AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adina tariX İnstitutu

AZƏRBAYCAN  MİLLİ  ELMLƏR  AKADEMİYASI 
A.A.BAKIXANOV  ADINA  TARİX  İNSTİTUTU
GƏNCƏ - QARABAĞ
ƏYALƏTİNİN 
İCMAL DƏFTƏRİ
- m
o -
A z ə rb Jjy ca n   R e s p u b ü k ə s ı  P re z id e n tin in  
jç iə r   İd o ro si
P R E Z İD E N T  K İT A B X A N A S I 
CASIOĞLU
BAKI - 2010

G-
AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu 
Elmi Şurasının q ə ra n  ilə çap olunur
Layihənin rəhbəri və ön sözün müəllifi: 
Əməkdar elm xadimi, 
AMEA-nın müxbir üzvü 
Yaqub Mahmudov
Tərtibçi: 
tarix üzrə fəlsəfə doktoru 
Tofiq Nəcəfli
Dizayner ve 
texniki redaktor:
Mehri Xanbabayeva
Gəncə-Qarabağ  əyalətinin  icmal  dəftəri.
BaKi:  Çaşıoğlu,  2010.  -  508  səhifə.
K itab   "Çaşıoğlu"  m ətbəəsində  çap  olunm uşdur.
ISBN  978-9952-27-281-9
©  AMEA,  A .A .BaK ixanov  ad ın a  T arix   İ n s titu tu ,  2010
©  "Çaşıoğlu"  n əşriy y atı,  2010
ÖN  SÖZ
AZƏRBAYCANIN  GƏNCƏ-QARABAĞ 
BÖLGƏSİNİN  TARİXİNƏ  DAlR  QİYMƏTLİ 
İLKMƏNBƏ
«Gəncə  — Qarabağ əyalətinin  icmal  dəftəri»
A zərbaycan  M illi  E lm lər  AKadem iyasınm   T arix   In s titu tu n d a  
A zərbaycan  ta rix in in  
indiyədəK  öyrənilməyərəK 
qalan  çoxsaylı  prob- 
lem lərinin  tədqiq  olunm ası  diqqət  mərKəzinə  g ö tü rü lm ü şd ü r.
A zərbaycanm   m ü x tə lif  ta rix i  dövrlərdə  itirilm iş  to rp a q la rm m  
ta rix in in   a ra şd ırıla ra q   bugünKÜ  nəsillərə  olduğu  Kİmi  çatd ırılm ası 
ta rix ç ilə rin   əsas  təd q iq at 
obyeKtinə 
çevrilm işdir.
A zərbaycan  ta rix in in   x ü su si  m əqsədlərlə  tə h r if   olunm uş  və 
sax talaşd ırılm ış  səh ifələri  də  yenidən  yazılır.
T arixçilərim iz  y u x a rıd a  
göstərilən 
şərəfli  və 
mürəKKəb 
vəzifə- 
ləri  h əy ata  KeçirərKən  son  dərəcə  a ğ ır  çətinlİKİərlə  üz-üzə  q a h rla r. 
Başlıca  çətinlİK  İİ
k
  m ənbələrin  qıtlığxdır.  D aha  do ğ ru su ,  m ü x təlif 
x arici  dillərdə  olan  və  dünyanm   b ir  çox  öİKƏlərində  sax lan ılan   İİ
k
 
