AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu vəfa iSGƏNDƏrova
Yüklə 5,53 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- MÜNDƏRİCAT ÖN SÖ Z .............................................................................. 3 I FƏSİL
- III FƏSİL
- I FƏSİL BAŞLANĞIC FORMULLARI
| AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI FOLKLOR İNSTİTUTU VƏFA İSGƏNDƏROVA ƏNƏNƏVİ NAĞIL FORMULLARI (Azərbaycan və Türkiyə nümunələri əsasında) zjm t _ BAKI - 2014 REDAKTORU: fıLü.f.d. Əfzələddin ƏSGƏR RƏYÇİLƏR: fıLü.f.d. İlkin RÜSTƏMZADƏ fıLü.f.d. Oruc ƏLİYEV Vəfa İsgəndərova. Ənənəvi nağıl formulları (Azərbay can və Türkiyə nümunələri əsasında), Bakı, Elm və təhsil, 2014, 202 səh. folklorinstitutu. com İ 4603000000 Qnfii nƏşr N-098-2014 © Folklor İnstitutu, 2014 MÜNDƏRİCAT ÖN SÖ Z .............................................................................. 3 I FƏSİL: Başlanğıc formulları..........................................11 1.1. Zaman formulları........................................................ 17 1.2. Məkan formulları.........................................................38 II FƏSİL: Təhkiyə formulları...........................................53 2.1. Xarici təhkiyə form ulları............................................54 2.2. Daxili təhkiyə form ulları............................................ 68 III FƏSİL: Sonluq formulları...........................................105 Nəticə................................................................................... 133 İstifadə olunmuş ədəbiyyat.............................................139 Ə la v ə ................................................................................... 149 3 ÖN SÖZ Məlum olduğu kimi, qohum xalqların bütün mədəni dəyər ləri vahid mənbədən haçalanır. Bu baxımdan şifahi bədii yara dıcılıq ənənəsi də istisna təşkil etmir. Bu günə qədər qohum türk xalqlarının folkloruna aid çoxlu materiallar toplanmış və onlar haqqında maraqlı araşdırmalar aparılmışdır. Qeyd edək ki, folk lorun ən kütləvi janrlarından biri olan nağıllar da araşdırıcıların diqqətindən kənarda qalmamışdır. Bu tədqiqatlarda konkret bir xalqın nağıl yaradıcılığına daha çox diqqət ayrılır, yaxın xalqla rın nağıllarının tipoloji müqayisələri isə bir çox hallarda kölgədə qalır. Bu üzdən qohum xalqların folkloru, o cümlədən nağılları arasında olan tipoloji cəhətləri ortaya çıxartmaq bütün aktuallığı ilə qarşıda dayanır. Bu araşdırma nağılların ifası zamanı söyləyicilərin istifadə etdiyi ənənəvi formullara həsr olunmuşdur. Ənənəvi formul de yərkən, epik təhkiyədə istifadə olunan qəliblənmiş söz, ifadə və ya sözlər qrupu nəzərdə tutulur. Bir çox mənbələrdə fərqli şəkil də izah olunan “ənənəvi formul” m üxtəlif terminlərlə ifadə olu nur. Dilçilik lüğətində “formul” termini “frazeologizm”, “klişe”, “ştamp”, “stereotip” terminləri ilə sinonim kimi verilir. Mövcud məsələ ilə bağlı araşdırdığımız mənbələrdə aşağıdakı terminlərə rast gəlinir: dayanıqlı yerlər, tipik yerlər, ənənəvi formullar, epik formullar, tipik ifadələr, qəlib ifadələr, stereotiplər, ənənəvi yer lər, klişelər, təkrarlamalar, daimi epitetlər, metrik söz qrupları, şablonlar, tematik standartlar, dayanıqlı müqayisələr və məcaz lar, hərəkətli hissələr, obrazlı stereotiplər, stilistik klişelər, da yanıqlı söz kompleksləri, frazeologizmlər, kümə sözlər və s. Məzmunca, əhatəlilik baxımından daha uğurlu, çox rast gəlinən və kifayət qədər həcmli ifadə “ənənəvi formul” terminidir. Ənənəvi formullar nağıl təhkiyəsinin