AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi hüseyn caviDİn ev muzeyi Hüseyn Cavidin anadan olmasının
Yüklə 2,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- GÜLBƏNİZ BABAXANLI filologiya elmləri namizədi Redaktor: TEYMUR KƏRİMLİ
- FƏRİDƏ İBRAHİMQIZI sənətşünaslıq namizədi Ərəb əlifbasında olan materialları transliterasiya edən: ZÜLEYXA TEYYUBOVA
- ÖN SÖZ Cavid əbədidir, qalacaq nami cahanda, Məhv etdisə cəllad onu xəlqin nəzərindən
- M.Məsud *
- Qulam Məmmədli «Cavid ömrü boyu» (həyat və yaradıcılıq salnaməsi) Bakı, «Yazıçı» 1982, s.
- Qulam Məmmədli «Cavid ömrü boyu» (həyat və yaradıcılıq salnaməsi)
- Məxfi D.İ.N.
| AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI HÜSEYN CAVİDİN EV MUZEYİ Hüseyn Cavidin anadan olmasının 125 illiyinə həsr edilir
CAVİDŞÜNASLIQ
BAKI – «ELM» - 2007 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası 2
Elmi Şurasının qərarı ilə çap olunur
Baş redaktor və tərtibçi: GÜLBƏNİZ BABAXANLI filologiya elmləri namizədi
Redaktor: TEYMUR KƏRİMLİ AMEA-nın müxbir üzvü, filologiya elmləri doktoru
Nəşrə hazırlayanı: FƏRİDƏ İBRAHİMQIZI sənətşünaslıq namizədi
Ərəb əlifbasında olan materialları transliterasiya edən: ZÜLEYXA TEYYUBOVA Cavidşünaslıq II-III (araşdırmalar toplusu).
Bakı: «Elm», 2007. – 416 səh. ISBN – 5-8066-1761-1
Toplunun II-III sayına Hüseyn Cavid haqqında 1912-1937-ci illərdə çap olunmuş, məqalə, resenziya, məlumatlar, böyük sənət- kara həsr edilmiş bir neçə şeir daxil edilmişdir. Materialların müəl- lifləri arasında H.Zeynallı, C.Cabbarlı, M.Quliyev, Ə.Nazim, Seyid Hüseyn, Y.V.Çəmənzəminli kimi tanınmış ədəbiyyat xadimləri ilə yanaşı, az tanınan yazarlar da vardır. Bir sıra materiallar imzasız və ya gizli imza ilə verilmişdir.
2007
) 07 ( 655 4603000000
© Hüseyn Cavidin Ev Muzeyi, 2007 3
Cavid əbədidir, qalacaq nami cahanda, Məhv etdisə cəllad onu xəlqin nəzərindən, Ölməz o böyük dahi, böyük bir gələcək var. Övladi-vətən zövq alacaq hər əsərindən. Ə.Vahid Hüseyn Cavidin bədii-fəlsəfi yaradıcılığı Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyəti xəzinəsinin ölməz dəyərləri sıra- sına çoxdan vəsiqə alıb. Böyük sənətkarın əsərlərinin son dəfə beşcildlik şəklində Azərbaycan Prezidentinin sərəncamı ilə latın qrafikalı yeni Azərbaycan əlifbasında kütləvi tirajla çap edilməsi bu ölməz ədibin bədii irsinin xalqımız arasında populyarlaşdırılmasında müstəsna rol oynayıb. Cavid sənətinə hələ keçən əsrin 70-ci illərindən maraq göstərən Heydər Əliyev onun adını Azərbaycan ədəbiyyatı xə- zinəsini zənginləşdirənlər sırasında çəkmişdir. Səksəninci il- lərin əvvəllərindən isə ümummilli liderimiz Hüseyn Cavid ir- sinə müntəzəm diqqət göstərmiş, şairə layiqli qiymətin veril- məsi işinə nəzarəti bir an belə zəiflətməmişdir. Sonralar, 1993-cü ilin sentyabrında Azərbaycan Milli Elmlər Akademi- yasının ziyalıları ilə görüşündə Heydər Əliyev Cavidlə bağlı fəaliyyətini belə xatırlayırdı: «…Böyük filosof-şairimiz, dramaturqumuz Hüseyn Ca- vid həbs olundu, uzun illər əsərləri qadağan edildi. Ancaq ta- rix hər şeyi öz yerinə qoydu. Hüseyn Cavidin cənazəsi də Si- birdən öz vətəninə gətirildi, onun adı da yüksəldi. Ancaq təəs- süf edirəm ki, 1981-ci ildə Hüseyn Cavidin 100 illiyi haqqın- da Kommunist Partiyasının qəbul etdiyi qərarı Azərbaycanda on il ərzində həyata keçirmədilər… İndi Hüseyn Cavidin əsərləri xalqa hava-su kimi lazımdır. Təkcə ədəbi baxımdan deyil, həm də fəlsəfi, elmi baxımdan lazımdır. Lakin bu əsər- lər lazımi səviyyədə nəşr olunmuşdurmu?» 1981-ci ildə Cavid irsinin əbədiləşdirilməsi haqqında Heydər Əliyevin qəbul etdiyi tarixi qərarın əsas bəndlərinin 4