m ənbələrin  öİKəmizə 
gətirilərəK 
n əşr  olunm asm a  və  təd q iq atçılara 
çatd ırılm asm a  indiyədəK  lazım m ca  diqqət  y etirilm əm işd ir.  Bu  b ir 
yana  qalsm ,  h ə tta   öİKəmizdə  sax lan ılan   a rx iv   sənədləri  də  n əşr 
olunm am ış,  geniş elm i d airələrə və oxucu KÜtləsinə çatdırılm am ışdxr.
Yuxarxda  qeyd  olunanları  nəzərə  alaraq   T arix   İ n s titu tu   xarici 
öİKƏİərin  arxiv  və  Kitabxanalarmda  saxlanılan  İİ
k
  mənbələrin  Azər- 
baycana  gətirilərəK  nəşr  olunması  Kİmi  çox  mühüm  bir  layihənin 
h əy ata 
Keçirilməsinə 
başlamışdxr.
Az  vaxt  içərisində  T arix   Institutunda  bu  layihənin  həy ata 
Keçirilməsi  sahəsində  mühüm  u ğ u rla r  qazanılmışdır.
«Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  tarixi 
BöyüK 
Britaniya- 
nm  arxiv  sənədlərində» 
(BaKi,  2008), 
«Azərbaycan  xalqına  qarşı 
1918-ci  il  mart  soyqırımı»nm  I 
cildi  (BaKi,  2009), 
«İrəvan əyaləti- 
nin  müfəssəl  dəftəri» 
(BaKi,  2009), 
«İrəvan  əyalətinin  icmal  dəf- 
təri» 
(BaKi,  2009),  İsKəndər 
bəy  Münşinin  «Tarixi-aləm  arayi  - 
Abbasi» 
əsərinin  doğm a  dilim izə  tərcüm əsi  (BaKi,  2009), 
«Azərbay- 
can  tarixi  arxiv  sənədlərində  (1917-1920-ci  illər).  I  cild,  Rusiya 
Dövlət  Sosial-Siyasi  Tarix  Arxivinin  sənədləri» 
(BaKi,  2010), 
«Azərbaycan xalqına qarşı  1918-ci il Mart soyqırımı.  III cild.  Xati- 
rələr» 
Sənədlər  to p lu su   (BaKi,  2010)  və  dig ər  n ə şrlər  in s titu t 
əməK- 
d a şla rm m   A zərbaycan  ta rix   elm inə  m ühüm   tö h fə lə rid ir.
AZƏRBAYCAN MİLLİ HLMLƏR AKADEMİYASl
TARtX İNSTİTUTU
3

«Gəncə-Qarabağ əyalətinin icmal dəftəri» 
tədqiqatçı  alim lərin  
istifadəsinə  v erilən  növbəti  İ1
k
  mənbədir. 
Irəv an   əyalətin in  
«Müfəssəl dəftəri» 
və 
«İcmal dəftəri» 
Kİmi, 
«Gəncə-Qarabağ əyalə- 
tinin  icmal  dəftəri» 
də,  faKtİKİ  olaraq,  çox  qiym ətli  siyahıyaalm a 
sənədidir.  M əlum  olduğu  Kİmi,  1578-1590-cı  illə r  Səfəvi-Osm anlı 
m üharibəsində  qalib  gələn  O sm anlı  im periyası  işğal  olunm uş  Səfəvi 
to rp a q la rın d a ,  o  cüm lədən  A zərbaycan  ərazisin d ə  siy ah ıy aalm alar 
həyata  Keçirmişdi.  Məqsəd  işğal  olunmuş  ərazilərd ən   to p lan ılaraq  
xəzinəyə  daxil  olacaq  vergilərin  m iq d arın ı  dəqiq  m üəyyən  etməK, 
im periyanm   vergi  sistem in i  nizam lam aq  idi.
«Gəncə-Qarabağ  əyalətinin  icmal  dəftərionin 
tə rtib   olunm a- 
sına, d ah a doğ ru su  A zərbaycanm  bu bölgəsində siy ah ıy aalm alara hələ 
m ü h arib ən in   başa  çatm asm d an   İkİ  il  ə w ə l  -   1588-ci  ildə  başlam l- 
m ışdı.  Mehmed  İm am zadənin  rəhbərliyi  ilə  5  n əfər  yÜKSƏK  hazırlıqlı 
Osm anlı  m aliyyə  m ə m u rlarm m   h əy ata  Keçirdiyi  bu  iş  1593-cü  ildə 
başa  çatd ırılm ışd ı.
«Gəncə-Qarabağ  əyalətinin  icmal  dəftəri»  A zərbaycanm   bu 
bölgəsinin tarixini öyrənməK  üçün çox  qiym ətli İİ
k
 mənbədır. 
«İcmal 
dəftər»də 
Gəncə-Qarabağ  bölgəsinin  inzibati-ərazi  bölgüsü,  iqtisadi 
həyatx,  şəhərləri,  Kəndləri,  ƏKİn  torpaqları,  otlaqları,  qışlaqları, 
əhalisi,  yer  adları  və  bir  çox  başqa  məsələlər  barədə  geniş  məlumat 
v e rilir.  V erilən  məlumatlarm  dəqiqliyi  baxımmdan 
«İcmal  dəftəri» 
əvəzolunmaz  İ1
k
  mənbədir.
«Gəncə-Qarabağ  əyalətinin  icmal  dəftəri» 
erm əni  saxtaKar- 
lıq la n n ı ifşa  etməK  üçün A zərbaycan tarix  elmindən ö trü  m isilsiz  İİ
k
 