tərkib hissəsidir və üslubi xarakter daşıyır. Bununla yanaşı, onlar nağıl təhkiyəsinin ən qədim ünsürləri sayılır. Bu isə onların qədim folklor ənənə sindən süzülüb gəldiyini göstərir. Ona görə də nağıl ifaçılığı za 4 manı istifadə olunan ənənəvi epik formulların öyrənilməsi nağıl ların poetik xüsusiyyətlərini üzə çıxarmaqla yanaşı, onların qə dimliyini də ortaya qoymuş olur. Monoqrafiyada genetik baxım dan qohum olan iki xalqın - Azərbaycan və Türkiyə xalqlarının nağıllarında müşahidə olunan ənənəvi formulların tipoloji xüsu siyyətləri öyrənilir. Bu xalqların nağıllarında müşahidə olunan tipoloji cəhətlər dolayısı ilə onların vahid epik ənənə əsasında yarandığını göstərir. Azərbaycan folklorşünaslığında bu istiqa mətdə aparılan araşdırmalara böyük ehtiyac olduğunu nəzərə al saq, mövzunun necə aktual olduğunu təsəvvür etmək çətinlik tö rətməz. Folklorda ənənəvi üslub məsələsinə ilk dəfə poetik dilin elə formuldan ibarət olduğunu söyləyən A.N.Veselovski toxunmuş dur. Onunla yanaşı, m üxtəlif dövrlərdə L.Uland, Y.Qrişmanın, A.N.Afanasyev, F.İ.Buslayev kimi rus alimləri də folklorda for mul məsələsini araşdırıblar. A.N.Veselovski və V.Y.Propp “ümumi yerlər” adlandırdıq ları formulları xalq yaradıcılığı və tətbiqi incəsənətdə öyrənil məsi məsələsini qoymuşlar. Nağılı məhz ənənələr, miflər, ilkin təsəvvür formalarının və bir sıra sosial institutların vasitəsilə izahının mümkünlüyünü sübut edən V.Propp ənənəvi formul lardan söz açılanda, onları arxaik mədəniyyət kontekstində an lamaq lazım olduğunu bildirmişdir (133). Amerikan mədəniy- yətşünası Con Kaveltinin artıq klassikaya çevrilmiş “Formul nəqli incəsənət və populyar mədəniyyət kimi” əsəri də məhz bunu isbat etmək üçün meydana çıxıb. M üəllif ədəbi formulu çoxlu sayda əsərlərdə istifadə olunan təhkiyə və drammaturji konvensiyaların strukturu kimi müəyyən etmişdir (134). “Kitab eposunun abidələri” toplusunda üslub və tipoloji xüsusiyyətlər, rituallar, formullar barədə araşdırmalar daha geniş surətdə özünə yer tapıb. Belə ki, A.N. Veselovski, V.M.Jirmun- ski, İ.İ.Tolstoy və başqaları məhz orta əsrlər kitab lirikasında antikliyin və folklor ənənəsinin əksini görüblər. Lirikanın for mulları haqqında araşdırmalar aparan “alman məktəbi”nin mü- 5 təxəssısləri A.Daura, O.Holtsapfel, Q.Poykert, P.Mayer, S.Bou- ra, P.Kelli, S.Vanqa və D.Buxane isə formulluğu dünya xalq li rikasının yaradıcı sisteminin qanunauyğunluğu kimi tədqiq et mişlər (117, 54). XIX əsrdə isə epik üslubun formulluq məsələsinə m üxtəlif epik abidələrin toplayıcılan və araşdırıcıları münasibət bildir mişlər. Parri-Lord nəzəriyyəsinə görə, formullar üslubu şifahi improvizasiya şəraiti ilə izah olunur. Onlar ani bir fikri ifadə etmək üçün müntəzəm işlənən söz qrupunu göz önünə gətirmiş lər. Məhz bu alimlərin yaratdıqları məktəblərdə formul nəzəriy yəsi haqqında çoxsaylı işlər görülmüşdür. Bunlar Qərbdə fəaliy yətə başlayan Menendes Pidal və Milmann Parrinin məktəbləri dir. Albert Lord və E.Hayts sonuncu məktəbin nümayəndələri dir. Birinci məktəbin nümayəndələri ənənəviliyi, ikinci məktə bin nümayəndələri isə şifahi təhkiyəni əsas götürürlər. Onlar cə nubi slavyanların Yunats və Hayduts eposunun müasir söyləyi- cilərini müşahidə edərək xalq ifaçı və söyləyicilərinin bədahətən söyləmə mexanizmlərini, Homer eposlarının üslubi keyfiyyət lərini, xüsusilə onun stereotiplərini araşdırıblar (117, 58). Sözügedən məsələ haqqında E.M.Meletinski və P.A.Qrint- ser Parri və Lordun təklif etdiyi metodikadan bəhrələnərək prin