siyasi proseslərin təsiri altında tam 15 il gecikdi. Hüseyn Cavid məqbərəsinin təntənəli açılış mərasimin- də söylədiyi dərin mənalı nitqində böyük öndər böyük sənət- karı belə qiymətləndirmişdir: «Hüseyn Cavidin bütün yaradıcılığı, bütün fəaliyyəti Azərbaycan xalqının mədəniyyətini yüksəklərə qaldırmaqdan, xalqımızı azad, müstəqil xalq etməkdən ibarət olubdur. Onun bütün yaradıcılığı Azərbaycan xalqını milli azadlığa, müstə- qilliyə çağırıbdır. O, həmişə öz iradəsi ilə yaşamış, öz iradə- sinə, millətinə sadiq olmuşdur, millətini, xalqını həddindən artıq sevmiş və millətinə həddindən artıq xidmət edən bir in- san olmuşdur.» Cavid yaradıcılığı hələ ədibin öz sağlığında tədqiq və təhlil olunmağa başlamış, onun ədəbiyyatımıza gətirdiyi öl- məz bəşəri dəyərlər araşdırma obyekti kimi mətbuat səhifələ- rində öz əksini tapmışdır. Bu araşdırmaların bir araya gətiri- lərək ayrı-ayrı toplular halında çap edilməsi Azərbaycan Mil- li Elmlər Akademiyası Hüseyn Cavidin Ev Muzeyinin elmi fəaliyyətində əsas istiqamətlərdən birini təşkil edir. Bu seriyadan ilk toplu artıq işıq üzü görmüş və cavidşü- nasların, eləcə də Hüseyn Cavid irsinin bütün dostlarının ix- tiyarına verilmişdir. İlk toplu olduğundan, burada Cavid ir- sini tədqiq etmiş, bu böyük sənətkar haqqında söz demiş müx- təlif nəsillərin və müxtəlif peşə sahiblərinin nümayəndələrinin məqalə, xatirə və çıxışları bir araya toplanmış, bir növ Hü- seyn Cavid irsinin tədqiq və təhlilinə kompleks baxış təqdim olunmuşdu. Cavidşünaslığın ikinci toplusu sırf xronoloji prinsiplər əsasında tərtib olunmuşdur və Cavid haqqında 1919-1937-ci ilə qədər, yəni böyük sənətkarın günahsız yerə repressiya olunduğu və onun yaradıcılığı və şəxsiyyəti haqqında danış- mağa qadağa qoyulduğu ilə qədər mətbuatda çap edilmiş mə- qalə, qeyd və xatirələr öz əksini tapmışdır. Toplu tərtib edilərkən tarixi həqiqətin mümkün qədər təhrif olunmamasına, Hüseyn Cavid haqqında istər tərifli, is- 5
ixtisarlardan mümkün qədər qaçmağa cəhd göstərilmişdir. Yalnız açıq təhqir və şəxsiyyətin alçaldıması əsasında yazıl- mış qərəzli məqalə və tənqidi qeydlərin üstündən keçilmiş, onlar tarixin məhkəməsinə təslim edilmişdir. Qoy gələcək nə- sillər lazım bilərlərsə, bu yersiz həqarətlərə cavab versinlər. Topludakı məqalələrin əksəriyyəti Cavid əsərlərinin ta- maşalarından sonra yazılmış təhlil, tənqid və təəssüratlardır. Əlbəttə, bu cür ilk duyğuların təsiri altında yazılmış məqalə- lərdən dərin elmi təhlil gözləmək çətindir; ancaq buna bax- mayaraq, müəlliflər tamaşa etdikləri əsərlərin anatomiyasını açmağa da diqqət yetirmişlər. Məsələn, 1921-ci ilin oktyab- rında «Kommunist» qəzetində «Tiyatro və musiqi» rubrikası altında çap olunmuş «İblis» adlı məqalənin