AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu təRTƏr rayon icra hakiMİYYƏTİ



Yüklə 2,97 Mb.
səhifə9/30
tarix29.11.2016
ölçüsü2,97 Mb.
#455
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   30

Oyun yallıları - Köçəri, Qaz-qazı, Çöp-çöpü;

Rəqs yallıları - Dönə yallı, Siyaquşu, Tənzərə, Urfanı və s.

Tərkibinə görə yallılar 3 cür olur: qadın, kişi, qarışıq. 

Şərur bölgəsində yaranan, qədim yallı hesab olunan “Hoydu, nərim” yallısı haqda mənbələrdə göstərilir ki, insan­lar keçmişdə dağ aşırımlarında yaşadıqlarından və ehtiyac üzündən vəhşi hey­vanları əhliləşdirmək istəmişlər. Bu heyvanlardan ilki at,  qoyun və dəvə olmuşdur. İnsanlar üçün gərəkli olan heyvan­lardan ən əlverişlisi dəvə sayılmışdır. Onun  ağır yük götürə bilməsi, soyu­ğa, istiyə, susuzluğa, ac­lığa dözümlülüyü, sahibinə sədaqəti məi­şət üçün olduqca əlverişli əlamətlər idi. O həm də hər hansı bir çətin keçilən yolu kəsə gedə bilən heyvandır. Bununla bağlı şifahi xalq ədəbiyyatının bayatı janrında bəzi nümunələrə də rastlan­maq­­dadır. Mənbələrdə Şərur bölgəsində “Kərimbəyli-Kəsə­­məni” adlanan qədim yaşayış yerinin olması, burada insan­ların dəvə saxlamaları barədə məlumatlara rast gəlmək müm­kündür. Bu məlumatlarda həmçinin dəvənin, adətən, yolu kəsə getməsi faktı da diqqətə çatdırılır. Həmin prosesi özündə ehtiva edən yallılar­dan birinə “Hoydu, nərim” adının verilməsi də məhz buradan qaynaqlanır. Yallıda bir dəstənin o biri dəstənin qarşısına keçərək kəsə irəli keçməklə nərin hərəkətinə uyğun yürüşü təcəssüm olunur. Ağır yük altında yatmayan, yükü belindən salmayan, getdiyi yol nə qədər əziyyətli olsa belə, yoluna davam edən, yüksək dağ yolunu cəsarətlə qət edən, çətinliyə düşəndə nərə çəkən dəvəyə insanların sitayişi səbəbsiz olmamışdır. Ona görə də dəvəyə tərif olaraq əcdad­larımız dərin mənalı və dəyərli, dəvə karvanının yerişini, hərəkətini təcəssüm etdirən yallı yaratmış və ona “Hoydu, nərim” adını vermişlər (10).

Arzumanı yallısı Şərur bölgəsində ən geniş yayılan qədim sənət nümunələrimizdəndir. Yallı ifaçılarının hərə­kət­lərində arzu­sunda olduqları diləklərinə çatmağa can atdıqları hiss olunur. Məhz bu fikir yallının qayəsini təşkil edir.

Dönə yallı -Adətən çox halda qadınların, az halda isə kişilərin ifa etdikləri, ifa olunarkən – "yar dönə, dönə" - sözündən götürü­lən yallıda cavan oğlan sevgilisindən xahiş edir ki, ona tərəf dönsün. Qədim Azərbaycan xalq musiqisi altında ifa olunan “Dönə yallı”da yallıbaşı mahnını da oxuyur (1, s-33).

Zarı-zarı  - Azərbaycan xalqına məxsus bu rəqs Şərur rayo­nunda geniş yayılmışdır. İndi çox az oynanılan “Zarı-zarı” rəqsini toy şənliklərində, xınayaxdı mərasimlərində əsa­sən qadınlar oynayırlar. Kişi və uşaqların da ifasında təsadüf olunur. 

Haxışta - “Ha xışla” ifadəsindən götürülən milli rəqs çox coşqun, şən, əsasən yüngül hoppanmalar xarakterində ifa olunur. Bəzi rəqslərdə, xüsusən “Halay” rəqsində olduğu kimi üzbəüz dəstələr dayanırlar. Aradakı məsafə 5-6 metr olur. Hər dəstədən bir nəfər qabağa çıxaraq dəstənin ortasında dayanır. Qarşıdakını rəqsə dəvət edir və rəqs edə-edə “haxışta” mətni oxuyur. Qalan qızlar isə “çəpik” çalaraq həmin sətirdən sonra uca səslə “Ha­xışta” deyirlər. Rəqsi bəzən nağara və zurna ilə də müşayiət edirlər.