sipial dəqiqləşdirmələr etmişlər. P.A. Qrintser “Sanskrit epo sunda üslubi mövzu açıqlamaları” əsərində “Maxabxarata” və “Ramayana”da formul ifadəsinin yollarım araşdırmışdır. C.Y.Neklyudov isə üslub təkrarlamaları və leytmotivlərin qədim semantika ilə uyğunluğuna diqqət yetirmişdir. Formul anlamına geniş mənada münasibət A.Virtin araşdırmaları üçün də səciy yəvidir. V.Ferin formula həsr olunmuş əsərində də oxşar mənzə rə ilə qarşılaşmaq olar (110, 28). Tanınmış rus tədqiqatçısı O.M.Freydenberq də “Süjetin və janrın poetikası” və “Qədim dövrün mifi və ədəbiyyatı” adlı əsərlərində məsələyə özünəməx sus tərzdə toxunmuşdur. Rus xalq nağıllarının ənənəvi formulları barədə yazan Q.S.Maltsev ənənəvi formulları şifahi poetik mətnin kateqori 6 yası kimi təqdim edir. Q.S.Maltsevlə yanaşı, İ.A.Razumova da rus xalq nağıllarının formullarına ayrıca araşdırma həsr etmişdir. Ənənəvi formullar məsələsinə nağıl janrı haqqında araşdır malar aparan bir sıra alimlər də müraciət ediblər. Məsələn, L.Şeynyanu, S.Savçenko, P.Volkova, İ.Bolte, Q.Polivka, V.P.Anikin, V.M.Sokolov, M.P.Ştokmar, F.İ.Buslayev, D.Frey- zer, A.N.Afanasyev və başqa tədqiqatçıların sözügedən məsələ yə həsr olunmuş əsər və məqalələri əsas etibarilə nağıl formulla rının qeydə alınması və inventarlaşdırılmasına həsr olunmuşdur. A.B.Mojarovski, A.N.Afanasyev, N.P.Kolpakov, A.J.Niki- forov kimi bəzi rus araşdırıcıları ənənəvi formulları “usandırıcı” nağıllar adlandırırlar (135). Onların fikrincə, bu tip nağıllarda süjet illüziyalıdır, çünki onun məqsədi dinləyicilərə maraqlı bir şey çatdırmaq deyil, texniki tərəfdən təhkiyənin fasiləsizliyini təmin edən mexanizmi nümayiş etdirməkdir (135). Göründüyü kimi, folklorşünaslıqda daha çox formulların struktur-tipoloji aspekti araşdırılmışdır. Bu sahədə ən fundamen tal nəzəri iş Rumıniya alimi N.Roşiyanuya məxsusdur. O, bir sıra Slavyan, Qərbi Avropa və Şərq xalqlarının nağıl mətnlərinin əsasında formulları, onların elementlərinin tərkibini öyrənmiş, funksional xüsusiyyətlərini müəyyən etmişdir. N.Roşiyanunun tədqiqatlarına əsaslanaraq, N.M.Gerasimova rus xalq nağılları nın strukturunu araşdırmışdır. Bu problemin linqvistik yöndən analizi isə O.A.Davıdovaya məxsusdur. Formul nəzəriyyəsinə qismən “Dastan poetikasf’nda toxu nan K.Vəliyev də formulun təsnifatının bilavasitə dil birliklərinə uyğun olduğunu vurğulayır: 1) Söz-formulu (metafora); 2) Söz birləşməsi-formulu (bədii vəsflər); 3) Cümlə-formulu (atalar sözləri, hikmətli sözlər); 4) Mürəkkəb sintaktik bütünlük- for mulu (şeir) (76, 143). Onun fikrincə, bu ümumi modellər öz tərkib hissələrinə bölünür. Alqış, qarğış, bədii vəsf, paralel inşa lar, atalar sözləri, təkərləmə ifadələri və s. uyğun modelin ünsü rü kimi ortaya çıxır. Bu dil birliklərinin uyğun modellərinə N.Roşiyanunun araşdırmasında da rast gəlinir. 7 Türkiyə folklorşünasları da nağıl janrı üzərində çoxlu sayda araşdırmalar aparmışlar. P.N.Boratav, V.Eberhard, W.S.Uysal, Z.Göyalp, T.Alangu, N.Tezel, E.C.Güney, S.Sakaoğlu, U.Gü- nay, B.Seyidoğlu, sonrakı illərdə P.Boratavın rəhbərliyi altında V.Volker, B.Volker, M.Tuğrul, Ə.E.Uysal və E.Artun və s. kimi alimlər öz toplamalarında formullardan yararlanmış, əsərlərində müəyyən qədər ənənəvi formullar məsələsinə toxunmuşlar. Müasir dövrdə M.H.Yavuz, N.Taner, M.Gökçəoğlu xalq nağılları üzərində çalışmalarım davam etdirirlər. Əsasən Kipr nağıllarım toplayan müasir araşdırıcı M.Gökçəoğlu ənənəvi for mulların “Kıbrıs türk küme sözler (formeller)” sözlüyünü hazır lamışdır. Burada o, küme sözü altında ənənəvi tapmacaların, ata lar sözlərinin, təkərləmələrin daxil olduğu bütün formulları təq dim etmişdir (87,17). Bu günə qədər Azərbaycanda nağıl janrına həsr olunmuş bir sıra araşdırmalar mövcuddur. Ancaq onların heç birində nağıl formulları xüsusi şəkildə araşdırmaya cəlb olunmamışdır. O.