AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi məRKƏZİ elmi Kİtabxana

AZƏRBAYCAN  MİLLİ  ELMLƏR AKADEMİYASI
MƏRKƏZİ  ELMİ  KİTABXANA
CAVİD CƏFƏROV
KİTABXANA-İNFORMASİYA 
XİDMƏTİNDƏ ELEKTRON 
KATALOQ
Monoqrafiya AMEA  MEK-in 
Elmi  Şurasının  qərarı  ilə çap olunur.
Bakı-Proqres-2012 
_
İA zo ri..ıy G a ı.  R e s p u b lik a s ı  P re z ıd e .ıtin m
ı 
İ
m
İ
s i
' idarosi
i  PRS
ı
EZİ OENT  K İ T A L X A N A S I

%h,%0 
UOT 025:004
Elm i redaktor:
A buzər X ələfov
Əməkdar elm xadimi, tarix 
elmləri doktoru, professor
Elm i rəyçilər:
Redaktor:
A ybəniz ƏIiyeva-K əngərli
AMEA MEK-in direktoru, 
fılologiya elmləri doktoru,
R asim   Əliquliyev
AMEA-nın müxbir üzvü, AMEA 
İTİ-nin direktoru, texnika elmləri 
doktoru, professor
H əbib H üseynov
AMEA MEK-in “Kitabxana 
prosesbrinin avtomatlaşdırılması’' 
şöbəsinin müdiri,  fəlsəfə doktoru
Cəfərov  Cavid.  Kitabxana-informasiya xidmətində  elek- 
tron kataloq. Bakı:  Proqres, 2012, 224 s.
İnformasiya  işçiləri  və  kitabxanaçılar  üçün  nəzərdə  tutulmuş  monoqrafıya 
növündən  və  təyinatından  asılı  olmayaraq  bütün  kitabxanalanmızda  sahəvi  ədəbiy- 
yat  kimi  istifadə  oluna  bilər.  Həmçinin  ali  məktəblərin  “Elektron  kataloqlann  yara- 
dılması”,  “Kitabxana  proseslərinin  avtomatlaşdınlması”,  “Kitabxana  informatikası”, 
“Kitabxanalarda  İKT-nin  tətbiqi”  və  “Elektron  kitabxanalarm  yaradılması”  adlı 
ümumi  kurslarmda monoqrafiyadan  faydalanmaq  mümkündür.
Xahiş  olunur,  tə k lif və  iradlannızı  M EK-in  və  ya  müəllifin  elektron  poçtuna 
ünvanlayasınız:  b ib iio_az@ yah oo.com   və  ca v id @ lit.a z.
ISBN:  978-9952-8142-8-6
MÜNDƏRİCAT
GİRİŞ.......................................................................................................... 5
I FƏSİL: AZƏRBAYCAN VƏ DÜNYA 
KİTABXANALARINDA ELEKTRON KATALOQLARIN
YARADILM ASI TARİXİ......................................................................13
1.1.  Elektron kataloqların yaradılması sahəsində dünya təcrübəsi..  15
1.2.  Azərbaycan kitabxanalarında elektron kataloqların
yaradılması və inkişafı (1973-2011-ci illər)................................ 31
1.2.1.  Azərbaycan kitabxanalarında elektron
kataloqlardan istifadə......................................................... 31
1.2.2.  Kitabxanalarda biblioqrafik yazıların 
elektronlaşdırılması və elektron kataloqun
xarici informasiya ilə təmin olunması vəziyyəti.............61
1.3.  Milli  elektron kataloqlann linqvistik təminatı
və interpretasiyası........................................................................... 77
1.3.1.  Süni intellekt vasitəsilə elektron
kataloqun linqvistik təminatı.............................................. 77
1.3.2.  İnformasiya mühitində elektron kataloqun
interpretasiyası..................................................................... 92
II FƏSİL:  KOMMUNİKATİV FORMATLARIN VƏ
AKİS-lərin TƏŞƏKKÜL TARİXİ VƏ MÜASİR VƏZİYYƏTİ.... 97
2.1.  Kommunikativ formatlann yaradılması  və 
müasir vəziyyəti:  (MARC,  UNIMARC,  USMARC,
RUSMARC və digər formatlar üzrə)........................................... 99
2.2.  AZMARC  Milli biblioqrafık yazı formatının
yaradılmasının tarixi zəruriliyi.....................................................109
Kitabxana-irıformasiya xidmətində elektron kataloq
  |  3

2.3.  Azərbaycan kitabxanalarında istifadə olunan AKİS-lər 
(“İRBİS-64” və “VTLS”-in nümunəsində): 
mövcud imkanlar və problemlər................................................ 121
III  FƏSİL: MÜASİR KİTABXANALARIMIZDA 
ELEKTRON KATALOQ SİSTEMLƏRİNİN İNKİŞAF 
PERSPEKTİVLƏRİ............................................................................ 135
3.1.  Elektron kataloqlu kitabxanalar İnformasiya
cəmiyyəti şəraitində....................................................................