m ənbədir.  Bu qiym ətli İİ
k
 m ənbədə Q arabağın əhalisi ilə bağ lı verilən 
təKzibolunm az  faKtİK  m əlu m atlar  sü b u t  ed ir  Kİ,  həm in  d iy arm  
yerli-aborigen  əhalisi  b ü tü n  
əw əİK İ 
tarixi  dövrlərdə  olduğu  Kİmi, 
XVI  ə srin   so n larm d a da A zərbaycan  türKİərindən ib a rə t idi.  Belə 
k
İ, 
«İcmal  dəftər»də 
XVI  əsrin   so n larm d a  öz  doğma  to rp a q la rm d a   -  
Q arabağda  yaşayan  qədim   A zərbaycan-türK   ta y fa la rı,  oym aqları, 
n əsillərin in   ad ları  deməK  olar  Kİ,  b ir-b ir  sad alan ır.  D iqqət  edin  bu 
ad lara: 
Qacar,  Qaramanlı,  Bayat,  Zülqədər,  Qaraqoyunlu,  Hacılı 
(bu  tayfaya  məxsus  oymaqlar: 
Ə lişarlı,  Bunavullu,  C anılı,  Ç ıraclı, 
D avılı,  D avudlu,  D əm irçilər,  Ton-Əli,  Ə m ir A ly a n lı,  Ə m ir H əsən li, 
Q azili, H in d im a llı, X əlifə li, Isa b əyli, İsm ail-Q azılı,  Q ədim  İsm a illi, 
K a ğ a n  Ə rli, Q ara  S ofılu, K ərəm əd d in li,  Q oruqçulu,  Q oyunlu M ah- 
m ud,  Qul  M ahm udlu,  K ü rələ r,  M irx a n ili,  S a rsa rlı,  S a za ğ a n lı,  Sə- 
m əli,  S əm əli-yi  A r tu c , 
S ö k ə U ,  
T ö rəli
), 
İyirmidördlü  (bu  tayfaya 
məxsus oymaqlar: 
Ə lişarlı, A lp a u t, B əx şeyışli, B əx tiya rlı, Dərəbəy- 
U , 
Gədə  Ə hm ədli, 
G ö k ç ə I İ ,  
M o lla   Ə lili,  P ir  M ah m u dlu ,  S a rıh a cıh , 
S e y d i -  Z ən g, Tobulu, 
T o k u c i I u ,  
Tərəli,  Y ollu,  V a rva ra ,  Y asavullu , 
Z ənd,  D ördlər,  D ürhəsənli,  Ə rəbli,  G öyçəliyi  -   V a rva ra ,  X əlləcan , 
D ə d ə x ə lilli)
, 
OtuzİKİli 
(bu  tayfaya  məxsus  oymaqlar: 
A tlu c a lı,  Pa- 
d a r, B ay Ə hm ədli, B u ğ d a yü zü ,  C ancanlı, C avanşir, D ögərli, H əsir- 
li, H ü seyin li, K əp ən əx çi, K ırq a llı, 
Ə s k İ  
-  K u m a n lı,  Y en i - K u m a n lı,
BAŞBAKANLIQ  OSMANLI  ARXtVt
$afu  tdhrir  Dgftsri  -  69 9
AZƏRBAYCAN M tLLİ ELMLƏR AKADEMtYASI
TARİX tN S T tT im j
4
BAŞBAKANLIQ  OSMANLI  ARXtVt
&afu  tghrir  ^Dgftgri  -  6 9 9
Lalə  -  
B
ü k
İIİ, 
M aqsu dlu ,  M aqsu dlu -B əzirgan lı,  M aqsudlu-H əm id-
li,  M əh əm m ədşah lı,  M o lla   Ə bdülcəlilli,  M o lla   Ə bdülm əcidli,  M ü- 
qəddəm li,  S a rıh a cıh , 
S U
k ə
Iİ, 
Ş irva n şa lı,  Üç  O ğlan,  Y a y
  -  
O
k ç u
, 
V eysəlli,  Ə hm ədli,  G öyçəli,  Q araqoyun lu,  O za n ),
 