Əli yev “Azərbaycan nağıllarının poetikası” adlı monoqrafiyasında nağıl formullarından bir qədər ətraflı bəhs etmişdir. Ayrı-ayrı dərsliklərdə isə nağıl formullarına ötəri şəkildə toxunulmuşdur. Monoqrafiyanın predmeti Azərbaycan və Türkiyənin, həm çinin Şimali Kipr Türk Cümhuriyyətinin müxtəlif bölgələrindən toplanan xalq nağıllarıdır. Cənubi Azərbaycan və İraq-Kərkük nağılları və internet səhifələrində yerləşdirilən bütün Azərbay can və Türkiyə xalq nağılları da tədqiqata cəlb olunmuşdur. Burada N.Roşiyanunun “Ənənəvi nağıl formulları” əsərinə əsaslanaraq Azərbaycan və Türkiyə nağıllarının ənənəvi formul ları araşdırılmışdır. Azərbaycan və Türkiyə xalqlarının formulla rının oxşar və fərqli xüsusiyyətləri təhlil olunmuşdur. Monoqra fiyada həmçinin P.N.Boratav, İ.Razumova, Q.Maltsev və A.Ge- rasimova, P.N.Boratav, E.Artun və M.Gökçəoğlu kimi alimlərin araşdırmalarından da istifadə olunmuşdur. Əsas məqsədimiz Azərbaycan və Türkiyə nağıllarının ənə nəvi formulları arasında müqayisələr aparmaq və bu yolla onla- 8 nn vahid epik ənənə əsasında yarandığını, yəni bir bütövün ayrı- ayrı hissələri olduğunu əsaslandırmaqdan ibarətdir. Bununla əla qədar qarşıya aşağıdakı vəzifələr qoyulmuşdur: - Folklorda ənənəvi formullar məsələsinin qoyuluşu və ətraflı öyrənilməsi; - Xalq nağıllarında ənənəvi formullar məsələsinin araşdırıl ması, bu sahədə mövcud təcrübənin mənimsənilməsi; - Azərbaycan və Türkiyə nağıllarının ətraflı öyrənilməsi və müqayisə olunması; - Azərbaycan və Türkiyənin m üxtəlif bölgələrindən toplan mış nağılların başlanğıc formullarının müqayisə olunması, ortaq formulların aşkarlanması; - Azərbaycan və Türkiyə nağıllarının təhkiyə formullarının oxşar və fərqli cəhətlərinin müəyyən olunması; - Azərbaycan və Türkiyə xalq nağıllarının sonluq formulla rının oxşar və fərqli xüsusiyyətlərinin müəyyən olunması; - Ortaq və fərqli formullar, onların meydana gəlmə səbəb lərinin və nəticələrinin ümumiləşdirilməsi; Monoqrafiya işinin elmi yeniliyi aşağıdakılardan ibarətdir: - Araşdırma işində ənənəvi nağıl formulları haqqında nəzəri düşüncə və təcrübənin mənzərəsinin yaradılmasına cəhd edilmişdir. - Azərbaycan nağıllarının ənənəvi formulları sistemli şəkil də öyrənilmiş və bir çox ümumiləşdirmələr aparılmışdır. - Türkiyə nağıllarının ənənəvi formulları toplanmış və ümumiləşdirmələr aparılmışdır. - Azərbaycan nağılları ilə Türkiyə nağıllarının formulları müqayisə olunmuş və onların tipoloji xüsusiyyətləri üzə çıxarıl mışdır. - Azərbaycan və Türkiyə nağıllarının ənənəvi formullannm kataloqu hazırlanmışdır. - Monoqrafiyanın və formullar kataloqunun gələcəkdə bu sahədə yeni-yeni araşdırmaların meydana çıxmasına təkan verəcəyinə inanırıq. 9 Bir sözlə, monoqrafiyada ənənəvi formulların sistemli təhli li ilə yanaşı, Azərbaycan və Türkiyə nağıllarının başlanğıc, təh kiyə və sonluq formullarının müqayisə olunması, ortaq və fərqli cəhətlərin tapılıb təhlil edilməsi folklorumuz üçün çox maraqlı dır. Araşdırılan formulların çoxu yalmz nağıla deyil, digər ja n r lara da aiddir. Tədqiqat işi həm Azərbaycan, həm də Türkiyədə şifahi xalq ədəbiyyatı ilə maraqlananlar, yaxından məşğul olan mütəxəssislər və ali məktəb tələbələri üçün faydalı ola bilər. Monoqrafiyadan şifahi xalq ədəbiyyatına aid yeni dərsliklərin hazırlanmasında da istifadə oluna bilər. Tədqiqatın aparılmasın da və monoqrafiyanın hazırlanmasında mənə dəstək olan hər bir kəsə təşəkkür edirəm. 