137
3.2.  Elektron kataloqlar elektron kitabxanalara
əsas əlyetərlik vasitəsi kimi........................................................ 145
3.3.  Elektron kataloq sistemlərinin inkişafperspektivləri:
yeniliklər və təkliflər................................................................... 156
NƏTİCƏ................................................................................................190
İSTİFADƏ OLUNMUŞ  ƏDƏBİYYAT............................................198
4 
| 
C.A. Cəfərov
GİRİŞ
Elm,  təhsil  və  mədəniyyətimizin  aynlmaz  tərkib his- 
səsi  olan  kitabxanalarımız  çoxəsrlik  tarixi  inkişaf  yolu 
keçməklə  milli-mənəvi  dəyərlərin  qorunub  inkişaf etdiril- 
məsində  əhəmiyyətli rol oynayıblar.  Maddi-mənəvi irsimi- 
zin  qoruyucusu və  təbliğatçısı  hesab  edilən bu  elm,  təhsil, 
mədəniyyət  məbədləri-kitabxanalar  əsrlər  boyu  nəsillərin 
bilik mənbəyi  rolunda çıxış  edib  və  öz  humanist mahiyyə- 
tini zəngmləşdirib.
İlk  yaranış  dövründən,  uzaq V-VI  əsrlərdən  bugünə- 
dək  kitabxanalanmız  daim  inkişaf edərək  hazırda  gördü- 
yümüz  forma və məzmunda,  başqa sözlə,  həm ənənəvi  ki- 
tab saxlancı,  həm hibrid informasiya mərkəzi  (yarım elek- 
tronlaşdırılmış),  həm  də elektron kitabxana (tam elektron- 
laşdırılmış) şəklində oxucularımıza xidmət edir.
Müasir  dövrdə  kitabxanalar  ənənəvi,  təcrübədə  öz 
təsdiqini  tapmış  xidmətlərlə  yanaşı,  informasiya  və  kom- 
munikasiya  texnologiyalanna  (İKT)  əsaslanan  xidmətlər 
də  təqdim  etməklə  biliklər  iqtisadiyyatmm  apancı  qüvvə- 
sinə çevrilirlər.
Postsənaye,  başqa  sözlə,  informasiya  cəmiyyəti  döv- 
ründə  dövlət  tərəfmdən  kitabxana  işi  sahəsinə  diqqət  artı- 
rılır,  bu  sahəyə  intellektual  və  maddi  investisiyanm  həcmi 
günü-gündən  çoxalır.  İKT-nin  kitabxana  işi  sahəsinə 
tətbiqi  nəticəsində  ortaya bir  çox  yeni  tələblər  çıxır.  Oxu- 
culara  xidmətin  səviyyəsini  yüksəltməklə  bilavasitə  uz-
Kitabxana-irıformasiya xidmətində elektron kataloq
  |  5

laşan  həmin  tələblər,  yekunda  informasiyanın  daha  opera- 
tiv  çeşidlənmə,  toplanma və  ötürülməsinə təkan  verir.  Be- 
ləliklə,  əsas  məqsədə-oxucuya  real  vaxt  kəsiyində  ən  mü- 
nasib  xidməti,  məlumatı,  sənəd  kütləsini  təklif etmək  və- 
zifəsinə  daha  asan  yolla  nail  olmaq  üçün  elektron  katalo- 
qun yaradılması zərurəti meydana gəlir.