Cavanşir, 
Şəmsəddinli,  Əhmədli,  Göycəli,  Kəsəmənli,  Qazaxlı.
«İcmal  dəftər»də 
v erilən  bu   təKzibolunmaz  faKtlar,  başqa  iİK 
m ənbələr Kİmi, b ir d ah a sü b u t ed ir 
k
İ,  erm ənilər Q arabağm  yerli əha- 
lisi  deyildir.  O nlar A zərbaycanm   bu  d iy a rm a  XIX  əsrin   əvvəllərində 
R usiya işğ alçıları tərə fin d ə n  KÖçürülüb gətirilm ə etn o sd u r,  Q arabağa 
gəlm ədirlər.
Qeyd  etməK  nə  qədər  acı  olsa  da, 
«Gəncə-Qarabağ  əyalətinin 
icmal dəftəri» 
qiym ətli İİ
k
  mənbə Kİmi,  eyni  zam anda üm um türK  ta- 
rix in in   faciəli  səhifələrindən  də  xəbər  v e rir.  Başqa  sözlə,  Səfə- 
vi-O sm anlı 
müharibələri 
zam an-zam an  İ
k
İ  qardaş  x alq  arasm d a 
KəsKİn məzhəb q arşıd u rm asm a -  sünni-şiə to q q u şm aların a çevrilirdi. 
O sm anlılarm   işğal  etdİKİəri  A zərbaycan  ərazilərin d ə  qızılbaş  (şiə) 
türKİəri,  səfəvilərin  ələ  KeçirdİKİəri  to rp aq lard a  isə  sü n n i  türKİər 
təqib  o lu n u rd u .  B una  görə  də  işğal  olunm uş  A zərbaycan  torpaqla- 
rın m   yüz  m inlərlə  qədim   aborigen  türK   əhalisi  təq ib lərd ən   canını 
q u rta rm a q   üçün  m inillərlə  y aşad ıq ları  doğm a  to rp a q la rd a n   KÖçüb 
g ed ird ilər.  O sm anlı  su lta n la rm m   g ö stərişi  ilə  işğal  olunm uş  Azər- 
baycan  ərazisinə  -   İrəv an a,  Q arabağa  və  qızılbaş  türK   ta y fa la rm m  
KÖçüb  getdiyi  başqa  A zərbaycan  to rp a q la rm a   D əclə-Fərat  vadilərin- 
dən 
Sünni-Kürd 
ta y fa la rı,  habelə  im periay n m   başqa  yerlərindən 
x ris tia n   əhali  də  KÖçürülüb  g ə tirild i.
B ununla  belə, 
«İcmal 
d ə ftə ri» n d ə n   faydalanan  tədqiqatçılar 
Q arabağ 
bölgəsinin 
etnİK  durumuna  d a ir  faKtİK  materiallardan 
istifadə  edərKən  O sm anlı  işğ alları  zamanı  məzhəb  ayn lığm a 
görə 
təqib  olunacaqlarından  ehtiyat  edən  türK-müsəlman  ə h alin in   müvəq- 
qəti o laraq  doğm a y u rd la rın ı tərK etdİKİərini və osm anlı sultanlannm  
A zərbaycanm  bu  
bölgəsinə 
sü n n i KÜrdləri,  həmçinin qeyri-müsəlman 
əhalini  (əsasən  erm əniləri)  KÖçürüb 
gətirdİKİərini 
nəzərə  almalı- 
d ırla r.
«İrəvan əyalətinin icmal dəftəri» 
işıq üzü görərKən bu qiymətli 
İİ
k
  m ənbəni  İstan b u ld an   -   BaşbaKanlıq O sm anlı A rx iv in d ən   gətirən, 
bu layihənin reallaşması üçün verilm iş bütün tapşınqları layiqincə və 
yÜKSƏK  m əsuliyyətlə  yerinə  yetirən 
Kitabm 
tərtibçisi,  ortaəsrşünas 
Tofiq  N əcəflinin  nəcib  və  çox  gərəKİi  bir  iş  gördüyünü, 
Kitab 
çapa 
hazırlanarKən  qarşıya  çıxan  çətinlİKİərin  öhdəsindən bacarıqla  gələn 
M ehri  X anbabayevanm   yÜKSƏK  peşəKarlıq  nümayiş  etd ird iy in i 
o x u cu lara  y etirm əyi  özümə  borc  bilirəm.
YAQUB MAHMUDOV 
AMEA-mn müxbir üzvü, 
Əməkdar elm xadimi
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELM LƏR AKADEMİYASI
T A R İX tN S T tT im J
5