10 I FƏSİL BAŞLANĞIC FORMULLARI Şifahi xalq yaradıcılığının ən qədim janrı olan nağıllar müəyyən struktura və özünəməxsus dilə malikdir. Bütün dünya xalqlarının nağılları üç bölümdən ibarətdir: nağılın əvvəli, özü (əsas hissəsi) və sonu. Belə ki, nağıllar başlanğıc formulu ilə başlayır, sonra əsas hadisələr cərəyan edir, sonda isə sonluq for mulu ilə yekunlaşır. Bu bölümlər bir-birindən sabit, dəyişməz qalan ənənəvi formullarla (başlanğıc, təhkiyə və sonluq) ayrılır. Bu məsələ dünya şifahi ənənəsində, həmçinin Azərbaycan və Türkiyə folklorunun nağıl janrında oxşardır. Nağılların dilinin, formullarının və digər köməkçi vasitələ rinin öyrənilməsi onların araşdırılması üçün vacibdir. A. Lorda görə, formullar onların haqqında düşünüldüyü kimi donmuş kli- şelər deyil, əksinə onlar dəyişə bilir və onlardan yeni formullar yaranır (109, 14). Xalq ədəbiyyatının mühüm bir qismini təşkil edən nağılın dərin bir fəlsəfəyə istinad etdiyini söyləyən Y.V.Çəmənzəminli ənənəvi formulları nağılın zinəti hesab edir. O qeyd edir: “Üsula gəldikdə nağıl ədəbiyyatının müəyyən üsu lu var. Onları gözəl edən və süsləndirən müəyyən dil, tərkib və cümlələrdir. Xalq ədəbiyyatı ilə maraqlananlar bu nöqtəni unu darlarsa, çəkdikləri zəhmət hədər olar” (49, 69,277-278). Xalq nağıllarında ənənəvi formulların iştirakı yalnız tədqi qatçılar üçün deyil, söyləyicilər üçün də lüzumlu məsələlərdəndir. Söyləyicilərin təhkiyəsini maraqlı və cəlbedici edən məhz ənənəvi formullardır. Onlardan yararlanma texnikasının səviyyəsi peşəkar nağılçılarda daha yüksəkdir. Formulların zənginliyi nağıl auditoriyasından da çox asılıdır. Folklor toplayıcılanndan fərqli olaraq, bir neçə dinləyicidən ibarət aktiv və həvəsli auditoriya söyləyicidən daha zəngin və maraqlı təhkiyə tələb edə bilər. Yəni qarşılıqlı əlaqə zamanı nağılçının yaddaşında olan yeni-yeni for- 11 mullar söylənilir. Peşəkar söyləyici dinləyicilərin yaşım, dünya görüşünü, maraq dərəcəsini nəzərə alaraq öz təhkiyəsini qurur. P.N.Boratav və V.Eberhard “Türk xalq nağıllarının tipi” əsərində nağılların forma və üslubu barədə yazırlar: “Nağılların başlanğıcında giriş formulu durur: “Bir varmış, bir yokmuş...” Bu formul bir “təkərləmə” ilə davam edə bilər. Sonra əhvalatla rın əsas hissəsinə keçməzdən əvvəl qəhrəmanın durumu, həyatı, həmçinin doğuluşu və gəncliyinin təsvir olunduğu kiçik bir hissə gəlir. Ardınca nağılın əsas hissəsi başlayır. Sonda isə sonluq for mulu gəlir. Şər uduzur və ya qırx gün, qırx gecə davam edən toy olur, yaxud digər xoşbəxt sonluqla yaxşı qəhrəmanlar və eyni zamanda dinləyicilər sevinirlər. Burada dinləyici belə bir arzu irəli sürür: “Onlar ermiş muradına, biz de erelim muradımıza”. Bəzən söyləyici zarafatla, maraq üçün mükafatlandırılır: “Göy dən üç alma düşdü. Sonra almaların üç nəfər arasında bölünməsi gözlənilir, ancaq o, söylədiyi nağılın əvəzində almaların hər üçü nü özünə götürür” (132, 11-12). Bəzi Türkiyə araşdırıcıları ənənəvi formulların hamısını tə kərləmə adlandırırlar. Onlardan biri olan Naki Tezel hesab edir ki, nağıl üç bölümdən ibarətdir: Nağılın əvvəli, yəni təkərləməsi, nağılın özü və nağılın sonu: “Həqiqi söyləyicilər təkərləmədən sonra nağıla girərlər. Şəkil baxımından nağılın üçüncü bölümü, sonundakı təkərləmədir. Buna “nağıl sonu” da deyə bilərik” (98, 