müəllifi elə ilk abzaslardan faciədə formal məntiqin qanunlarının pozuldu- ğunu görərək yazır: ««İblis» faciəsi əvvəlcə bütün dünyada tökülən qanla- rın, dağılan xanimanların məsuliyyətini insanların öhdəsində qoyub insanlarda nəfsin bir iblis olduğunu isbat etməkdə ikən, hətta İblisin kəndisi belə bu fəlsəfəyi iqrar etdikdən son- ra ikinci pərdə bütün-bütünə törədilən fitnə və fəsadların, axı- dılan qanların məsuliyyətini yenə də İblisin öhdəsinə yükləyib onu məclisdə saqilik etdirməklə fitnələrin əsasını İblis vasitə- silə qoymağa başlayır.» Ancaq bütün tənqidlərə baxmayaraq, məqalələrdə Ca- vidin bir sənətkar kimi böyüklüyü və qüdrəti müəlliflər tərə- findən etiraf edilməkdə və şəksiz-şübhəsiz qəbul edilməkdədir. Məsələn, yenə də «Kommunist» qəzetinin 1921-ci il 196-cı sayında elə həmin «İblis» tamaşası haqqında təəssüratını bil- dirən Xəlil İbrahim tənqidi qeydlərə keçməzdən öncə yazır: «Bu günlərdə məşhur müqtədir şairimiz Hüseyn Cavi- din «İblis» ünvanlı əsərini səhnəyi-tamaşada seyr etməklə feyziyab olduq. Şairi-möhtərəmin məharət və iqtidarı ümum tərəfindən təqdir edilmiş bir həqiqətdir ki, burasını kimsə in- kar etməz; fəqət məzkur əsərin ikinci məclisində bir türk zabi- tinin dililə kəndilərinin buyurduqları kimi, «bir qəhrəman nə 6
Buna binaən zənn ediyorum ki, bəndənin də şu sətirləri yaz- maya cəsarət etməsi şair cənablarının böyüklüyünə isnad ve- riliyor.» 20-ci illərdə Cavidin «Şeyx Sənan», «Afət», «Uçurum», «Şeyda», «Maral», «Topal Teymur», Knyaz», «Səyavuş» əsərlərinin tamaşaları, «Peyğəmbər» əsəri haqqında ətraflı mülahizələr, eləcə də bütövlükdə Hüseyn Cavid yaradıcılı- ğına baxış bu dövrdə müxtəlif müəlliflərin qələmindən çıxan məqalələrdə öz əksini tapmışdır. Məqalə müəllifləri sırasında Ə. Şərif, Ə. Nazim, H. Zey- nallı, Yusif Vəzir, C. Cabbarlı, Kazımoğlu (Seyid Hüseyn) kimi tanınmış tənqidçi və ədiblərlə yanaşı, bəzən ikinci dərə- cəli yazarlara da rast gəlmək mümkündür ki, topluda bunlar sanbalına görə seçilmədən yalnız xronoloji arcıllıqla düzül- müşdür. Bu cür müəlliflərdən Ə. Tahirov, A. Manaflı, İ. Ca- hangirovun imzalarına daha tez-tez rast gəlmək olur. Bəzi məqalələr «ədəbi mübahisə» rubrikası altında ve- rilir ki, bunlara misal olaraq Kazımoğlunun (Seyid Hüseynin) «Uçurum» pyesi haqqında «Zəhmət» qəzetində «H.H.» imzası ilə eyni adlı tamaşa haqqında yazılmış tənqidə cavabını gös- tərmək olar. 1922-ci ildə yazılmış bu məqaləsində Kazımoğlu o dövrün cavidşünaslığına bir növ yekun vuraraq, Cavid irsi və əsərlərinin tamaşaları barədə mətbuatda getmiş resenziya- ları ümumilikdə zəif sayaraq yazır: «Məhəlli mətbuat səhifələrində Hüseyn Cavidin əsərləri xüsusunda vaqtilə çox yazıldı. Məələsəf, bu yazılar Hüseyn Cavidin və əsərlərinin mahiyyətini lazımınca ortaya qoyama- dılar. Nə İblis, nə Sənan və nə də Afət barəsində doğru, əsaslı bir şey yazılmadı. Bu gün şayani-ədəb müzakirə edilməkdə olan «Uçurum» faciəsi də kəndi mahiyyəti-ədəbiyyəsini – şu danışıqlara baxılarsa – meydana qoyamayacaqdır.» Bir sıra məqalələrin polemik xarakteri, Cavidin müəy- yən əsəri haqqında öncə yazılmış tənqidi yazıya cavab ver- məsi ilə şərtlənir. Məsələn, 1921-ci il noyabrın 15-də «Cim» imzası ilə «Şeyx Sənan» haqqında yazılmış məqaləyə Xəlil 7