«Gəncə - Qarabağ əvalətinin icmal dəftəri» 
haqqında
XVI  əsrin   so n ların d a  Səfəvi  -   O sm anlı  m üharibəsində  Osmanlı 
o rd u su n u n   qələbəsi  A zərbaycanın  ƏKSər  ərazilərin in   işğ ah n a   imıcan 
y a ra td ı.  1588-ci  ilin   sen ty ab rm d a  F ərh ad   P aşa  tərə fin d ə n   Q arabağ 
bəylərbəyiliyinin  ələ  Keçirilm əsindən  so n ra  Gəncə  -   Q arabağ  bölgəsi 
də  O sm anlı  dövlətinin  n əzarətin ə  Keçdi.  M üharibədə  qalib  gələn  Os- 
m anlı  im periyası  tsta n b u l  sülhündən  (1590,  m a rt)  d ərh al  so n ra  ələ 
Keçirilmiş  Səfəvi  to rp a q la rm d a ,  o  cüm lədən  işğal  olunm uş  Azərbay- 
can  ərazisində  siy ah ıy aalm alara  başladı.  Bu  proses  1588-1593-cü  il- 
lərdə  O sm anlı  dövlətinin  m aliyyə  m əm u rları  tə rəfin d ən   Gəncə  -  
Q arabağ bölgəsində də ap arıld ı.  1593-cü il m a rtın   21-də Gəncə maliy- 
yə d ə ftə rd a rı İm am zadə M ehm edin rəh b ərliy i a ltm d a   5  n əfər maliyyə 
m əm u ru n u n   Gəncə  -   Q arabağ  əyalətində  ap ard ığ ı  tə h r ir   işləri  (siya- 
hıyaalm alar)  başa  ç a td ırıld ı.
G öründüyü  Kİmi,  «Gəncə  -   Q arabağ  ə ya lə tin in   icm al  dəftəri»  
1578-1590-cı illə r Səfəvi -  O sm anlı m üh arib əsi başa çatd ıq d an  dərhal 
so n ra  tə rtib   olunm ağa  başlan m ışd ır.  1595-ci  ildə  S u ltan   III  Mehme- 
din  haKİmiyyətə  Keçməsindən  so n ra Gəncə  -   Q arabağ  əyalətində  təh- 
r i r   işlərin in   başa  çatm ası  ilə  bağlı  su lta n a   m əlum at  verilm iş  və 
h azırlan m ış  «icm al  d ə ftə ri» n in   əvvəlinə  və  sonuna  m əhz  onun  tuğ- 
ra sı  çəKİlmişdir.  «İcm al  d ə ftə ri
»m n
  dibaçəsində  (girişində)  (s.2-4) 
qeyd olunduğu Kİmi,  əyalətə daxil olan şəhər və Kəndlərin,  ƏKİn yerlə- 
rin in ,  m əzrələrin,  o tlaq ların ,  q ışlaq ların   və  verg i  alm acaq  d igər  yer- 
lərin   tə h riri  üçün  üç  ildən  a rıq   v a x t  lazım   gəlm işdi.  Bu  prosesin 
ləngim əsinin obyeKtiv səbəbləri v ard ı.  Belə kİ,  1590-cı ildə O sm anlı -  
Səfəvi  sü lh ü n ü n   bağlanm asından  so n ra  v a x tı  ilə  Q arabağ  bölgəsini 
tərK  etm iş olan H acılı,  OtuzİKİli və dig ər oym aqlarm  yaşadığı yerlərə 
q ay ıtm ası1 tə h rir  işlə rin in   uzanm asına  səbəb  olm uşdur.
O sm anhların  tərtib  etdİKİəri  b ü tü n   dəftərlər  Kİmi,  «Gəncə  -  
Q arabağ  əya lə tin in   icm a l  d əftəri»
 