3). Onun fikrincə, söyləyicilərin çoxu nağılı orijinal bir şəkildə bi tirmək və anlatdığı hadisələrə həqiqət havası vermək üçün bir təkərləmə deyirlər. Sanki o, anlatdığı əhvalatların içində yaşamış, söz gəlişi qırx gün, qırx gecə sürən toyda iştirak etmişdir (98, 3). Bəzən adlan fərqli olsa da, dünya folklorşünaslığında nağıl janrı quruluş, mahiyyət etibarı ilə oxşardır. Türkiyə folklor nəzə riyyəçisi Erman Artun nağılları quruluşca üç yerə aymr: 1. Döşəmə; 2. Hadisə; 3. Dilək. Döşəmə adı verilən nağılın ilk bö lümündə “təkərləmə” (sicilləmə) deyilən qəliblənmiş sözlərə yer verilir. “Təkərləmə” kəlmə oyunlarından, bir-biri ilə əlaqəsi ol mayan, dinləyicinin marağını nağıla çəkmək məqsədilə daxil 12 olan qəlib sözlərdir. Döşəmədə əsas məqsəd əlaqəsiz sözləri bir araya gətirərək ahəngi saxlaya bilməkdir. Bu qəlib sözlər nağıl dakı əsil əhvalatın başlanmasından əvvəl və olayın bitməsindən sonra istifadə olunur. Nağılın hadisə bölümündə nağılda yer alan əhvalatlar ifadə olunur (78, 117). Kıbns folklorunun araşdırıcısı M.Gökçəoğlu dünya folklor şünaslığında olduğu kimi, nağılları quruluş baxımından üç yerə bölür və onların ənənəvi formullarla ayrıldıqlarını vurğulayır. O, formulları təkərləmələrdən ayrı hesab edir və nağılların təkərlə- mələrlə başlandığını qeyd edir: “Təkərləməsi olmayan nağıllar isə formullarla sözün qapısını açırlar. Məlum olduğu kimi, for mullar nağıllara bağlı olan ifadə növləridir. Nağıl dinləyiciləri nin qulaqları simli alətlərin mizrabı kimi anladanın ağzından çı xacaq sözləri gözləyir. Nağıl döşəndikcə döşənir. Anlatma anın da çoxlu formullardan istifadə olunur” (85, 20). Söylənildiyi kimi, xalq nağıllarını ənənəvi formullarsız tə səvvür etmək olmaz. Ənənəvi formullar həmçinin bütün dövrlər və bütün xalqların nağılları üçün stabildir, ənənəvidir. Nağıl söyləyicilərinin düşünməyə, düşündürməyə və ironiyaya meylli olmalarından irəli gələrək, dinləyicilərin diqqətini bütünlüklə nağıla cəlb etmək üçün ritmli təhkiyə artıq üslubun bariz nümu nəsinə çevrilir. Söyləyicilər nağılı öz biliyi, daxili zənginliyi, xə yal dünyasından asılı olaraq anlada bilirlər. Həmçinin eyni möv- zulu nağıllarda belə istifadə olunan formullar mövcud mədəni şəraitə, zamana, məkana, adət-ənənəyə, söyləyicinin cinsinə uy ğun olaraq dəyişir. Nağıl söyləyicisi bəzən təhkiyəyə səsinin tonu, əl hərəkətləri, mimikalarla da zənginlik qata bilir. Bəzən söhbətə təqlid oyunlarını da qatır. Sonra dinləyici ilə söyləyicini anlatma prosesində bir-birinə yaxınlaşdıran bir sıra anlaşmalar olur. Söyləyici dinləyicilərlə danışır, onlara suallar verir, onlar dan qarşılıq alır, hərdən isə dinləyicilərin düşüncələrini, duyğu larım üzə vurur. Türkiyə nağıllarından bir misal göstərək: “- Ya varmış, ya yokmuş. Bir padişah varmış. Allahın emriyle kimin günahı varsa, estağfürullah diyecek. 13 Dinleyiciler hep bir ağızdan: - Estağfurullah. Masal anlatıcısı: - En büyük ağaç hangi ağaç? Dinleyicilər. - Çinar. Masal anlatıcısı: - Padişahın anası çeker, babası çeker, bu da Allahın emri demiş. Dinleyiciler: - İyi ki biz padişah deyiliz. Masal anlatıcısı: - Susun! Şimdi, anlatak mı, dinletek mi? Dinleyiciler: - Anlat. Masal anlatıcısı: Eger dinleyeceksiniz, oturun, kulaklarınızı dikin. Yatacaksmız, yun döşek açın da içinde yatın” (78, 110). Beləliklə, söyləyicinin ustalığı, istedadı ilə sıx bağlı olan nəql prosesində daha yeni formulların yaranmasına sərhədsiz imkanlar açıla bilər. “Söyləyicilərin nağıllarının bəlli yerlərində yararlandıqları formullar nağılı