Üç pəncə - əfsanəyə görə qədim zamanlarda bir kəndli meşədə odun yığarkən bir ayının üç pəncə üzərində gəzdiyini görür. Ayı dördüncü pəncəsi yaralı olduğuna görə ayağını qat­la­yaraq, tullana-tullana yeriyirmiş. Bu hərəkət isə rəqsə oxşayır, rəqsi xatırladır. Kəndli gördüyü hərəkətlərin təsiri altında “üç pəncə” yallısını düzəldir, qurur. Naxçıvan Muxtar Respublika­sı­nın Şərur rayonunda və onun əhatə etdiyi kəndlərdə “Üç pəncə” yallısı  maraqla ifa edilir. Çox zaman yaşlı adamların ifa etdikləri bu rəqs iki hissəlidir; sakit və yeyin.

Arazı - Araz ətrafı rayonlarda, o cümlədən Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ordubad, Culfa, Şərur, Babək və Kəngərli rayon­la­rının toy şənliklərində ifa olunan qədim yallı növlərindən­dir. Bu yallının digər adı “Papuro” da adlanır. Asta və sürətlə ifa olun­maqla iki hissədən ibarət yallını qadınlar və kişilər qarışıq şəkildə çeçələ barmaqları ilə çiyin  səviyyəsində bir-birindən tutaraq ifa edirlər. İfaçılar sağ ayaqlarını daban üstə qarşıya sola qoyur, sağ ayağı da cəld çox da hündür olmayaraq qarşıya sola atırlar.         

El yallısı (İki ayaq)-Naxçıvan Muxtar Respublikasının Şərur rayonunda ifa olunan “El yallısı” 3 hissədən və getdikcə artan tempdən ibarət olan yallı növüdür. İştirakçıların çeçələ barmaq­ları bir-biri ilə birləşmiş və aşağı salınmış vəziyyətdə ifa etdikləri “El yallısı” sadə hərəkətlidir, lakin ifa edilməsi çətindir. 

Şərur yallısı -  bu yallını ən çox cavanlar və uşaqlar ifa edirlər. 6-8 ifaçıdan ibarət  olan yallı iki-orta və cəld hissələrdən ibarət olur. Rəqs zamanı əllərin vəziyyəti qəribə olur: bir nəfərdən bir iştirakçılar arxadan əl-ələ verirlər. Yallıbaşının sağ əlində dəsmal olur, sol əlilə arxadan III ifaçının sağ əlini tutur. II ifaçı sağ əlilə I ifaçının belindən, sol əli ilə isə arxadan IV ifaçının sağ əlindən tutur. III ifaçı sağ əli ilə I ifaçının sol əlini, sol əlilə isə V ifaçının sağ əlini tutur. 

Dördayaq - Yallının adı rəqsin əvvəlində  ifaçıların yırğa­lana­raq dörd addım atmalarından götürülmüşdür. Bu yallı ən qədim yallılardan hesab olunur. İştirakçılar  çeçələ barmaqları ilə çiyinləri səviyyəsində bir-birindən tuturlar. Asta və sürətli hərəkətlərdən ibarət olan yallını həm qadınlar, həm də kişilər ifa edirlər.        

Qatar məğamı -  Şərur rayonunun Yengicə kəndində ya­yı­laraq rəqs həvəskarları tərəfindən bu günümüzə çatdırılan bu yallını ancaq qadınlar ifa edirlər. Dəstəyə düzülən qadınların sayı 30-40 nəfərə yaxın olur. Onlar bir-birinin yanında duraraq gövdələrinin yuxarı hissələrini sağa döndərirlər və barmaqlarını yanındakı iştirakçının barmaq­larına birləşdirirlər. Orta tempdən və bir az artıq cəld ifadan ibarət yallıda I takta sağ ayaqla qarşıya addım atılır, elə buradaca da sol ayağı sağ ayağın yanına qo­yurlar. Sağ ayaqla yenə qarşıya addım atılır. II takta sol ayaqla qarşıya addım atılır, sağ ayaq sol ayağın yanına qoyulur. Sol ayaqla yenə də qarşıya addım atılır. 

Turacı – Turacı rəqsinə dair Naxçıvanda belə bir əfsanə var. Qarabağ xanı Nəcəfqulunun çox qəşəng bir rəqqası var­mış, xan onun gözəlliyini, məharətini çox qiymətləndirərmiş. Bir dəfə xanın oğlunun toyunda bu rəqqas rəqs sənətinin çox incə, çox gözəl möcüzələrini nümayiş etdirir. Bu mənzərəyə heyran qalmış xan ucadan deyir : - Sən lap turac kimi oynayırsan. O vaxtdan bəri həmin rəqqasın oynadığı rəqsi “Turacı” adlandırırlar.        

Gülümey - “Ay gülüm hey” sözündən götürülmüşdür. Şərur rayonunda  oynanılan, yallı növündə olan bu qədim rəqsi əsa­sən “Xınayaxdı”  mərasimində gəlinin rəfiqələri və onun qadın qohumları oynayırlar. Adətən isə “Gülümeyi”ni gəlinin bəy evinə köçməsindən əvvəl onun yanına gəlmiş qonaqlar dağılışandan sonra oxuyub oynayırlar. 5-10 nəfər dövrə vurub rəqs edir­lər.  Sadə addımlarla, yüngül süzmələrlə oynanılan rəqsin so­nunda dəstələr qarşılaşırlar. Soldakı qrup sağa hərəkət edə-edə, sağdakı qrup isə sola hərəkət edə-edə rəqsi sona vururlar. 