də  dövrə  aid  əvəzedilməz  mənbə 
hesab  olunur.  B u rad a əyalətin in zib ati-ərazi bölgüsü,  iq tisa d i həyatı, 
demoqrafİK  və  etnİK  vəziyəti,  şəhərləri,  Kəndləri  və  toponomiyası 
haqqmda  təKzibedilməz  faK tlar  öz  əKsini  tap m ışd ır.
«Gəncə  -   Q arabağ  əya lə tin in   icm al d əftəri»
 
İstan b u ld a -  Baş- 
baKanlıq  O sm anlı  A rx iv in d ə  Tapu  d ə ftə ri  M   699-da  sax lan ılır.  Bu 
d ə ftə rin   tə rtib i  ilə  bağ lı  iş  h icri  1001-cı  ildə  (m a rt  1593-cü  il)  başa
1 
Isgəndər  bəy  Münşi.  Tarix-i  aləm-aray-i  Abbasi.  Tehran,  h.ş.  1334,  s. 
417,  659.
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMlYASI
TARtX tNSTİTUTÜ
6
BAŞBAKANLIQ  OSMANLI  ARXlVl
&afv  tgkrir  Deftari  -  6 9 9
ç a td ırılm ışd ır.  298  səhifədən  ib a rə t  olan  d ə ftə rin  bəzi  səh ifələri  -   1, 
95,  96,  98,  105,  109,  110,  118-123,  142-144,  169,  170,  190,  220-223, 
237,  267-276,  284,  285,  290-298  tam am ilə  boşdur.  D əftərin   5-ci  və 
277-ci  səhifələrinə  S u ltan  
III 
M ehm edin  tu ğ ra s ı  çəKİİmişdir.  «İcm al 
d ə ftə ri» n in  dibaçəsi (s.2-4) n əst x ə tti ilə,  rəqəm lər ərq a m i  -  divan iy- 
y ə ,
 
d ə ftə rin  özü isə  siyaqət  x ə tti ilə yazılm ışdır.  D əftərin   266  səhifə- 
sin i  «Dirlin  bölüm ü»
 