Elektron  kataloqlarm  ilk nümunələrinin  yaradılması- 
na ötən əsrin 60-cı  illərində Amerika Birləşmiş  Ştatlarında 
başlanılıb.  Həmin dövrdən keçən yarıməsrlik zaman  ərzin- 
də  elektron  kataloqun  yaradılması  metodologiyası  həm 
forma,  həm  də  məzmun  baxımmdan  əsaslı  modifıkasiya- 
lara  uğrayıb.  Lakin  ötən  illər  ərzində  kitabxanalarda  xid- 
mət  və  innovasiya prosesini  inkişaf etdirmək üçün  yaradı- 
lan  və  daim  yenilənən  elektron  kataloqlar  öz  funksiya  və 
məqsədlərini dəyişməyib.  Belə ki, biblioqrafık yazı və təs- 
virlərin  elektronlaşdırılması  bütün  dövrlərdə  oxucu-fond 
münasibətlərini inkişaf etdirmək, birincinin ikincidən daha 
sürətli,  həm də zaman və məkan fərqi  olmadan  istifadəsini 
təmin  etmək  məqsədi  daşıyıb.  Bu  mənada,  elektron  kata- 
loqlar müasir kitab  fondlarmdan  çoxistifadəliliyi  təmin  et- 
məklə  istifadəçi  kontingentini  dəfələrlə artırmağa,  ənənəvi 
kataloqun  zamana  və  məkana görə dəyişən  əlyetərlik prin- 
sipini yaxşı mənada pozmağa xidmət edir.
Elektron  kataloqlarm  yaradılması  məsələsi  həm  də 
ona  görə  aktualdır  ki,  prosesin  kitabxanalar  üçün  iqtisadi 
səmərəsi olduqca böyükdür. Ənənəvi  kataloqu elektronlaş- 
dırmaqla  onu  qlobal  şəbəkədə  dərc  edən  kitabxanalar,  ilk
6  | 
C.A.Cəfərov
növbədə  ödənişli  xidmət  üçün  real  imkanlar  əldə  etmiş 
olurlar.  Çünki  bütün  dünyada  qəbul  olunan  standartlar 
üzrə  elektron  sənədlərin  istifadəçiyə  elektron poçtla  və ya 
informasiya  daşıyıcısmda  çatdınlması  üçün  kitabxana  ilk 
növbədə  elektron  kataloq sisteminə malik olmalı,  istifadə- 
çisinin  seçim  imkanlarmı  genişləndirməlidir.  Kitabxana- 
larda sözügedən prosesləri həyata keçirə bilməküçün  güc- 
lü  maddi-texniki  bazaya,  makroinformasiya  mühitinə,  el- 
mi-təcrübi  proqramlara,  proqram  xarakterli  vəsaitlərə,  kö- 
məkçi vasitələrə böyük ehtiyac vardır.  Həm kitabxana pro- 
seslərinin  avtomatlaşdırılması,  həm də  biblioqrafık təsvir- 
lərin-ənənəvi  kataloq  sisteminin  elektronlaşdmlması  ki- 
tabxananm  müvafıq  istiqamətli  proqramlara  nə  dərəcədə 
əməl etməsindən bilavasitə asılıdır.
Bugün inkişaf etmiş  dünya ölkələrində elektron kata- 
loqlarm  ən  yeni  formada  realizə  imkanları  və  gələcək 
perpektivləri  əsaslı  şəkildə  təhlil  edilir,  lazimi  nəticələrin 
almması  üçün  prosesə  yüksəkixtisaslı  kadrlar,  modem 
texnika  və  texnoloji  vasitələr,  külli  miqdarda  vəsait  cəlb 
olunur.