Qazı-qazı – bu yallı Naxçıvanda ən çox yayılmış və sevimli oyunlar sırasına daxildir. Qazı-qazı yallısını yalnız kişilər oy­nayır. Sinələri səviyyəsində əlləri ilə bir-birindən tu­ta­raq sıraya düzülən kişilərdən  ibarət bu yallı dəstəsinin önün­də əlində çubuq tutan yallıbaşı, dəstənin sonunda isə ayaqçı durur. Yallıbaşının və ayaqçının  əllərindəki çubuq “günahkarı” cəzalandırmaq üçündür. Asta, orta və iti hissə­lərdən ibarət yallıda yallıbaşının etdiyi hər bir hərəkəti yallı dəstəsindəkilər mütləq təkrar etməlidir. Əks təqdirdə hə­rə­kət­ləri yerinə yetirməyən yallı iştirakçısı çubuqla cəzalandırılır (1, s-38).

Köçəri –Rəqsin adından göründüyü kimi, onun yaradıcıları da köçərilər olmuşdur. Asta və sürətli hissələrdən ibarət olan “Köçəri” rəqsi üç variantlıdır. Kişilərin və qadınların ya ardıcıl olaraq, ya da bir qadın, bir kişi vəziyyəti ilə düzülüşündə yallıbaşı əlinə  çubuq alır. Bu çubuq ifaçıları cəzalandırmaq üçün yox, əslində rəqs xarakterlidir(1, s-31).

Urfanı – Şərurun şah yallısıdır. Əzəmət, vüqar, mərdlik və sair hərəkətləri ilə zəngin olan mürəkkəb quruluşa malik və ifaçıdan yüksək rəqs etmək qabiliyyəti tələb edən, əsasən kişilərdən ibarət bu yallı ən qədim yallılar sırasındadır. Urfanı yallısını qadınlar kişilərlə qarışıq halda ifa edirlər. Cavanlar çox vaxt öz oyunlarını, bacarıq və məharətlərini nümayiş etdirmək üçün məclis və toy şənliklərində bu rəqsi sifariş edirlər. Çox asta və iti ifa olunan “Urfanı”  iki variantlıdır. (1, s-27).

Köçdü balaban – Bu rəqs ona görə belə adlanır ki, çox vaxt balaban və dümbək, ya da zurna  və dümbək sədası altında ifa olunur. Rəqs başlayandan 5-6 nəfər çiyin-çiyinə dairə şəklində bərk tutub dururlar. Bir bu qədər adam da onların çiyninə çıxır.  Aşağıda duranlar çox sadə hərəkətlər edirlər, sağ ayaqla sağa addım atır, sol ayağı sağ ayağın yanına qoyurlar. Beləcə dairə üzrə hərəkət edirlər. 

Qaladan-qalaya – ayrı-ayrı diaqonal üzrə tamaşa­çı­lardan sol­da kişilər, sağda qadınların düzülməsi ilə ifa olunan yallının mu­si­qisi çox məşhurdur və həmişə aşağıdakı oxuma ilə müşayiət olunur: 

Qaladan-qalaya,

Bir daş olaydım.

Gələnə-gedənə ,

Yoldaş olaydım. 

Yallının xarakterik xüsusiyyətlərindən biri də odur ki, həm kişi, həm də qadın yallıbaşılar oyunun ifası məqamında əllərində taxtadan düzəldilmiş qılınc tuturlar. Rəqsin əvvə­lində onlar həmin taxta qılıncları meydanın ortasına atırlar. Bir-birinin dir­sə­yindən tutaraq barmaqlarını çarpazlaş­dırmış vəziyyətdə sıx dura­raq sola hərəkət edilir. Hərəkətlər çox sadədir-sağa addım atmalı, sol ayağı sağın qarşısına çarpaz qoymaq lazımdır (1, s-32).

Üçayaq – Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ordubad rayo­nun­da yaranmış qədim xalq rəqsi Naxçıvan və Şərur rayonlarında yaranmış “Tənzərə” rəqsindən xeyli fərqlənir. Bu rəqsdə oyunlar olmur, yəni rəqs xarakterli yallılardır. Yallı asta və sürətli his­sələrdən ibarətdir. 