(xass,  zeam ət  və  tim a rla r),  277-283-cü 
səh ifələrin i  «Dirliyə əlavələr»,  286-289-cu səh ifələrin i isə  «Vəıtflər» 
təşKİl  edir.
1593-cü  il  ta r ix li  «icm al  d əftəri»
 
Gəncə  -   Q arabağ  əyalətinin 
inzibati-ərazi bögüsü  haqqm da  dolğun  məlumat  v erən   yeganə  sənəd- 
d ir.  O sm anlı dövləti məhz həmin  «icm al d əftərləri» n ə
 
əsaslan araq  iş- 
ğal  olunmuş  ərazilərlə  bağlı  öz  siy asətin i  formalaşdırır,  imperiyanm 
v erg i sistem in i nizamlayırdı.  B una görə də,  «icm al d əftərləri» n d ə
 
iş- 
ğal  olunmuş  öİKƏİarin,  bu  öİKƏlərdə  yaşayan  x alq ların   tarixinin  de- 
məK 
olar  Kİ,  əKsər  m əsələləri  b ü tü n   incəlİKİərinə  qədər  tə sv ir 
olunm uşdur.
X V I 
əsrin   so n ların d a  O sm anlı  dövləti  Gəncə  -   Q arabağ  əyaləti- 
n in  in zib ati-ərazi bölgüsündə x ü su si dəyişİKİİKİər etm əyə çalışm am ış, 
S əfəvilərin  zam anında m övcud olan in z ib a ti bölgünü  saxlam ışdı.  Şah 
Təhm asib dövründə olduğu 
Kİmi 
T iflisə qədər olan ə ra z ilə r eyni ilə os- 
m an lılar  dövründə  də  Gəncə  -   Q arabağ  əyalətinin  tərKİbində  qalm ış- 
dı.
Osm anlı  haKİmiyyəti  dövründə  Gəncə  -  Q arabağ əyalətinin  sər- 
h əd ləri  şim alda  K ü r  çayı boyunca  davam   etm iş,  K ü rü n  A raz  çayı  ilə 
birləşd iy i yerdən A raz çayı boyunca qərbə doğru, HəKəri sancağına və 
b u rad an  d a şim al istiq am ətin d ə Göyçə gölünün şərq hissəsindən Keçə- 
rəK yenə də şim ala do ğ ru  T iflis əyalətinə qədər u z an ırd ı.  NəinKİ stra - 
te ji  m övqeyi,  eyni  zam anda  ərazisi  baxım ından  d a  Gəncə  -   Q arabağ 
əyaləti osm anlıların Cənubi Q afqazda ələ KeçirdİKİəri to rp a q la rd a  ya- 
ra td ıq la rı  ən böyÜK  in zib ati-ərazi  v ah id i  olm uşdur.
G əncənin ələ Keçirilməsindən so n ra Qarabağ bəylərbəyiliyi  17 il- 
dən çox O sm anlı haKİmiyyəti a ltın d a  qaldı.  O sm anlılar işğ al etdİKİəri 
A zərbaycan  ərazilərində  öz  inzibati  id arə  sistem lərini  tə tb iq   edərəK 
əyalətləri  sa n ca q la ra ,
 
