nəzəriyyəsi (XIX əsr) bu mövqedə durmuşdur: guya hər şey insanın irsiyyətindən və düşdüyü mühitdən ası­lı­dır. Sonrakı dövrlərdə irəli sürülən bəzi nəzəriyyələr də ««Konvergensiya» nə­zə­riy­yə­si (C.Piace, Ştem), «İstedadlılıq» nəzəriyyəsi (Q.Ayzek, Qrey) irsiyyət və mühitin ro­lunu şişirdir, tərbiyənin rolunu inkar edir. Hətta bəzilari genlərin təsir faizini rəqəmlə gös­tərməyə cəhd etmişlər: guya şəxsiyyətin zehni inkişafi 80% genlərin, 20% isə mü­hi­tin təsiri ilə formalaşır (Q.Ayzek). Bu nəzəriyyələr şəxsiyyətin formalaşması mə­sə­lə­si­nə birtərəfli yanaşmış, bu prosesə təsir göstərən amillərdən ya birini, ya da ikisini qə­bul edərək digərlərinin rolunu inkar etmiş və ya məhdudlaşdırmışlar. Bu nə­zə­riy­yə­lər­də habelə şəxsiyyətin özünün fəallığı qiymətləndirilməmişdir.

Bioloji və sosial amilləri, eləcə də insanın şəxsi fəallığını vəhdətdə götürən nə­zə­riy­yə. Dialektik nəzəriyyə (XX əsr) məhz bu mövqedə durur. Bu nəzəriyyəyə görə, şəx­siy­yətin inkişafinda irsiyyət amili müəyyənedici, sosial amillər isə həlledici rol oynayır.

Beləliklə, yekunda deyə bilərik ki, insan inkişafı prosesi və nəticələri həm fərdi olaraq deyil, həm də kompleks olaraq fəaliyyət göstərən həm bioloji, həm də sosial amillər tərəfindən müəyyən edilir. Fərqli şəraitdə, müxtəlif amillər şəxsiyyətin formalaşmasına az və ya çox təsir göstərə bilər.