Çöpüdüm (çöpü-çöpü) – Üçayaq yallısının dəstələri üzbəüz dayanan məqamdan sonra musiqi sədası altında başlanan rəqsin oyun hissəsi “Çöpüdüm” adlanır. İki yallıbaşı üz-üzə durur. Bunlardan biri cibindən bir əşya çıxarıb qar­şısında duranın ağzına qoyur. II yallıbaşı da bu hərəkəti cəld yerinə yetirməlidir. Əgər II yallıbaşıda həmin əşyadan yoxdusa, ona yoldaşları kömək edə bilərlər. Həmin əşya tapıldıqda II yallıbaşı öz növbəsində hər hansı bir hərəkəti edir (Uzanır, oturur və s...). Bu vaxt I yallıbaşı eyni hərəkəti etməlidir. Əgər lazım olan əşya  tapılmazsa və ya I yallıbaşı  eyni hərəkəti təkrar edə bilməsə, bu zaman əv­vəl­cədən hazırlanmış nazik çubuqla (uzunluğu 1-1,5 m)  uduzan dəstənin bütün üzvlərini cəzalandırır. Uduzan dəstənin yallıbaşısının mü­qavimət göstərməyə ixtiyarı var, lakin vurmağa ixtiyarı yoxdur. Qalib gələn qrupun üzvləri şənlənir və rəqs edirlər. Məğ­lub dəstənin üzvləri başlarını aşağı dikərək kədərli görünürlər. Qalib gələnlərdən biri dostcasına rəqibinin çiyninə vurur, ikincisi rəqibinə konfet verir, üçüncüsü rəqibinin belinə minir.Bununla Çöpüdüm rəqsi bitir.

Asma-kəsmə - bu rəqs ən qədim ənənəvi toy mərasimi rəqslərindəndir. Ona görə bu rəqsə belə ad verilib ki, musiqinin sədaları altında gəlini bəy evinə gətirirlər. Gəlini köçürəndə musiqiçilər çalar, gəlini müşayiət edən qadınlar isə onun qarşısında oynayarlar. Rəqs mahnı ilə müşayiət olunur. Mahnını rəqs edənlər və tamaşaçılar oxuyurlar. Rəqsin tempi aramdır, bir qədər mübaliğəli, sıçrayışlı şəkildədir. 

Asta Qarabağı – Adından göründüyü kimi bu rəqs Azərbay­canın ayrılmaz tərkib hissəsi olan Qarabağda yaranıb, lakin res­pub­likanın cənub rayonlarında, xüsusən Naxçıvan Mux­tar Res­publikasında və Şahbuzda geniş yayı­lıb. Naxçıvanda bu rəqsə sadəcə olaraq “Qarabağı” deyirlər. Kən­gərli rayonunun Xıncab kəndində bu rəqsi yalnız qoca kişilər və qadınlar oynayırlar. Rəqsin hərəkət düzümü sabitdir, aram hissədə yerindəcə, sonra isə bir qədər tərpənişlə ifa olunur. Şahbuzda bu rəqsi yalnız ahıl qadınlar ifa edirlər. 

Kəsmə -  musiqisi sadə, lakin maraqlıdır. Komik rəqslər silsiləsinə daxildir. Onu ancaq kişilər ifa edirlər. Rəqs üçün atılma, tullanma, şıdırğı vurma, sıçrama hərəkətləri səciy­yəvidir. İfaçı onu mümkün qədər məzəli tərzdə oynamağa çalışır.        

“Tənzərə” – Şərur rayonunun Çərçiboğan, Çomaxtur, Dizə və başqa kəndlərində daha çox inkişaf tapan folklor rəqs kollek­tivlərinin repertuarlarına daxil edilərək müntəzəm rəqs edilən rəqs hərfi mənada “Qızılı tənbətən” deməkdir. Qızıl bəzək-dü­zək­dən – boyunbağından, muncuqdan, sırğadan, üzük­dən və başqa cəvahiratdan nəyi varsa hamısını taxıb oy­na­yan qadınlar əsasən gözəllik və parlaqlığı ifadə edir­lər. “Tənzərə”nin adı da məhz bu­radan götürülmüşdür. “Tənzərə” – yarı zər, yarı bəzək-düzək de­məkdir. İki  hissəli rəqsi ifaçılar çeçələ barmaqları ilə birləşərək ifa edirlər. Üç addım irəli gedərək sol ayaqlarının ucunu yerə vurur, həmin andan sonra, yenə də sol ayağı irəli atıb bir anlığa onun üzərində durur, üç kiçik addım geriyə hərəkət etməklə ikinci hissədə bir az iti templə birinci hissədən hərəkətlərini təkrar edirlər. (1, s-30).

“Tello” -  kişilərin və qadınların qarışıq bir qrupda çeçələ bar­maqla çiyin səviyyəsində bir-birindən tutaraq çiyinləri aşağı-yuxarı yırğalamaqla iki, orta və sürətli templi hissələrdən ibarət olan ən qədim yallı-qız adından irəli gələn mahnı yallısıdır (1, s-30).

Uzundərə - Şərur rayonunda uzaq keçmişdə cəld templi oyun yallısı olub. Onu bir cərgəsi kişilərdən, digər cərgəsi isə qa­dın­lardan ibarət iki cərgə oynayıb. Kişilərin yallıbaşısı əlində balaca çubuq, qadınların yallıbaşısı isə cib dəsmalı gəzdirərdi. Hər iki qrupun rəqsindən sonra qadınların yallıbaşısı ilə “vuruşmağa” , bir növ məzhəkə tərzində döyüşə başlardı.