on ları  isə  n a h iyələrə
 
böldü.
Gəncə  -   Q arabağ  əyaləti  ilə  bağ lı  tə rtib   olunm uş  «icm al  dəf- 
tə r i» n in  d əyərli cəhətlərindən b iri qeyd olunan dövrdə Q arabağ bölgə- 
sin in   in zib ati  v ah id lərin in   dəqiq  m ənzərəsini  əks  etdirməsidir. 
1593-cü  il  ta rix li  «Gəncə 
-  
Q arabağ  ə ya lə tin in   icm a l  dəftəri»n ə 
görə Keçmiş  Q arabağ bəyləribəyiliyinin ərazisi  36  nahiyəyə bölünən  7 
sancaqdan ib a rə t olm uşdu.  B u n lar  12  nahiyəli  (G əncə,  Gəncə A ra n ı, 
D a ğ lıq   Gəncə,  ŞəmKİr  A ra n ı,  D a ğ lıq   S u n qu r,  K ürəK basan  A r a m , 
Ş ü tu r,  D anqı,  Z əyəm   A ra n ı,  Y evla q ,  Tavus,  D əm irçih əsən )  Gəncə 
sa n ca ğ ı,  İyirm id ö rd lü
 
ta y fa sm m   u lu sla rım n   da  yaşadığı  4  nahiyəli 
(B ərdə, S ir, PətəklİK və İn cəru d )  B ərdə san cağı, OtuzİKİli və H acılı 
ta y fa sın m   u lu sla rın ın   da yaşadığı  7 nahiyəli  (X a ç m ,  Q araağac, A ğ -
AZƏRBAYCAN M İLLt ELM LƏR AKADEMİYASI
TARtX İNSTİTUTU
7

BAŞBAKANLIQ  OSMANLI  ARXİVİ
<£ajnı  tahrir  İ)gji»ri  -  6 9 9
cabədi, D a ğ lıq  Ç alaberd,  Çalaberd,  Q arqar və M ə ğ a v iz)  X a ç m  san- 
ca ğ ı,
 
5  nahiyəli  (A x ıs ta b a d   -   başqa  ad ı 
B ö y Ü K ç a y ,  
Q u zey,  G üney, 
D ağlıq İncə və İn cə)  A x ısta b a d   sa n ca ğ ı,
 
3  nahiyəli  (A ra sb a r, Dağ- 
lıq D iza q  və D iza q )  D iza q  san cağı,
 
4  nahiyəli  (K e şta s f, H ənəri, Za- 
rıs  və  A lp a u t) 
H ə k ə H  
san cağı
 
və  b ir  nahiyəli  (V ə rə n d ə )  V ərəndə 
san cağı
 
idi.
«Gəncə  — Q arabağ əya lə tin in  icm a l d əftəri»
 
həm çinin əyalətin 
Osm anlı  tabeliyində olduğu  dövrdə  Gəncə  və B ərdənin  şəh ər  həyatm - 
da  baş  verən  dəyişİKİiyi  izləməyə  im n an   v e rir.  O sm anlı  dövründə 
Gəncə  abadlaşdırılm ış,  came  və  m əscidlər  tİKİlmiş,  qala  d iv a rla rı 
m öhK əm ləndirilm iş,  tic a rə t  canlandırılm ış,  alqı-satqı  qay d aları  ni- 
zam a  salınm ış,  v əq flərin   fəaliyyəti  bərpa  edilm işdir.
X V I 
əsrin   so n ların d a  Q afqazın  ən  böyÜK  tic a rə t  və  sənətK arlıq 
mərKəzi  olan  G əncənin  tra n z it  tic a rə t  yolu  üzərində  yerləşm əsi  onu 
beynəlxalq tic a rə t və to p d an satış mərKəzinə çevirm işdir.  Gəncə -  Qa- 
rab ağ   əyalətində  iste h sa l  olunan  ipəK  növ lərin in   h am ısı  («zərbaf», 
«Kənar»)  Gəncə  şəh ərin in   b azarın d an   a lın ırd ı.1
«İcm al  dəftəri» n in
 
tarixi  toponimlərimiz  o  cümlədən,  Q arabağ 
bəyləribəyiliyinə  məxsus  Kəndlərimiz,  qışlaq və yaylaqlarımız  barədə