Ölkəmizdə  də  kitabxanaçılıq  sahəsi  dövlətin  diqqət 
və  qayğısı  ilə  əhatə  olunub.  20  aprel  2007-ci  il  tarixdə 
Prezident cənab  İlham Əliyev “Azərbaycanda kitabxanala- 
rın  fəaliyyətinin  yaxşılaşdırılması  haqqında”  Sərəncam 
[12]  imzalayaraq  2008-2013-cü  illərdə  Azərbaycanda  ki- 
tabxanaların  inkişafı,  o  cümlədən  elektron  kataloqun  yara- 
dılması  ilə bağlı  müvafıq göstərişlərini  verib və  bunun nə-
Kitabxana-irformasiya xidmətində elektron kataloq  \
  7

ticəsi  kimi  “Dövlət  Proqramı”nm  [13]  icrasma  başlamlıb. 
Proqram  çərçivəsində  Azərbaycan  kitabxanalarında  elek- 
tron  kataloqlann  və  elektron  kitabxanalarm  yaradılması, 
milli  irsin  rəqəmsallaşdmlaraq  qlobal  şəbəkədə  təbliğ 
olunması,  kitabxana-biblioqrafiya  proseslərinin  avtomat- 
laşdırılması və s.  önəmli məsələlər öz əksini tapıb.
Sərəncamda və  Dövlət Proqrammda  qarşıya  qoyulan 
tələblər  imperativ  xarakter  daşıdığmdan  (belə  də  olmalı- 
dır),  başqa  sözlə,  müvafıq  strukturlardan  qarşıya  qoyulan 
vəzifələrin  icra  olunmasım  tələb  etdiyindən,  elektron  ka- 
taloqlarm və  elektron kitabxanalarm yaradılması  mexaniz- 
mi,  metodları,  texnologiyası  məhz kitabxanaçılar,  kitabxa- 
naçılıq üzrə mütəxəssislər tərəfindən müəyyənləşdirilməli, 
ən  yaxın  gələcəkdə  Azərbaycan  kitabxanalarmda  ənənəvi 
kataloq sistemi tamamilə elektronlaşdırmalıdır.
Dövlət başçısmm məsələyə bu cür diqqətlə yanaşma- 
sı  və  kitabxanalanmızı  ən  modem  formada  görmək  istəyi 
oxuculanmızm  müasir tələbləri  ilə  üst-üstə  düşür  və  elek- 
tron  kataloqlann  yaradılması  məsələsini  xeyli  aktuallaşdı- 
rır.  Bu  isə  öz növbəsində  milli  elektron  kataloqlarm  yara- 
dılması  sahəsində  elmi  tədqiqatlarm  meydana  gəlməsini 
zəruri edir.
Elektronlaşdırma  prosesini  həyata  keçirmək  üçün 
kitabxanaçılarımız  əvvəlki  illərdə  müxtəlif təcrübələr  əldə 
etsələr  də,  Azərbaycan  kitabxanalarmda  elektron  kataloq- 
larm  yaradılması  prosesi  elmi-nəzəri  cəhətdən,  tarixi  nöq- 
teyi-nəzərdən  yetərincə  araşdınlmayıb.  Kitabxanalarda
8  | 
C.A.Cəfərov
elektron  kataloqlarm  və  elektron  kitabxanalarm  yaradıl- 
ması  ilə  bağlı  vahid  elmi  araşdırmalarm,  fundamental  təd- 
qiqatlarm  yoxluğu,  nəticə  etibarilə  ölkə  kitabxanaları üzrə 
toplu  elektron  kataloqun,  milli  elektron  verilənlər  bazası- 
mn, milli  AKİS  (MAKİS), AZMARC  kommunikativ stan- 
dartınm  hazırlanmasmı,  milli  rəqəmsal  kitabxanalarm  in- 
kişafmı əsaslı  surətdə ləngidir.