Gopu - yaz vaxtı durnaların  gəlişini təsvir edən, həm oyun, həm də rəqs xüsusiyyətlərini özündə əks etdirən bu rəqs ta qədim zamanlardan bu günə kimi Azərbaycan xalqının sevə-sevə ifa etdiyi məşhur rəqslər silsiləsinə daxil edilən yallı növüdür. Bu rəqs oyun tərzinə görə “gopu” adlanır. Adətən qadın və kişilərin iki sıraya düzülüb ifa etdikləri yallıda ifaçıların lovğalıqla, özlərini çəkə-çəkə rəqs etdikləri (gop etdikləri) “Gopu” üç hissədən – asta, orta və cəld hissələrdən ibarətdir (1, s-26).

Yallıların melodiyaları Üzeyir Hacıbəyovun “Koroğlu” və Müslüm Maqomaye­vin “Nərgiz” operalarında, Soltan Hacıbə­yo­vun “Gülşən” baletində istifadə olunmuşdur. 

Azərbaycanın tanınmış musiqiçisi, rəqslərimizin mahir ifaçı və tədqiqatçısı, xalq artisti Əminə Dilbazinin fikrincə, yallılar qədər ölkəmizi dünyaya tanıdan ikinci bir vasitə yoxdur: “Söz demədən o, xalqımıza məxsus bütün xüsu­siy­yət­ləri, onun kim­liyini, tarixini, mədəniyyətini bütün mil­lətlərə aşılaya bilir”. O, bu mənada Şərur yallılarını birinci sı­ra­da görür. Alimlərin fikrincə, oğuz ellərinin həyat tərzi, məişəti, dünyabaxışı “Dədə Qorqud” dastanlarında sözlə-fikirlə, yallılarda isə rəqslə, ritmik hərə­kət­lərlə ifadə olunub. Hər bir yallı növü də xüsusi məna və məzmun daşıyıb. Xalqımızın yaşam tərzini, adət-ənənəsini, mübarizliyini, qorxmazlığını, həmişə haqqa-ədalətə və sülhə can atmasını özün­də yaşadıb.

Naxçıvan yallıları diyarın tarixi, etnoqrafiyası, məra­simləri, mifoloji inancları, adət-ənənələri, ifaçılıq mədəniyyəti ilə sıx bağlı şəkildə təşəkkül tapmış və tarixi təkamül yolu keçmişdir. Yallı rəqslərinin Naxçıvanın müasir musiqi həyatında da yaşa­ması və ifa olunması bir daha təsdiq edir ki, bu janr musiqi ta­rixində əsaslı yer tutur.
Qaynaqlar


  1. Ədalət Kərimli. Yallı. Bakı-2004.

  2. Qəmər AlmaszadəAzərbaycan xalq rəqsləri (metodik vəsait). Bakı-1959.

  3. Məmməd Məmmədov. Həftə içi - 2010. 26-29 iyun. s. 5.

  4. Telman Qəniyev. Azərbaycan yallıların və türk Anadolu yallılarının oxşar və fərqli cəhətləri. “Musiqi dünyası” jurnalı.

  5. http://milletci.foruml.biz/t179-topic (Sara Nəzərova. Senedliteleviziyafilmininssenarisi)

  6. www.az.wikipedia.org/wiki/Azərbaycan_rəqsləri

  7. www.news.day.az/culture/464371.html

  8. www.az.wikipedia.org/wiki/Yallı

  9. www.news.milli.az/culture/166276.html

  10. www.azerbaijan.travel/az/region/72-Sherur


QARABAĞDA “BEŞİKBAŞI” OYUNU RİTUAL KİMİ
Fəridə Vəliyeva (Hicran)

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

AMEA Ədəbiyyat İnstitutu

Özət 

“Beşikbaşı” ritual xarakterli oyunu uzaq keçmişdə əsasən Qara­bağda icra olunan bir ayindir. Türk xalqlarının soykökünü ya­şatmaq baxışı ilə əlaqədar yaranmışdır. Qarabağda folklor xə­zi­nəsindən kənarda qalan bu cür nümunələr çoxdur. Burada son­suz­luğun, uğursuzluğun, elementi olmağı baxımından, dünyaya gə­lən övladın gəlişi münasibəti ilə keçirilən bir ayindir. Eyni za­manda bu ayində tanrıya razılıq şükür etmə mənası ifadə olunur.



Açarsözlər:ənənə, ayin, tanrı, soykök, baxış.

  

«Бешикбашы» ритуальныйе представление



Резюме

 Ритуальный представление «Бешикбашы», обряд, осуществляющийся, в наиболее далекой истории особенно в Карабахе. Сформирован в связи с идеями сохранения корней и выживания, тюркских народов. Таких примеров, остав­шихся вдали от фольклорного сокровища Карабаха, очень много. Данный обряд, являясь элементом бесплодия и неу­дачи, проводится по случаю рождения ребенка. В то же время, в этом обряде выражается благодарность и молитва Богу.