cavab vermiş və özü də məqaləni «Möhtərəm «Cim»ə cavab» adlandırmışdır. X. İbrahim polemikaya girdiyi məqalədəki tənqidi qeydləri bənd-bənd sadalayaraq, onların əsassızlığını sübuta yetirir. Bəzi məqalələr Cavid dramlarındakı obrazların məhkə- məsini xatırladır ki, burada müəlliflər sanki ittihamçı rolunda çıxış edərək, obrazları canlı bir insan kimi qarşılarına qoyub onun bütün nöqsan və günahlarını üzünə çırpırlar. Bu baxım- dan Ə. Nazimin 1924-cü ilin noyabrında «Kommunist» qəze- tində «İblis» pyesi haqqında çap etdirdiyi məqalə bu baxım- dan zəngin material verir. Müəllifin başlıca ittihamı isə dra- maturqun özünə qarşı çevrilmişdir: «Cavidin hanki əsərini açsaq, onları tədqiq etsək, onlarda mütərəddid çırpınan bir qəlb, damarlarda şübhəli axan bir qan buluruz… Bunun da səbəbi vardır: çünki Cavid materialist deyildir. Zatən ma- terialist olmayan şəxslərin və feylesofların əsərləri böylə tə- rəddüdlər və şübhələrlə dolu deyilmidir?» Qeyd edək ki, Ə. Nazimin bu tənqidi qeydləri cavabsız qalmamış, «Çora Batır» (Əli bəy Hüseynzadə)1925-ci ildə «Yeni yol» qəzetində onun əksər mülahizələrini rədd etmişdir. Eyni zamanda, Cavid bir şair kimi bu məqalədə çox yüksək qiymətləndirilir. Bu dövrdə Cavid haqqında qələmə alınmış bəzi məqalə- lər sanballı tədqiqat xarakteri daşıyır. Məsələn, Hənəfi Zey- nallının 1926-cı ildə yazdığı «Hüseyn Cavidin yazdığı «Pey- ğəmbər» haqqında mülahizələrim» adlı 50 səhifəlik əsəri bu- nun bariz örnəyidir. Eləcə də eyni müəllifin 1926-27-ci illər- də «Maarif və mədəniyyət» jurnalında çap olunmuş «Şeyx Sə- nan» haqqında mülahizələrim» adlı elmi əsəri də bu qəbil- dəndir. Əgər 20-ci illərdə Cavid yaradıcılığı haqqında dərc olunan məqalələr əsasən onun peysləri haqqındadırsa, 30-cu illərdə bu sıraya «Azər» poeması da əlavə olunur. Bu baxım- dan İ. Mirzənin (Mirzə İbrahimov?) 1933-cü ildə «Kommu- nist» qəzetində dərc olunmuş «Hüseyn Cavidin son yaradıcı- 8
O dövrdə rusca nəşr olunan «Zarya Vostoka» (Tiflis) və «Bakinski raboçi» qəzetlərində çıxan məqalələr rus dilində verilmişdir. Topluya Cavid haqqında o dövrdə yazılmış bir neçə şeir, eləcə də onun əsərlərinin tamaşaları barədə qısa məlu- matlar da daxil edilmişdir. Ümid edirik ki, «Cavidşünaslıq» seriyasından ikinci toplu Cavid irsinin araşdırıcıları və bütövlükdə cavidsevərlər üçün faydalı olacaqdır. Zaman keçdikcə Hüseyn Cavidin ölməz əsərləri öz təra- vətini və ictimai həyatımız üçün, insan psixologyilarının ka- milləşməsi yolunda öz əhəmiyyətini itirmir. Buna görə də Ca- vid irsi həmişə tədqiqatçıların diqqət mərkəzində olmuş və bu gün bu maraq daha da artmışdır. Təbii ki, zaman-zaman zən- ginləşən cavidşünaslığın bütün materiallarını toplunun gələ- cək saylarında verməyə çalışacağıq. Məqalələrin ərəb əlifbasından transliterasiyası zamanı bir çox çətinliklərlə üzləşdik ki, bunlardan biri – bir çox qəzet nüsxələrinin zaman keçdikcə keyfiyyətini itirməsi və bəzi yer- lərin pis oxunması ilə bağlı olmuşdur. Buna görə də nəzərə çrpan nöqsanların lütfən Hüseyn Cavidin Ev Muzeyinə bildi- rilməsini xahiş edirik. Gülbəniz Babaxanlı 9
* İrəvandan.