bəzəyən ünsürlərdir. Xüsusən də, nağılların başlanğıc və sonunda istifadə etdikləri ifadələr, söylə yicilərin ustalıqlarını göstərmələri üçün bir fürsətdir” (97, 95). Bu prosesi N.Roşiyanu aktiv mənimsəmə adlandırır. Yəni bu zaman söyləyicilər özlərinin təxəyyüllərindən irəli gələn yeni formul variantlarından yararlanırlar. Passiv mənimsəmədə isə novatorluq istisna olunur. Nağılın məzmunundan və tipindən asılı olmayaraq, bütün formullar ağızdan-ağıza bir söyləyicidən digərinə ötürülür. Söyləyicinin şəxsi qabiliyyətinə, onun bədahə tən söyləmə istedadına yeni çalarlar gətirməsinə baxmayaraq, o, ənənə xaricində mümkünsüzdür. Ona görə də bir sıra fərdi üslu- bi keyfiyyətlər üstün olsa da, söyləyicilər öz sələfləri tərəfindən yaradılan ənənəvi fonddan yararlanmaya bilmirlər (121, 27). Aydındır ki, bu fondda xüsusi yeri epik formullar tutur. 14 Araşdırıcılar təhkiyə zamanı formullardan yararlanmanın müsbət və mənfi tərəflərini qeyd edirlər. Bəziləri düşünürlər ki, üslubi üsulların və möhürlərin ənənəviliyi, dayanıqlığı, mühafi zəkarlığı heç vaxt nağılçılara aydın, rəngarəng, maraqlı, canlı nağıllar yaratmağa mane olmur. Bir sıra folklorşünaslar isə ənə nəvi formullarla zəngin təhkiyəni nağıla zərər verən, mətnin əs lini saxlamaqda; əsas olayları göstərməkdə mane olan ünsürlər kimi dəyərləndirirlər. Onlara görə, ifa zamanı bu cür incəliklər sözə dad verdiyi halda, yazıda gözü və qulağı bezdirir, cümlələ rin oxunuşunu çətinləşdirir. Belə ki, bəzi nağıl toplayıcıları na ğılları qələmə alarkən formulların çoxundan yararlanmırlar. Bu isə ənənəvi formulların tədricən sıradan çıxmasına gətirib çıxa rır. Bunu müasir dövrdə toplanıb nəşr olunan nağıllarda ənənəvi formulların kasad olması da sübut edir. L. Süleymanova “Şəki folklor mühiti” adlı monoqrafiyasında qeyd edir: “Şəki ərazisin də başlanğıc, orta və son nağıl formullarının birgə işləndiyi bir nağıla da olsun təsadüf etmədik. Müasir söyləyicilərin danışdıq ları nağıllarda klassik nağıl formullarını işlətməmələri ərazidə nağıldanışma ənənəsinin öləziməsi ilə bağlıdır” (71, 115). Bu özünü Azərbaycanın digər yerlərindən və Türkiyədən toplanmış xalq nağıllarında da göstərir. V.M.Jirmunskiyə görə, “Formulların çoxluğu şifahi ifanı asanlaşdırır, amma o, dərin bədii dünyagörüş və üslub xüsusiy yətləri ilə izah olunur (139). V.Pomerantseva isə, nağılın ənənə vi formullarını bir tərəfdən ona cəlbedici, bəzəkli xarakter verdi yini, digər tərəfdən də onun nəqlinin yubadılması üsullarından birinə xidmət etdiyini bildirir: “Belə ki, formullar funksional sə ciyyə daşıyır, desək, yanılmarıq” (139). Yəni hadisələrin baş verdiyi zamanın uzunluğu və bu hadisələr haqqında nəqlin sürət- liliyi arasında uyğunsuzluq hiss olunanda bu formullar hadisələri saxlamağa müvəffəq olurlar. Onlar ifa zamanı ilə hadisələrin za manını eyniləşdirməyə xidmət edirlər. Zamanın vahidliliyinə çatmaq qeyri-mümkündür, yalnız həmin hadisələrin uzunluğu və onlar haqqında nəqlin ardıcıllığı arasında şərti tənasüblüyə nail 15 olmaq olar (139). Bir sözlə, tədqiqatçıların çoxu nağılın struktu runu dediyimiz şəkildə qoyurlar. Artıq dünya folklorşünaslıq el mində bu bir qanun kimi qəbul olunur. Qədim tarixə və eyni kökə malik olan nağıllar folklor döv riyyəsi nəticəsində bir bölgədən digərinə, bir məmləkətdən baş qasına keçərək yayılıb. Bu mənada nağıl formullarını da qohum hesab etmək olar. Ortaq tarixi yolu keçmiş, eyni kökə və soya, ortaq dilə malik olan Azərbaycan və Türkiyə xalqlarının nağılla rı isə daha doğma və yaxındır. Hər iki xalqın ənənəvi nağıl for mullarının eyni formulların oxşar variantları olduğu nəzərə çar pır. Bununla bərabər, ümumi fonddakı formullardan yararlanan dünya nağıl söyləyiciləri kimi, Azərbaycan və Türkiyə söyləyi- ciləri də özünəməxsus dil xüsusiyyətlərilə yanaşı, xüsusi təbirə və şivəyə malikdirlər. Söyləyicilər oxucunun zövqünü oxşamaq üçün istəklərinə uyğun olaraq, nağılın dilini, üslubunu dəyişdirə, ənənəvi formullarla zənginləşdirə bilirlər. Bu zaman sözlü ənənə ilə yanaşı, söyləyicinin çevrəsi, dünyagörüşü, bilik dairəsi, cinsi, təhkiyə texnikası da önəmli hesab olunur. Ziya Göyalpm dediyi nə görə, onlar ancaq ocaqdan yetişmə nağılçılardır: “Nağılçılar qədim ozanlığm qadınlarda davam edən qismidir. Ozanlıq baba dan oğula qaldığı kimi, nağılçılıq da anadan qıza keçər (97, 94). Belə ki, peşəkar söyləyicilər söylədikləri nağıllarda ənənəvi for mullardan geniş surətdə istifadə edirlər. Həvəskar nağılçılar isə daha çox yayılmış, hər kəsə bəlli başlanğıc və sonluq formulla rından yararlanırlar. Qeyd etdiyimiz kimi, Rumıniya alimi Nikolay Roşiyanu ənə nəvi formullar haqqında daha dəyərli və dərin araşdırmalar apar mış, onun sistemli şəkildə izahını vermişdir. O hesab edir ki, hər bir nağıl söyləyicisi öz nağılını hadisələrin “tarixdə möhür- lənməsi”, “onun zamanda təsbit edilməsi” və “söyləniləcək hadisələrin baş verdiyi yerin göstərilməsi ilə” başlayır. Araşdırıcı “inisial” adlandırdığı başlanğıc formulunun iki tipini ayırd edir: a) zaman formulu (“xronoloji”) b) məkan formulu (“topoqrafik”) 16 /б 'У З ? Yəni bir qayda olaraq, söyləyici öz nağılım zamana (T) və ya məkana (S), yaxud zamana və məkana (TS) yerləşdirir. Başlanğıc (inisial) formulunun ilkin funksiyaları bunlardır (121, 18). Bu baxımdan alimlərin fikirləri üst-üstə düşmür. Nağılları tarixi həqiqət və ya tam uydurma hesab edən folk- lorşünaslar nağılların başlanğıc formulları barədə fərqli düşü nürlər. Rusiya folklorşünası İ.Razumovaya görə, nağılların bütün zaman - məkan xüsusiyyətləri sistemi ənənəvi formullar da toplanır. Nağılların zaman - məkan formulları bütün formul stereotipləri arasında birinci yerdə yerləşir, çünki onlar nağıl dünyasının daha vacib koordinatları ilə bağlıdırlar (122, 71). E.M.Meletinskiyə görə, nağıllarda uydurmaya və əfsanəviliyə meyl məhz başlanğıc və sonda göstərilir. Bu qeyri-müəyyən za man və məkan kateqoriyaları vasitəsi ilə formalaşır (122, 76). P.Yakimov “Nağıllarda və bayatılarda bədii zaman” əsərində qeyd edir: “Nağılları həqiqət dünyasından uzaq hesab edən araş dırıcılar nağılların süjetindəki zaman və məkanın da həqiqətə uyğun olmadığını hesab edirlər. Yəni nağıllar heç nə ilə, yəni za man və hadisələrin yoxluğu ilə başlayır” (139). Fikrimizcə, za man və məkan nağıllarda dəqiqliklə göstərilməsə də, sözügedən formullarda müəyyən tarixi həqiqətlər tapmaq mümkündür. Na ğılların zamanının və məkanının dəqiq göstərildiyini söyləyən N. Roşiyanu onları aşağıdakı şəkildə göstərir: Kataloq: front -> files -> libraries -> 2113 -> books books -> Ərşad Əzimzadə books -> Azər Turan books -> AZƏrbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi məHƏMMƏd füzulġ adına Əlyazmalar ġnstġtutu books -> Botanika və bitki fiziologiyasi kafedrasi zaur hüMBƏtov books -> A. M. Allahverdiyev m.İ. Bağirova books -> Asif KƏNGƏRLİ books -> A b u z ə r a lı oğ lu X ə lə fo V a z a d İsa oğlu q u r b a n o \ books -> Almaz həSƏnqizi aşiq yaradiciliği mühaciRƏt folklorşÜnasliğinda Yüklə 5,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|