Ключевые слова: традиция, ритуал, бог, cемейные корни, обзор.
Besikbashı” a ritual play

Summary

Besiktas ritual dance, the rite, carried out in the most distant history especially in Karabakh. Formed in connection with the idea of ​​preserving the roots and the survival of the Turkic peoples.Such examples, remaining away from the folklore treasures of Karabakh, very much. This rite, as the element of infertility and failure, held on the occasion of the birth of child. At the same time, in this ceremony and prayer thanking God.



Keywords: tradition, ritual, god, family roots, review.

 

Azərbaycan türklərinin əsrlər ərzində yaratmış olduğu əmək, mövsüm və mərasim nəğmələri, inam və etiqadları, sınama və yo­zumlar, ovsun, dua-sayğı və andlar alqış və qarğışları kimi folklor nümunələri ilə yanaşı özlərinə məxsus dünya folklor xəzi­nəsinə düşməyən dramatik oyun şəklində ifa etdikləri müxtəlif məzmunlu ritualları da var. Yəni dünya folklorunda üzləşməyən ortaq cizgilərdən kənarda, xalqların özünəməxsus həyat tərzlərini, ictimai varlığını əks etdirən ənənəsi də yaşayır. Bu cür ritual­lar­dan bəziləri bu günümüzə qədər gəlib çıxmışdır. Xalq için­dəki sayğını-duyğunu, tanrıdan arzuladığı hər bir istəyi müəyyən yollarla, hərəkətlərlə icra etmişdir. Aydın məsələdir ki, dünyanın əşrəfi olan bu varlığın bütün axtarışlarının kökündə xoşbəxtlik istəyi durur. İnsan hər zaman özünə, ailəsinə bütövlükdə cəmiy­yə­tinə xoşbəxtlik axtarır. Burada qəribə məqam yaşanır. Ayrı-ayrı xalqların dünyagörüşündə müxtəlif çalarlar olduğu kimi, xoş­bəxtliyin də tərəflərində fərqlilik biruzə verir. Soykökünə son­suz diqqət, soykökünü yaşatmaq, itirməmək, xələflərin gələ­cə­yinə nur verəcək işlər görmək türk xalqları üçün ilkin çağlardan bu gü­nə qədər ən önəmli amil olmuşdur. Türkün soykökünü yaşat­maq düşüncəsi çox geniş bir məna daşıyır. Hətta bir nəsildə bir oğul övladı olardısa belə, həmin övlad nəslin bütün üzvlərinə aid hesab olunarmış. Ona görə də həmin oğul övlad nəslin soyad daşıyıcısı kimi diqqət mərkəzində saxlanarmış.



“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında Dirsə xan oğlu Buğac xan boyunda belə bir məqamla qarşılaşırıq. Xanlar xanı Bayandır xan ildə bir dəfə şadlıq edib, oğuz bəylərini qonaq edərdi. Yenə şadlıq məclisi qurulur, atdan ayğır, dəvədən buğra, qoyundan qoç qır­dır­mışdır. Bir yerdə ağ otaq, bir yerdə qırmızı otaq, bir yerdə də qara otaq qurdurmuşdur.... Kimin oğlu-qızı yoxdursa, qara otağa oturdun, altına qara kecə döşəyin, önünə qara qoyunun ətinin qovur­masından gətirin. Oğlu olanı ağ otağa, qızı olanı qırmızı otağa yerləşdirin.

Təbii ki, ulularımız, bu cür fikirləri vurğulamaqla oğuzun türkso­yunu yaşatmaq, qorumaq arzusunda olmuşdur və bu baxışın izləri bugünkü günümüzdə də özünə yer edərək kök sal­mış­dır. Bir cox Avropa xalqlarından fərqli olaraq, türk övlad­sız­lığı hər zaman özü üçün uğurszluq hesab etmişdir. Qarabağda for­malaşan “Beşikbaşı” mərasimi də bu baxışla bağlı icra olunan bir ritualdır.

Əsrlər öncə Qarabağın dilbər guşəsi olan Ağdam rayonundan Xankəndinə gedən yolun üstündə, Qarqar çayının kənarında, bü­tün ətrafı yaşıl bağlarla əhatə olunmuş, münbit torpaqlı, gözəl mənzərəli, təmiz havalı bir kənd salınmışdı. Kəndin kim tərə­fin­dən salındığı deyilməsə də, adının xan nəsilli-nəcabətli, ağ dərili sarıyanız, mötəbər, zəkalı “Sarı Hacı” deyilən bir bəy oğlunun adıyla bağlı olduğu söylənirdi. O kəndin sakinləri Sarı Hacının törəməsi olduqlarına da şübhə etmirdilər. Sonralar “Sarı Hacılı” ifadəsindəki “ı” hərfi deformasiyaya uğrayaraq “Sarhacılı” kimi səslənsə də bu kəndin adının əsl səbəbkarı haqqında hər kəsin mə­lumatı var idi.