Başlıca  məqsədimiz  bu  boşluğu  doldurmaq,  Azər- 
baycan  kitabxanalarında  elektron  kataloqlarm  yaradılması 
tarixini  araşdırmaq,  bu  sahədəki  cari  vəziyyəti,  kitabxana- 
larımızm  hazırki  maddi-texniki  durumunu  öyrənmək, 
problemləri  aşkarlamaq,  elektron kataloqlann inkışaf pers- 
pektivlərini  müəyyənləşdirmək,  prosesin  sürətlənməsi 
üçün  zəruri  olan  yenilikləri  təklif etməkdən  ibarətdir.  Bu- 
nun üçün aşağıdakı vəzifələr müəyyənləşdirilib:
-  Müvafıq  sahədə  dünya  təcrübəsini  öyrənmək  və
paralellər aparmaq.
- Azərbaycan  kitabxanalannda kommunikasiyalaşma 
və  kompyuterləşmənin  forma  və  səviyyəsini  aşkara  çıxar- 
maq;
-  Azorbaycan  kitabxanalarında  elektron  kataloqlarm 
yaradılması  tarixini,  mexanizmini,  prinsip  və  metodlarmı 
araşdırmaq,  meydana  gələn  problem  və  nöqsanları  müəy- 
yənləşdirib  aradan  qaldırmaq;
-  Ənənəvi  kataloq  sisteminin  elektronlaşdırılmasmın 
perspektivlərini  müəyyənləşdirmək,  prosesin  elmi-nəzəri 
konsepsiyasmı hazırlamaq;
Kitabxana-informasiya xidmətındə elektron kataloq
  j  9

-  Kitabxanalarm  hibridləşməsində  elektron  kataloq 
sisteminin rolunu müəyyənləşdirmək;
- AZMARC-m yaradılması  işini  sürətləndirmək;
-  Elektron  kataloqlann  inkişafma  nail  olmaq  üçün 
kitabxanalarda RFID  (radiotezliklə  identifikasiya)  və  Mo- 
bil texnologiyaların tətbiqinin zəruriliyini  əsaslandırmaq;
-  Ölkə üzrə toplu elektron kataloqun yaradılması yol- 
larmı müəyyənləşdirmək,  oxucularm rəqəmsal  imkanlarmı 
bərabərləşdirmək üçün təcrübi  və  nəzəri  təkliflər  irəli  siir- 
mək;
- MAKİS-in yaradılması üçün tövsiyələr vermək;
- Nitqin mətnə  çevrilməsi  sistemi  ilə elektron katalo- 
qun yaradılmasmı təşkil etmək;
-  Mətnin  nitqə  çevrilməsi  sistemi  ilə  kor  və  görmə 
qabiliyəti zəif olan oxucularm elektron kataloq və elektron 
kitabxanaya əlyetərliyini təmin etmək.
Azərbaycan  kitabxanalarında  elektron  kataloqlann 
yaradılmasmın tarixi,  müasir vəziyyəti  və  inkişaf perspek- 
tivlərinin  öyrənilməsində  elmi-nəzəri  ədəbiyyatm  təhlili 
apanlıb,  kitabxanaların  müvafıq  sahədəki  işləri  barədə 
müfəssəl məlumatlar toplanaraq təhlil  edilib,  nəticələr mü- 
qayisə  olunub,  ümumiləşdirilib,  yaxm  gələcəkdə  kitabxa- 
nalarımızda tətbiq  oluna biləcək texnologiyalann  imkana- 
ları  öyrənilib,  təhlil  metodu  ilə  kitabxanaların  və  kitabxa- 
naçılarm  bu  kimi  innovasiyalarm  tətbiqinə  hazırlıq  səviy- 
yəsi  müəyyən  edilib.  Əldə  olunan  nəticələr  kitabxanaşü- 
naslıq tələbləri və normalan  əsasmda tədqiq edilib,  ənənə-
10  | 
C.A.Cəfərov
vi kitabxanalarımızda elektron kataloqun yaradılması,  hib- 
rid kitabxanalarımızda  isə  inkişaf etdirilməsi üzrə təkliflər 
irəli  sürülüb.  Bu  işlər üçün  elmi-təsviri,  müşahidə  və  mü- 
qayisəli-təhlil metodları əsas götürülüb
Monoqrafıyada  ilk  dəfə  olaraq  Azərbaycan  kitabxa- 
nalarında  elektron  kataloqlarm  yaradılması  tarixi  əsaslı 
şəkildə  araşdırılıb,  iri  kitabxanalarımızm  müvafıq  sahədə- 
ki  təcrübəsi  öyrənilərək ümumiləşdirilib,  elektron kataloq- 
larm yaradılması  üçün yeni  mexanizmlər və  metodlar tək- 
lif olunub,  prosesə  çəkilən  xərclərin  və  itirlən vaxtm  azal- 
dılması üçün səmərəli təkliflər irəli sürülüb.
Aparılan tədqiqat nəticəsində  aşağıdakı  elmi  yenilik- 
lər əldə olunub:
Elmi-təsviri  və  müqayisəli-təhlil  metodlarından 
istifadə  etməklə Azərbaycan kitabxanalannda elektron  ka- 
taloqlarm  yaradılması  tarixi  və  inkişaf mərhələləri  öyrəni- 
lib;
Azərbaycan  kitabxanalarmda  istifadə  olunan 
AKİS-lərin  qarşılıqlı  inteqrasiya  problemləri  müəyyənləş- 
dirilib və problemin həlli yollan  göstərilib;
Milli  elektron  kataloqlarm  yaradılmasınm  linq- 
vistik təminat  məsələsi  araşdırılıb,  linqvistik problemlərin 
aradan qaldırılması üçün təkliflər verilib:
Elektron  kataloqun  yaradılması  və  inkişafı  üçün 
yeni  və  daha  səmərəli  metodlar  təklif  olunub  (Nitqin  ta- 
nınması  sistemi  ilə  elektron  kataloqun  yaradılması;  RFID 
texnologiyasınm  elektron  kataloqla  uzlaşdırılması,  AZ-
Kitabxana-informasiya xidmətində elektron kataloq
  |  11

MARC-m  yaradılması,  səs  vasitəsilə  elektron  kataloqun 
kor  və  görmə  qabiliyyəti  zəif olan  oxuculara  çatdınlması 
və s.);
Oxucularm  (istifadəçilərin)  elektron  kataloqdan 
istifadəsini  asanlaşdırmaq  üçün  yeni  əlyetərlik  formaları 
(3G-mobil  əlyetərlik,  Web  3.0  platforması  əsasmda  əlye- 
tərlik və s.) irəli  sürülüb;
Monoqrafıyada  Azərbaycan  kitabxanalarmda  elek- 
tronlaşdırma  sahəsində  apanlan  işlərin  nəticələri  ümumi- 
ləşdirilib,  elektron kataloqlann yaradılmasmm  yeni  metod 
və üsulları  müəyyənləşdirilib,  kitabxanalarımızda müxtəlif 
AKİS-lərin  tətbiq  sahələri  təsbit  olunub,  meydana  gələn 
problemlərin  həlli  yolları  göstərilib,  elektron  kataloqu 
yaradan kitabxanaçı-kataloqlaşdırıcılara tövsiyələr verilib.
Kitabxanalararası  informasiya  mübadiləsinin  inkişa- 
fında,  kitabxanalarımızm  beynəlxalq  informasiya  məkanı- 
na  inteqrasiyasında,  oxucularm  informasiya  təminatmm 
yaxşılaşdmlmasmda elektron kataloqun rolu monoqrafıya- 
da  tam  aydmlaşdırılıb.  Tədqiqat  Azərbaycan  kitabxana- 
larmda  elektron  kataloqlarm  yaradılması,  inkişaf  etdiril- 
məsi  və  kitabxanalarm  avtomatlaşdırılması  işinin  tarixinə 
yenilik  gətirilməsi  baxımından  nəzəri  və  təcrübi  əhəmiy- 
yətə malikdir.
12  | 
C.A.Cəfərov
I FƏSİL:
AZƏRBAYCAN VƏ DÜNYA 
KİTABXANALARINDA ELEKTRON 
KATALOQLARIN YARADILMASI 
TARİXİ

1.1.  Elektron kataloqların 
yaradılm ası  sahəsində  dünya təcrübəsi
İnkişaf  etməkdə  olan  digər  ölkələrdə  olduğu  kimi, 
Azərbaycanda  da  dünyəvi  elmi-texniki  tərəqqinin  nailiy- 
yətlərindən  geniş  şəkildə  istifadə  olunur.  Qabaqcıl  ölkə- 
lərdə meydana  gələn belə nailiyyətlərin idxalı nəticəsində, 
“istehlakçı”  ölkələr  sonradan “istehsalçı”  ölkələrə  çevrilir- 
lər.  Belə  texnoloji  inteqrasiya,  intellektual  idxal,  milli  elm 
seqmentdəki  üstünlüklərin  və  çatışmazlıqlarm  daha  aydın 
görünməsini təmin edir.
Ölkəmizdə  bir  çox  sahələrdə,  o  cümlədən kitabxana- 
çılıq  sahəsində  tətbiq olunan yeniliklərin,  texnologiyalarm 
da istehsalçısı  məhz texnoloji  cəhətdən inkişaf etmiş  ölkə- 
lərdir.  Qərbdən,  Rusiyadan,  Yaponiya  və  Cənubi  Koreya 
kimi  dövlətlərdən  idxal  etdiyimiz  kitabxana  texnologiya- 
ları,  ideya  və  informasiya  məhsullarmm  üstünlüyü  danıl- 
mazdır.  Lakin  təcrübə  göstərir  ki,  bu  cür  yeniliklərdən 
passiv yararlanma nəticəsində  milli  kitabxana  seqmentinin 
adekvat  sahələri  inkişaf etsə  də,  milliləşmir,  əksinə  ümu- 
mun  içinə  qarışaraq  beynəlmiləlləşir  ki,  bu  da  bir  sıra 
obyektiv problemlərə yol açır.
Azərbaycan  kitabxanalarmda  istifadə  olunan  texno- 
logiyaların  milli  istehsal  məhsulu  olmaması,  Qərb  və  Ru- 
siya  istehsalı  olan texnologiyalarm kitabxanalarımızda tət- 
biqi  MAKİS-in  yaradılmasmı,  AZMARC  milli  kommuni- 
kativ  formatımn  hazırlanmasmı,  EK  sistemlərinin  linqvis-
Kitabxana-informasiya xidmətində elektron kataloq
  |  15

tik  təminat  məsələsini  ləngidir.  Bütün  bunlara  baxmaya- 
raq,  beynəlxalq  elmi-texniki  tərəqqinin  nailiyyətlərindən 
istifadə  etmək  məsələsi  öz  aktuallığmı  itirmir  və  bizdən, 
bu  yenilikləri  aktiv  şəkildə  mənimsəyərək  öyrənmək,  tət- 
biq  etmək  və  yalnız  bundan  sonra  “özümüzkünü”  yarat- 
maq tələb  olunur.  Bu nöqteyi-nəzərdən,  Azərbaycan kitab- 
xanalarmda  elektron  kataloqlann  yaradılmasmdan,  onun 
tarixindən,  inkişaf yolundan  damşarkən  bu  tip  sistemlərin 
yaradılması  sahəsində  dünya  təcrübəsinin  araşdırılması, 
ümumiləşdirilməsi  zərurəti  meydana  gəlir.  Kitabxanalan- 
mızda  yaradılan  elektron  kataloqlarm  mənşəyini,  işləmə 
mexanizmini,  sosial-kommunikativ  funksiyasını  anlamaq 
üçün  indiyəqədərki  elmi  araşdırmaların,  təcrübələrin,  elmi 
nəticələrin öyrənilməsi olduqca vacibdir.  Məhz bu prinsip- 
dən çıxış  edərək,  I fəslin müvafiq bölməsində  elektron ka- 
taloqun yaradılması tarixinə,  inkişaf mərhələlərinə yerli və 
xarici  mənbələrin  tarixi  xronotipindən  nəzər  salacaq,  elmi 
ədəbiyyatm  təhlili  əsasmda  elektron  kataloqun  mənşəyini 
araşdıraraq  paralellər  aparacağıq  ki,  bu  da  monoqrafıya 
boyunca bəhs etdiyimiz mövzunun tam açılmasma, nəticə- 
lərin müqayisə olunmasma şərait yaradacaq.
Həmçinin,  təcrübə məqsədilə  səfər  etdiyimiz  Fransa, 
İtaliya,  Çex  Respublikası,  Litva,  Rusiya,  Türkiyə,  Tunis 
və  s.  ölkələrin kitabxanalarmda topladığımız  təcrübəyə və 
əldə  etdiyimiz  məlumatlara  da  bu  bölmədə  yeri  gəldikcə 
istinad edəcəyik.
16  | 
C.A.Cəfarov
/f
&
f
Beləliklə,  ilk  növbədə  qeyd  etməliyik  ki,  elektron 
kataloq admdan da göründüyü kimi,  ənənəvi kataloqun rə- 
qəmsallaşdırılmış,  genişləndirilmiş,  müasirləşdirilmiş  və 
təkmilləşdirilmiş  texniki  formasıdır  və  onun  yaradılması 
kitabxanaçılıq  sahəsində  bilavasitə  informasiya texnologi- 
yalarmm  tətbiqi  ilə  bağlı  olan  çoxfunksiyalı  və  ağır  zəh- 
mət tələb edən proseslərdən biridir.
“Elektron  kataloq”  anlayışı  ötən  əsrin  60-cı  illərin- 
dən  müasir  dövrümüzədək  bir  sıra  terminlərlə  ifadə  olu- 
nub.  Onu  “maşmlaoxunan  kataloq”  (machine  access  rea- 
dable  catalogue-MARC),  “kompyuter  kataloqu”  (com- 
puter  catalogue),  “onlayn  kataloq”  (online  public  access 
catalog-OPAC),  “e-kataloq”  (e-catalogue),  şəklində  elmi 
ədəbiyyatda istifadə ediblər [185,  s.  391].
Azərbaycanda  isə  müasir  EK-lərin  prototiplərinin 
ilkin  adı  “biblioqrafık-sənədli  avtomatlaşdınlmış  informa- 
siya-axtarış  sistemi”  olub.  Hələ  Sovet hakimiyyəti  illərin- 
də  rus  filosoftı  Delir Qasemoviç  Laxuti  SSRİ,  o  cümlədən 
Azərbaycan  kitabxanaçıları  tərəfindən  istifadə  olunan  bu 
anlayışı  qeyri-interaktiv,  birtərəfli  prosesin  təcəssümü  ki- 
mi tənqid obyektinə çevirib  [128.  s.  75-76].
1966-cı  ildə-ABŞ  Konqres  Kitabxanasının  əməkdaş- 
ları  ənənəvi  kitabxana-biblioqrafıya  proseslərini  avtomat- 
laşdırmaqla  elektron  kataloqun  ilk  prototipini-maşınla- 
oxunan kataloq  formatmı  (MARC)  yaratmağa  nail  oldular 
[157,  s.  120].  Maşmlaoxunan  kataloqun  yaradılmasında 
məqsəd  oxuculara  xidmət  işinin  keyfıyyətini  yüksəltmək
Kitabxana-infoım,QSj.y#xifim3lindd ele 
i  P R E 2 İD E N T   KİTABXANASI
ktron kataloq

Kataloq: books rax
books rax -> Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 27
books rax -> Psixologiya
books rax -> Fİruddin cəFƏrov hasil fəTƏLİyev
books rax -> Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirinin 23 may 2012-ci il tarixli
books rax -> Ə.Ə. NƏBĐyev, E.Ə. Moslemzadeh
books rax -> QƏRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov
books rax -> AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan müƏLLİMLƏR İnstitutu
books rax -> Fərid Hüseyn 300-dən sonrakı azərbaycanlılar