…möhtərəm atalar! Balalarınızın əhvalına acıyınız, bədbəxt etməyiniz. Hüseyn Cavid, Ömər Faiq kimi türk ədə- biyyatının anası olan və darülfünun görmüş müəllimlər gəti- rilməsini məktəblər müdiriyyətindən xahiş edərək, iqtidarsız müəllimlərin istefa verməsini təklif edin. Ümidvarəm möhtə- rəm atalar öz evladlarının istiqbalını nəzərə alıb mətləbə əhə- miyyət verələr. Gələcək nömrələrdə özgə mətləblərdən bir neçə söz yazmağı vədə verirəm.
(həyat və yaradıcılıq salnaməsi) Bakı, «Yazıçı» 1982, s. 55-56.
Əziz Şərif
Səhər saat 10-da atamla avtomobilə minib Tiflisə yol- landıq. Şəhərə axşam saat 5-də çatdıq… Hüseyn Cavidin Tif- lisdən Gürcüaniyə göndərdiyi son məktubunu vaxtında alma- dığı üçün Qurbanəli Şərifzadə ona təhriri cavab verə bilmə- miş və yəqin ki, Tiflisdə Hüseyn Cavidlə görüşən zaman ona dəmiryol tikintisində işləmək barədə məlumat verib, onu bu fikirdən daşındırmışdı. 28 avqust 1912, Gürcüani Qulam Məmmədli «Cavid ömrü boyu» (həyat və yaradıcılıq salnaməsi)
* Г.Мяммядлинин «Ъавид юмрц бойу» китабында ихтисарла верилмиш мягалялярин орижиналыны ялдя едя билмядик (ред.) 10
Bakı, «Yazıçı» 1982, s. 58. 11
Məxfi
Raport
11 noyabr tarixli, 3189 nömrəli sərəncamı yerinə yetirə- rək, zati-alinizə bildirirəm ki, Yelizavetpol şəhərinin birinci hissəsinin pristavı tərəfindən bu il noyabrın 22-də göndərilən 350 nömrəli təəllüqədən göründüyü kimi, bu ilin yanvarından iyulun axırınadək Yelizavetpol şəhərində yaşamış Hüseyn Rasizadə Hacı Molla Abdulla oğlunun rəftarı və mənəvi key- fiyyətləri yaxşı olmuşdur. Heç bir pis hərəkəti nəzərə çarpma- mışdır. O, istintaqa cəlb edilməmiş və məhkəməyə düşmə- mişdir. Onun harada yaşadığı, haradan gəlib, haraya getdiyi haqqında məlumat yoxdur.
Yelizavetpol polismeysteri. 29 noyabr 1912-ci il, № 822. Yelizavetpol şəhəri.
Polismeyster (imza) Katib vəzifəsini icra edən (imza) (Azərb. SSR MDTA, F. 62, s. 1, iş 72, v. 189).
12
13
Hüseyn Cavid əfəndiyə
«Gümüş»lə həmqafiyə olsun deyə «düşün» sideyi-əm- riyyəsini nahaq yerə «düşünüş» məsdərinə təhvil etdiyiniz və bu qafiyculuğa qarşı «saqın» xitabını «zavallıların» kəlmə- sinə təqziyə elədiyiniz üçün biri qafiyəsiz, digəri mənasız olan iki misranız lütfən dəyişdirildi. Arzunuzu əvvəlcə bildir- səydiniz, mənzuməniz nəşr edilməz və «Şəlalə»də boş sözlər- lə qalmazdı.
Hüseyn Cavid əfəndiyə… «Şəlalə» mühərriri Səbribəyzadə Xalid Xürrəm.
Qeyd: Səbribəyzadə Hüseyn Cavidə verdiyi bu uzun- uzadı cavabında Cavidin şeirini təbdil və təhrif edib, «Şə- lalə»də çap etməkdə özünü haqlı sanır. – Q.M.
Kataloq: book book -> R. M. Məmmədov B. M. Həmzəyev parodont xəSTƏLİKLƏRİ “Şərq-Qərb” Bakı–2011 book -> ƏSƏRİn təkrar çapi və ya hər hansisa bir hiSSƏSİNİN Çapi qadağandir! book -> ŞƏBƏKƏ texnologiyalari book -> Təhsildə İkt html-in əsasları kursu üzrə VƏSAİt tərtib edənlər: Abdulla Qəhrəmanov book -> MEŞƏLİ KƏNDİNİn yay güNLƏRİ book -> "Mədəniyyətin üstünlüyu" "Journal of Democracy", 1995-ci il book -> 1. Müxtəlif nəsillərə məxsus kompüterlər hansı element bazası əsasında təşkil edilmişdir? book -> Y a d u L l a h ə s ə n L i ekonometrikaya giriġ DƏrslik Yüklə 2,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|