Sarhacılı kəndi çox böyük olmasa da yaraşıqlı və mənzərəli idi. Kənd əsasən bir neçə varlı obadan ibarət idi ki, bunlardan biri də “Dilənçilər” adlanan məhəllə idi. Dilənçilər məhəlləsinə kən­din başından ayağına qədər ağ daşdan hörülmüş iki və üç mər­təbəli binalar, qarşısında meh vurduqca yellənən salxım söyüdlər və onların arasında rəngbərəng qızılgüllər yaraşıq verir və sərinlik gətirirdi. Adı Dilənçilər məhəlləsi olan bu obada ancaq zənginlər yaşayırdı və məhəllənin adının da niyə məhz Dilənçilər kimi səslənməsini kəndin əhalisi gözəl bilirdi. Mötəbər Hacının nəzir-niyazla tapdığı bir oğul nəvəsi olur, adını Məhəmməd qoyurlar. Məmməd bəy də öz nəcabətinə uyğun böyüyüb ərsəyə çatır və onun da şanı-şöhrəti ellərə, obalara yayılır, bəyzadəlik nüfuzu, ədəb-ərkanı onu görənləri heyran qoyur. Amma ataların gözəl kəlamlarından birində deyilir ki, yüz yeyənin olsun, bir deyənin olmasın. Məmmədin adı dillərə düşür, onun qabiliyyətindən, dav­ra­nışından, nəcibliyindən danışanlar çox olur. O zaman tarixin gedişində qəribə məqamlar yaşanır. Bəzən sənədlənməmiş qa­nunlar həyata keçir. Bunu deyimlər-duyumlar da təsdiq edir. Xan, bəy təranələri qıt olar, deyirlər, hətta qədim hind aforiz­mində deyilir: “Böyük zəka sahibləri, yəni dahi şəxsiyyətlər üç şeydən birinin qurbanı olmalıdırlar: ya ehtiyac içində, ya gənc ikən, ya da nəsil qoymadan getməlidirlər”. Doğrudan da bu amil bütün tarixi dövrlərdə izlənilib.

Məmmədin var-dövləti başından aşıb-daşsa da, müdrikliyi, zə­kası hər kəsi heyran qoysa da, sağlam görkəmli bir şəxsiyyət kimi böyüsə də övlad qıtlığı çəkmək zorunda qalır. Nə gözəl ki, Dədəmiz Qorqud belə bir kəlamı da söyləyib: “Tanrı bəy nəsilli-nəcabətli kəslərin səsini tez eşidər”. Məmməd israrla Tanrıdan bir övlad diləyir və adını da “Dilənçi” qoyacağını əhd edir. Çox güman ki, müdrik gənc oğlunun adını bu cür səsləndirməklə hind aforizmindəki üç qurbandan birini vermiş hesab olunsun deyə belə bir təşəbbüs edir. O zaman kəndin mötəbər ailələri Dilən­çi­nin beşiyi başına göz aydınlığına toplanırlar. Sevincini gizlədə bilməyən bu xeyirxah qohum-qonşular beşiyin başında el nəğ­mə­ləri söyləyir, gənc qızlar yallı şəklində rəqs edir, əylənir, qocalar, ağbirçəklər oxşamalar deyirlər. Xülasə, burada qəribə bir ayin yaranır ki, son günlərə qədər o kənddə, yeni dünyaya gələn uşaqların beşiyi başında icra olunur.

Dilənçinin dünyaya gəlişi Qarabağa gözəl bir ayin də bəxş edir. İllər ötür, aylar keçir, bir neçə nəsil bu yüksək nəcabət mər­hə­ləsini şərəflə, ləyaqətlə adlayır, lakin tarixin o solğun sə­hi­fə­sində yenidən Dilənçinin nəvəsi Məhəmməd oğul həsrəti çəkməli olur, o zaman ata babasının əhdini xatırlayır, o, bu haqda el-oba­dan çox söyləmələr dinləmişdi. Odur ki, tərəddüd etmədən üzünü Tanrıya tutub diləyini diləyir və oğlunun adını “Dilənçi” yox, “Yolçu” qoyacağını əhd edir.

Yolçu da yeganə övlad olaraq dünyaya gəlir, el dili ilə desək, qızıl üzüm tənəyi kimi gətirir-yetirir və adlı-sanlı, hörmətli-izzətli bir övlad olaraq ətrafındakı insanların dərin rəğbətini qazanır, elinin-obasının sevimlisinə çevrilir.

Onun ömür yolu müharibələrdən keçsə də, gözəl şux qamə­tini, nurlu bənizini itirmir, bəyzadə duruşu, baməzə danışığı, müd­rik kəlamları ilə yaddaşlara əbədi həkk olunur. Yaşına görə son dərəcə gənc görünsə də, kənddə ona daha çox Yolçu baba deyə müraciət olunardı. Böyük nəvəsi Məmmədin dili ilə söylə­nən bu ifadədə dərin hörmət, ehtitam və böyük sayğı yaşantısı vardı. Yolçu babanın çox müdrik və zəkalı xanımı Zənfirə Məm­mədova da uzun və mənalı bir ömür yolu keçdi. Öz hikmətli məsləhətləri ilə hər kəsin qəlbində bir ağbirçək simvolu kimi qə­tiləşən Zənfirə müəlliməyə iki əsrdə yaşamaq neməti də nəsib oldu. Kəlilə və Dimnəni, Nizami Gəncəvinin nəsihətlərini, Nəs­rəd­din Tusinin “Əxlaq nasiri”ni bütün detallarına qədər mü­kəm­məl bilən Zənfirə müəllimə həmyaşıdlarından bu məziyyətlərinə görə çox fərqlənirdi.

Dünyaya bəyzadə kimi gəlib, bəyzadə kimi də gedən Yolçu ba­banın nəslində Pərvinlər, Pərilər, Məmmədlər, Fəridlər, Anar­lar... kimi davamçıları var. Tarix təkrar olunur, nəcabət itmir deyənlər yanılmayıblar. Qoy onlar da ulu babalarının yaratdıqları, bu “Beşikbaşı” retual ayinin davamçısı olsunlar.
Beşikbaşı” oyun ritualının icrası

Qarabağın bir sıra kəndlərində icra olunan bu oyun ritual xa­rakteri daşıyır. Mərasim oyunları sırasında yer ala bilər. Mu­siqililiyi, tərtibatı ilə oyun təsiri bağışlayır. Lakin inanclarla bağlı olduğundan əslində ritualdır. “Beşikbaşı” adətən çox gözlə­ni­lən, çətin doğulan uşaqların doğum, ad qoyma şənliyi ilə bərabər, həm də ona bəslənən el duasını özündə birləşdirir.

Bu ayin körpənin dunyaya gəldiyi 3-7 və ya 40-cı günü həyata kecirilərdi. “Beşikbaşı” ayininin başlanması adətən gün dö­nənə, yəni şər qarışana qədər icra olunub basa catmalı idi. Görünür, bu da yeni doğulan körpəni şər qüvvələrdən qorumaq üçündür.

Ayin icra olunana qədər qohum əqrabaların uşağa besik bağ­latdırılrması vacib şərtlərdən biri imiş. Beşik adətən yellən­məli imiş. Taxtadan və ya dəmirdən hazırlanması vacib imiş. Ona görə ki, oxunan sözlərin ritminə uyğun beşiyi taqqıl­dadaraq, çox gü­man, bəd ruhların qovulmasına inanarmışlar. Ayin beşiyin ba­şına toplanan yeniyetmə gənc qızların, sonra isə ağbirçək nənələrin xeyir-dualı oxşama və nəğmələri ilə başlayarmış. Ən fərqli və maraqlısı “Beşikbaşı” oyun ritualında icra olunan nəğmə və ox­şamaların məzmunudur. Ayin başlayanda ilk sözü ata-analı, ağıllı, sağlam yeniyetmə söyləyərmiş (öncədən hazırlanmış şəkildə və buna xüsusi diqqət yetirərmişlər). Adqoyma mərasimi “Beşik­ba­şı” oyun-ritualının əsas hissələrindən biridir ki, burada da xalq ru­­hunun dərin qatları və inancları öz əksini tapıb. Adqoyma əsa­sən aşağıdakı nəğmələrlə müşahidə olunur və fal kimi rast gəlinən ad qismət sayılardı.

Günəş çıxdı, gün doğdu

Dünyanı dolanıb gəz

Göy çəmən Gülşən oldu

Hamı güldü, şən oldu.

Bənövşələr solanda

Açan Yasəmən oldu.


Günəş batdı dağlarda,

Lalə açdı bağlarda.

Murad bəyin dəstəsi

Yurd salıb qayalarda.


Çərkəz gəzir Turanda,

Oğlu Tural aranda.

Xəstə yatan gəlinin

Nəziri var duranda.


Bayandur, ay Bayandur,

Sən kənarda dayan, dur.

Toğrul, Tural, Timurçin

Çalışırlar el üçün.


Səhərdir, gün çıxıbdır,

Çaylar dənizə axıbdır.

Kotələ gedən Zənfirə

Qızıl sırğa taxıbdır.


Göydə bulud ağlayır,

Yerdə çağa çağlayır,

Nənəsi, babası bir yerdə

Səmədi qucaqlayır.

Bu oxşamalar söylənə-söylənə yüyrüyü yelləyər və əllərini çə­kərmişlər, yüyrük hansı ad çəkiləndən sonra dayanarmışsa, kör­pəyə həmin ad da qoyularmış. Bundan sonrakı oxşamalar yalnız o adla bağlı icra olunarmış. Beşik başı oyun ritualı zamanı rəqslər, oyun havaları da xüsusi vüsət taparmış. Burada sevinc-şənlik əhval-ruhiyyəsi yaşanar, beşiyin başına hədiyyələr yağar, yaxınlar, sevinənlər qurban dedikləri qoçları da beşiyin başına fırlayıb kəsərmişlər.

Beşikbaşı oyun ritualında ağbirçəklər də xüsusi avazla xeyir-dua verərmişlər.



Yüklə 2,97 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   30




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin