AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adına ƏDƏBİyyat institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- B.Ə.Nəbiyev
- ZİYA GÖYALP
- İSTİQLAL ŞAİRİ VƏ ONUN HAQQINDA YENİ TƏDQİQAT ƏSƏRİ
| 1
NİZAMİ adına ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTU
ƏLİZADƏ ƏSGƏRLİ
MİLLİ İDEAL MÜCAHİDİ
BAKI-“ELM”-2005
2 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu Elmi Şurasının 12 dekabr 2005-ci il tarixli (protokol №7) qərarı ilə çap olunur
Ön söz müəllifi: akademik B.Ə.Nəbiyev
Elmi redaktor: professor T.Ə.Əhmədov
Rəyçilər: Azərbaycan MEA-nın müxbir üzvü,
professor N.Q.Cəfərov
f.e.d. N.Ə.Qəhrəmanlı
Əlizadə Əsgərli. Milli ideal mücahidi, Bakı, “Elm”, 2005, səh. 419 İSBN 5-8066-1780-7 Kitab müəllifin uzun illər “XX əsr Azərbaycan ədəbi-bədii fikrində milli ideal və xalq taleyi problemi (Xəlil Rza Ulutürkün yaradıcılığı əsasında)” mövzusunda apardığı tədqiqatların əsasında hazırlanmış monoqrafiyadır. Əsərin birinci fəslində X.R.Ulutürkün milli özünüdərkinin şüur və məfkurə qaynaqları tarixi ədəbi proseslə birlikdə ideoloji-bədii olaraq aydınlaşdırılmışdır. Bu fəsildə X.R.Ulutürkün milli mənlik şüurunun xüsusiyyətləri, İstiqlalçılıq, Türkçülük, Vətənçilik, Xalqçılıq və geniş surətdə Azərbaycançılıq baxışları tədqiq olunmuşdur. İkinci fəsildə X.R.Ulutürkün ictimai-siyasi lirikasının təkamülü və onun fərdi müəyyənlik xüsusiyyətləri, poemalarının tarixə baxış keyfiyyətləri, tarixi gerçəklik zəminində sənətkarın milli xarakterinin təkamülü (lirik “Mən”, lirik qəhrəman, lirik şəxsiyyət, milli xarakter) izlənilmişdir. Üçüncü fəsildə sənətkarın ədəbi-tənqid, bədii tərcümə, publisistika və elmi- tarixi memuarlarının millilik və bəşərilik xüsusiyyətləri ehtiva olunmuşdur. Monoqrafiyada ümumən Azərbaycan ədəbiyyatının milli ideal və xalq taleyi təcrübəsi ümumtürk ictimai-ədəbi fikri zəminində bir sənətkarın yaradıcılığı əsasında ümumiləşdirilmişdir. Kitab xalqımız, millətimiz və ədəbiyyatşünaslıq elmi fikrimiz üçün nəzərdə tutulmuşdur. Monoqrafiyadan tələbələr, aspirantlar və dissertantlar ciddi surətdə faydalana bilər.
Ə 2005 ) 07 ( 65 4603000000 −
3
O illər - 60-70-ci illərdə Azərbaycanda dissident axtarsaydıq, onlar çox idi... Xəlil Rza da ən böyük dissidentlərdən biri idi. Çünki onun əsərləri həqiqəti deyirdi. Amma bu həqiqət o vaxtkı kommunist ideologiyasına zidd idi və buna görə də onlar dissident idilər. Ancaq biz Xəlil Rzanı da qoruduq, saxladıq. ...Xəlil Rzanı da həbs etmək məsələsini qoymuşdular. Onu da mən qoymadım, xilas etdim. Neçə-neçə belələrini xilas etdim. Heydər Əliyev
4
Vətən nə Türkiyədir türklərə, nə Türküstan, Vətən böyük və müəbbəd bir ölkədir: Turan!
Turana qılıncdan daha kəskin, ulu qüvvət – Yalnız Mədəniyyət, Mədəniyyət, Mədəniyyət!
Biz Türkləriz... Vətənimiz - başdan-başa Yer kürəsi. Bayrağımız al günəşdir, çadırımız göy qübbəsi!
5
TƏDQİQAT ƏSƏRİ Xəlil Rza Ulutürk keçən əsrin 50-ci illərində yaradıcılığa başlamış, 60-70-ci illərdə bir sənətkar kimi püxtələşmiş, 80-90-cı illərdə Azərbaycanın azadlığı və istiqlaliyyəti uğrunda mübarizəni yaradıcılıq və vətəndaşlıq amalına çevirmiş görkəmli xalq şairidir. X.Rzanın yaradıcılığı ilk illərindən ədəbi ictimaiyyətin diqqətini cəlb etmiş, Məmməd Arif, Məmmədcəfər Cəfərov, Yaşar Qarayev, Əkbər Ağayev, Qulu Xəlilov, Şamil Salmanov, bu sətirlərin müəllifi və digər alimlər, onun əsərləri haqqında əsasən təqdiredici elmi qənaətlərini söyləmişlər. M.A.Dadaşzadə hələ 1954-cü ildə nəşr olunmuş “Yeni nəsil” adlı məqaləsində Xəlili “ciddi gənc şairlərdən” biri kimi təqdir etmiş, onun “Tarla yolunda” adlı şerini “səmimi hisslərin ifadəsi” kimi qiymətləndirmişdi. F.e.n. Mail Dəmirli “Xəlil Rzanın poeziyası” (1996), akad. B.Nəbiyev “İstiqlal şairi” (2001) adlı monoqrafiyalar yazmış, prof. Yavuz Axundlu isə “İstiqlal şairləri” (2002) adlı kitabında X.R.Ulutürk yaradıcılığından geniş bəhs etmişdir. Xəlil Rza oğlu Xəlilov 1933-cü il, oktyabr ayının 21-də Salyan bölgəsinin Pirəbbə kəndində anadan olmuşdur. Babası Xəlil kişi 1933-cü ildə “tovariş”lər tərəfindən qara maşına basılıb gedər- gəlməzə göndərilmişdir. Ailənin ağır məişət qayğıları o zaman şairin atası Rza kişinin çiyinlərinə düşmüşdür. Əkin yeri əlindən çıxan ailə güzəran ardınca Salyana köçmüşdür. Xəlil 2 nömrəli şəhər orta məktəbinin birinci sinifinə qəbul edilmişdir. İkinci Dünya müharibəsi başlayanda atası Rza kişi orduya çağırılmışdır. O, 1941-1942-ci illərdə Moskva ətrafındakı döyüşlərdə fədakarlıq göstərmişdir. Xəlilin üzünü görmədiyi babası Rüstəm kişi “əkin üstə” bolşeviklər tərəfindən güllələnmişdir. 20-ci illərin sonu, 30-cu illərin əvvəllərində Azərbaycan torpaqları
6
pambıqçılığın meydanına çevriləndə Xəlilgilin babadan qalmış bağları da əllərindən alınmış, şumlanıb yerinə çiyid səpilmişdir. X.Rza 1949-cu ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin jurnalistika şobəsinə daxil olmuşdur. Tələbəlik illərində o, əvvəlcə prof. Cəfər Xəndanın, sonra isə şair Bəxtiyar Vahabzadənin başçılıq etdikləri ədəbiyyat dərnəyinin ən fəal üzvlərindən olmuşdur. Şerləri dövrü mətbuatda müntəzəm çap olunan gənc şair 1954-cü ildə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqına üzv qəbul edilmişdir, elə həmin ildə X.Rza ali məktəbi yüksək qiymətlərlə bitirmişdir. O, “Azərbaycan qadını” jurnalının redaksiyasına ədəbi işçi götürülmüş, iki il orada çalışmış, jurnalın səhifələrində öz şerlərini də dərc etdirmişdir. 1957-1958-ci dərs ilində Xəlil Rza Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının tövsiyəsi ilə Moskvaya, M.Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutu nəzdində fəaliyyət göstərən Ali Ədəbiyyat kurslarına göndərilmişdir. N.Xəzri, Ə.Kürçaylı, Qabil, M.Araz, S.Tahir, Ə.Əylisli, Fikrət Qoca, A.Mustafazadə, S.Məmmədzadə və başqaları da həmin təhsil ocağında oxumuşlar. Bu kurslarda müxtəlif illərdə Çingiz Aytmatov, Rəsul Həmzətov, Yevgeni Yevtuşenko, David Kuqultinov və başqaları da təhsil almış, görkəmli yazıçılar Pablo Neruda, Romen Rollan, Nazim Hikmət və başqaları ilə kursun müdavimlərinin maraqlı görüşləri keçirilmişdir. X.Rza Pavel Antokolskinin sinfində oxumuşdur. 1959-cu ildə təhsilini bitirib Bakıya qayıdan şair bir müddət Azərbaycan Dövlət Pedaqogi İnstitutunda çalışmış, oranın aspirantı olmuş, 1963-cü ildə namizədlik dissertasiyası müdafiə etmişdir. Şair elə o vaxtdan nitqində yersiz olaraq əcnəbi (rus) sözü işlədənləri hər yabançı kəlmə üçün 5 qəpik cərimə edir, danışığından məmnun qaldığı soydaşlarını isə bir manat məbləğində mükafatlandırırdı. X.Rzaya qarşı başlamış təqib kompaniyasının bir səbəbi də bununla bağlı olmuşdur. Onun Yazıçılar İttifaqı xəttilə ke-
7 çirilən görüşləri məhdudlaşdırılmış, institutdakı dərs saatları azaldılmışdır. Türkiyədə nəşr olunmuş “Ana dili” şerindən sonra Yazıçılar İttifaqının rəhbərliyində də şairə qarşı soyuqluq, etimadsızlıq yaranmışdır. Onun M.P.Vaqifin 250 illik yubileyinə gəlmiş qonaqlarla öz şerlərini Türkiyəyə göndərmək təşəbbüsü də boşa çıxmışdı. Bütün bunlar İnstitut partiya təşkilatında müzakirə edilib pislənmiş, şair məlum təzyiqlər nəticəsində işdən azad olunmuşdur. O, “Bilik” cəmiyyəti xəttilə rayonlara gedib mühazirələr oxumaqla ailəsini dolandıranda da “dinc durmamış”, vətənpərvərlik, azərbaycanlılıq təbliğatını davam etdirmiş, bu səbəbə görə “Bilik” cəmiyyətindən uzaqlaşdırılmışdır. Uzun get-gəldən sonra Xəlil Rza Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutuna baş elmi işçi vəzifəsinə qəbul edilmişdir. O, Mirzağa Quluzadə, Əziz Mirəhmədov kimi görkəmli alimlərin, demokratik fikirli ziyalıların direktor olduğu həmin İnstitutda çalışarkən yaradıcılığını davam etdirmiş, doktorluq dissertasiyası yazmağa başlamış, tərcüməçiliklə məşğul olmuşdur. 1984-cü ildə X.Rzanın “Ömürdən uzun gecələr” və “Qardaşlıq çələngi” kitabları Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı almaq üçün irəli sürülsə də məlum səbəblərə görə mükafat məsələsi baş tutmamışdır. 1985-ci ildə X.Rza “Məqsud Şeyxzadənin bədii yaradıcılığı və Azərbaycan-özbək ədəbi əlaqələrinin aktual problemləri” mövzusunda doktorluq dissertasiyasını uğurla müdafiə etmişdir. 1988-ci ildə Azərbaycan milli azadlıq hərəkatı başlayanda X.Rza da öz ictimai-siyasi fəaliyyətini genişləndirmişdir. O, respublikanın bir çox bölgələrində siyasi təbliğat işi aparmış, “Azadlıq” radiosuna intervülər vermiş, 20 Yanvar hadisələri haqqında həqiqətləri dünya ictimaiyyətinə bəyan etmiş, “Qanlı cəllad Mixail Sergeyeviç Qorbaçova” şeri ilə Qorbaçov və mənfur imperiyanın törətdiyi dəhşətli cinayətləri, onların mahiyyətini xalqa çatdırmışdır.
8 26 yanvar 1990-cı ildə Xəlir Rza hebs edilmişdir. Guya milli ədavəti qızışdırdığına görə Azərbaycan SSR cinayət məcəlləsinə əsasən ona cinayət işi açılmışdır. Şair 1990-cı ilin 26 yanvarından 4 oktyabrına qədər Moskvanın Lefortovo zindanında saxlanılmışdır. Azadlığa buraxıldıqdan sonra 1991-ci il aprel ayının 15-də Rəfiq Zəka Xəndanla birlikdə Türkiyəyə getmişdir. Ömrünün son illərində şair müalicə məqsədilə Türkiyə, Almaniya və Fransada olmuş, 21 iyun 1994-cü ildə şəkər xəstəliyindən vəfat etmişdir. O, Bakıdakı Fəxrı Xiyabanda dəfn olunmuş, qəbri üstündə əzəmətli heykəli ucaldılmışdır. Şair 1995-ci ildə (ölümündən sonra) ümummilli liderimiz Heydər Əliyev tərəfindən Azərbaycan Respublikasının “İstiqlal” ordeni ilə təltif edilmişdir.
*** Xəlil Rza Ulutürk də qələm yoldaşları kimi gənc sovet şairi olaraq fəaliyyətə başlamış, bir müddət kommunist ideallarının tərənnümçüsü olmuşdur. “Bahar gəlir” adlı birinci kitabındakı (1957) bəzi şerləri nəzərə alınmazsa, əsərləri, o zamanın ən çox dəbdə olan mövzularına həsr edilmişdi. Məlumdur ki, Oktyabr, Lenin, 26-lar, o vaxt təkcə Azərbaycanda yox, bütün sovetlər ölkəsində tanınmış qələm sahiblərinin yarış mövzularından idi. Xəlil Rzanın yaradıcılığında ilk məzmun dəyişiklikləri 1960-cı illərdən başlamış, sonra getdikcə güclənmişdir. Həmin dəyişiklikləri təmin edən başlıca cəhətlər özünə və ictimai həyata tənqidi münasibətinin güclənməsi, lirik qəhrəmanın inadkarlığının artması, şairin həqiqəti tapmaq uğrunda qızğın idrakı fəaliyyəti və bunların nəticəsində sovet ehkamlarından qurtulması ilə bağlı olmuşdur. Hələ “Sevən gözlər” (1959) lirik şerlər məcmuəsinin əsasını şairin daxili yaşantıları, şəxsi fikir və duyğuları təşkil etmişdir. “Şairin cavabı”, “Üç yarpaq”, “Tamam doğmayan
9 günəş”, “Təbəssüm”, “Ağ saçlı, cavan Xəzər”, “O qızın dedikləri” və digər əsərlərdə təsvir olunan hadisə və insanlara incə, lirik münasibət, fərdi duyum üstün kefiyyət olmuşdur. Onun 60-cı illər şerlərinin başlıca mövzularını təbiət lövhələri təşkil etmiş, təbiət hadisələri əsasında şair milli duyğu və düşüncələrini ifadə etməyə çalışmışdır. Xəlil Rzanı kifayət qədər oxumayanlar, şairin əsərlərinə dərindən bələd olmayanlar bəzən onun millilik, türkçülük, azərbaycançılıq haqqında şerlərində yanlış notlar axtarmış, şairi şovinizmdə günahlandırmışlar. X.Rza isə orijinal bədii əsərləri, elmi-tənqidçilik fəaliyyəti, publisist çıxışları, xüsusən, bədii tərcümələrilə Azərbaycanı ürəkdən sevən, həm də beynəlmiləlçi xalq ziyalısı olduğunu dönə-dönə sübut etmişdir. “Mən günəş ürəkli Xəlil Rzayam, Yer boyda, göy boyda təbiətim var. Reyhan yarpağından qarışqayacan yurdumda hər kəsə məhəbbətim var” - misraları şair üçün sadəcə deklarasiya, şüar olmamışdır. O, Azərbaycanda məskunlaşmış azsaylı qardaşlarımıza bəslədiyi səmimi məhəbbəti həmişə ürəkdən tərənnüm edirdi. Lahıc da, ləzgi də, tat da, talış da, Kürd, udin, rutul da var-dövlətimdir. Azərbaycanımın qucaqladığı, Bağrına basdığı can sərvətimdir. Fəxrim, qol-qanadım, şan-şöhrətimdir! SSRİ-də yeridilən antitürk, antiazərbaycan siyasətinə züy tutan o zamankı Bolqarıstanda türklər əleyhinə aparılan şovinist siyasət də bu baxımdan şairin nəzərini cəlb etmiş və o, “Sən alçaqsan!” adlı şerində bu antihumanist siyasətə qarşı kəskin etirazını bildirmişdi. X.Rzanın poetik manifesti olan “Azadlıq” şeri ilk dəfə “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetinin 24 dekabr 1960-cı il tarixli nömrəsində məlum senzor basqını nəticəsində “Afrikanın səsi” adı ilə dərc edilmişdir. 70-ci illərin sonları, 80-ci illərin əvvəllərində onun sovet mövzularından uza-
10
qlaşmaq meylləri daha da qüvvətlənmişdir. “Bir cüt göyərçin kimi”, “Ömrüm”, “Tufanda”, “Mində bir”, “Qasırğa”, “Şəhriyarım”, “Gül yastıq”, “Min yaşlı çinarlar” və başqa şerləri fikir və duyğular sərbəstliyinin, qurub-yaratmaq əzminin, əxlaqi- mənəvi dəyərlərimizin, təbiətin fəal vətəndaş mövqelərindən tərənnümü baxımından fərqlənirdi. Onun siyasi cəhətdən “arzu olunmaz” şerlərinin kütləvi ədəbi məclislərdə, yubiley gecələrində oxunmasına icazə verilməmişdir. Şair “Söz kürsüsü” şerində bu barədə yazır:
Xəlil Rza Azərbaycanın Rusiya və İran tərəfindən parçalanması faciəsini ürək ağrısı ilə qələmə almışdır:
Rəsmi təbliğat o vaxt bar-bar bağırırdı ki, guya Azərbaycan vaxtilə Rusiya imperiyasının tərkibinə könüllü daxil olmuşdur. X.Rzanın böyük xidmətlərindən biri bu tarixi ədalətsizliyi poetik sözün gücü ilə xalqa çatdırıb, onun vətəndaşlıq duyğularını oyatmasında idi: Gürşad tökdü, tufan oldu, Araz daşdı, ümman oldu. Qayaları al qan oldu, O sahildə, bu sahildə. Ölkə yandı, vətən yandı, Qızıl pul tək xırdalandı. Dövlət getdi, var talandı, O sahildə, bu sahildə. Xəlil Rzanın “Taparam səni” (1980) kitabının başlıca ideya- məzmunu vətənsevərliyin, humanizmin və şair mən-
11
liyinin daha parlaq, emosional biçimdə təsdiqindən, meşşanlığa qarşı mübarizənin daha qətiyyətlə ifadəsindən ibarətdir. Kitabın başlıca pafosu insan uğrunda mübarizədir. Bu baxımdan Xəlil Rza klassik poeziyamızın enənələrini ləyaqətlə davam etdirmiş, antihumanizmin ən kiçik təzahürlərinə belə dözməmiş, bu sahədə heç kimə güzəştə getmədən qələm çalmışdır. “Gedəcəksən baharda” adlı lirik poemasındakı “Yalnız özüm üçün yaşasam əgər, bu gündən qazılsın məzarım mənim” beyti şairin bütün yaradıcılıq qayəsini yaxşı səciyyələndirirdi. Vətənsevərlik, humanizm, tərəqqi uğrunda ardıcıl mübarizə, fəal vətəndaşlıq mövqeyi Xəlil Rzanın 80-ci illər poeziyasında xüsusi bir qüvvətlə, zəngin boyalarda meydana çıxmışdır. Yaradıcı insanın gərgin mənəvi axtarışları, özünə inamı, öz mənliyinə güvənməsi, Araz problemi, Cənub həsrəti, ümumən Azərbaycanın milli-mənəvi bütövlüyünün təsdiqi “Ömürdən uzun gecələr” kitabındakı şerlərin başlıca pafosunu təşkil edir. Xəlil Rza dramatik poeziya ustasıdır. O, buna həyatın sərt həqiqətlərini, ziddiyyət və münaqişələrini dərindən öyrənməklə, onlan çəkinmədən şerə gətirməklə, can yanğısı sərf etməklə, ilham odu, daxili enerji xərcləməklə nail olmuşdur. Şairin lirik qəhrəmanı böyük və cəsur insandır. O, həyatı sadəcə olaraq seyr etmir, yenidən yaradır. Şair cəsarəti həyatı yaxşı bilməklə, dürüst ideya, məfkurə mövqeyi seçməklə, tərəqqi uğrunda mübarizənin ön cərgəsində getməklə, nəhayət, öz bədii istedadına güvənməklə şərtlənir. Xəlil Rza tribun olmuşdur. Onun köksü geniş, ürəyi alovlu idi. İctimai ideallarını aşkarlayan şerlerinin çoxu yollarda yaranmış, mübarizənin gedişində yetişmişdir. Hələ “Bilik” cəmiyyəti xətti ilə rayonları gəzən, görüşlər keçirən, mühazirələr oxuyan şairin özünün dolğun bədii surətini işıqlandıran “Mənə bənzər!” şeri bu cəhətdən tipik idi. “Bir cüt limon” şeri insan uğrunda, kamil azərbaycanlı
12
uğrunda mübarizənin qayəsini düzgün nişan verir: “Mən çağırdım yüz-yüz, min-min sütül gənci Elbrusdan uca duran bir amala!”. Bu amalın adı Azərbaycanın milli-mənəvi bütövlüyü uğrunda mübarizədir. Təbriz radiosunun farsca bir verilişini dinləyən şairin həyəcanları, fikir təlatümləri “Səsin gəlsin, Təbrizim!” şerində məhz böyük amal səviyyəsində bədii ifadəsini tapmışdır. “O qədər doğmasan ki, hətta, yadlar dilində doğmalığın bilinir. Radionu az qala söykəyirəm köksümə. Dinlədikcə səsini, işıq gəlir gözümə. Nəfəsindən güc alır qolum, qanadım, dizim. Bəs niyə özgə dildə, canım, gözüm, Təbrizim?!” Şer yanıqlıdır. Ümumən, Xəlil Rza poeziyası üçün səciyyəvidir. Sənətkar öz lirik qəhrəmanının qüvvəsinə inanmışdır. İnanmışdır ki, bir fərd öz xalqının mədəniyyət tarixinə işıq sala bilər, cəmiyyətə yaşayıb-yaratmağın yeni etalonunu təqdim edə bilər. Buna görə o, təklənməkdən, yalqız qalmaqdan qorxurdu. “Birsən... yüz min olmalısan. Fərdsən... Vətən olmalısan! Gülsən... bahar olmalısan. Kəsafəti alt-üst edən təzə rüzgar olmalısan” “Ömürdən uzun gecələr” kitabı müəllifin poetik nəfəsinin dərinləşməsindən, genişlənməsindən, bədii dil sənətkarlıq cəhətdən xeyli püxtələşməsindən, zənginləşməsindən xəbər verirdi. Bu zənginlik məhəbbət şerlərində xüsusilə parlaq biçimdə ortaya çıxırdı. Xəlil Rzanın məhəbbət şerləri də təravətlidir, yenidir. Bu şerlərdə həyatın mənasını sevməkdə, özünü başqasına həsr etməkdə görən lirik qəhrəmanın mənəvi həyatı verilir. Sevgi şerlərinin hər iki qütbü: aşiq də, məşuq da fəaldır, yaradıcı insandır, tərəqqi uğrunda mübarizdir. Ən başlıcası - xarakter sahibidir. “Hara gedir bu dünya?..” kitabı X.Rzanın yaradıcılıq intibahının sanballı göstəricisi olmuşdur. Bu toplu o vaxta qədər heç bir Azərbaycan şairinin kitabında olmadığı dərəcədə milli istiqlal, cəsurluq, qəhrəmanlıq yükü ilə yüklənmişdi. 80-ci illərin ortalarına qədər şairlərin rəsmi ideologiya çərçivələrini dağıdan, milli müstəqillik ehtirası
13
ilə aşılanmış əsərlərini nəşr etdirməsi müşkül məsələ idi. Ona görə də X.Rza bəzi hallarda istiqlal ruhlu əsərlərini çətinliklə də olsa, ya əyalət mətbuatında (bəzi rayon qəzetlərində) buraxdırmaq, ya da xaricə göndərməyə təşəbbüs etməklə təskinlik tapmış, hər iki halda rəsmi inzibati orqanlar tərəfindən cəzalandırılmış, daha ağır qadağalara məruz qalmışdır. “Davam edir 37...” (1992) kitabı X.Rzanın ən sanballı kitablarındandır. Burada şairin qiymətli siyasi lirika nümunələri toplanmışdır. Onun siyasi lirikası məzmunca yeni olmaqla yanaşı, öz hərarəti, gərgin dramatik özəyi, münaqişə ruhu, odu-alovu, daxili yanğısı etibarilə seçilirdi. 70-ci illərin sonlarında başlayan, 80-ci illərdə vüsətlənən, 90-cı illərin əvvəllərində kulminasiya nöqtəsinə çatan Azərbaycan azadlıq hərəkatında X.Rzanın fəal iştirakı, siyasi şerləri, publisistikası çağdaş gəncliyin milli ideologiyanı başa düşüb qavraması, onunla silahlanması və milli özünüdərkində bir məktəb olmuşdur. Kitabın adına çevrilmiş “Davam edir 37...” X.R.Ulutürkün proqram şerlərindən biri və ən qüvvətlisidir. Şerdəki bu qüvvət vətəndaş şairin daxili aləmindən, onun sarsılmaz iradəsindən, inam və cəsarətindən mayalanmışdır. Azərbaycanın qırmızı imperiya tərəfindən işğalından bu şerin yazılmasına qədər keçən az qala yetmiş il ərzində sovet hakimiyyəti, onun antixalq, antibəşər, totalitar siyasəti, ölkəni bürümüş həbs düşərgələrinin dəhşətləri, Azərbaycanda xüsusi canşəfanlıqla həyata keçirilən antiazərbaycan, antitürk, antiislam tədbirləri, doğma dilimizin inzibati idarələrin qapıları dalında boynu bükük vəziyyətdə qalması heç bir şairin əsərində bu qədər kəskin və amansızlıqla yüksək bədii səviyyədə ifşa edilməmişdir. Şeir yaddaş mövzusu ətrafında şairin poetik gəzişmələri ilə başlanır. Tarixi yaddaş motivini 30-cu illərin sovet repressiyasına bədii surətdə bağlayan şair xalq yaddaşını ayıq-sayıq olmağa çağırır.
14
Yox, unuda bilmərik biz xeyir cildi geyən şəri, Yüzminləri qanunsuz və məhkəməsiz gülləbaran edənləri. Miz üstündə yetim qalmış qələmə, kağıza istinadən, repressiya olunmuş ədib və şairlərimizin pak ruhunu dindirmək üçün şair bu poetik vasitədən istifadə edərək yazmışdır:
Müəllif ölkənin bütün qeyrətli vətəndaşlarını azadlıq mübarizəsinə qoşulmağa çağırır, rəsmi dövlət siyasətinə qarşı öz iradlarını bildirmək üçün onları meydanlara səsləyir. Qarabağdakı xəyanətin, Sumqayıtdakı fəlakətin əsl səbəbkarlarını sərrast ifadələrlə ifşa edən sənətkar Azərbaycanın azadlığı uğrunda mübarizənin həm tarixinə, həm də coğrafiyasına müxtəsər poetik ekskurs etmişdir. “Davam edir 37...” şeri siyasi lirikanın çox əhəmiyyətli nümunələrindəndir. 80-ci illər ədəbiyyatının nadir poetik hadisəsi olan “Silahları!” (1988) əsəri də Xəlil Rzanın ən kəskin siyasi şerlərindəndir. Ermənilər gen-bol silahlanıb torpaq iddiasilə hərbi müdaxiləyə hazırlaşanda, soydaşlarımızın isə ov tüfəngləri də əllərindən almanda Xəlil Rza xalqa müraciətlə “Silahları!” demişdi. Hökumət dairələri, rəsmi təbliğat, dövrü mətbuat, televiziya və radionun düşmən tərəfini saxladığı bir vaxtda tribun şair cəsarətlə deyirdi:
15
Nə qəm, kinlə silahlan, Topdan, tüfəngdən üstün, Tankdan, raketdən güclü Qeyrətinlə silahlan! Dəyənəklə, kürəklə, daş-kəsəklə silahlan, Nuş et ildırımları, sən şimşəklə silahlan! O zaman silahlanmaq üçün imkanı olmayan Azərbaycan xalqını huşyar olmağa, “laylalara yatmamağa” çağıran bu qüdrətli səs hər bir vətəndaşı silkələyir, daha çətin sınaqlara sesləyir, məşəqqətli günlər qarşısmda mənəvi birliyə çağırırdı. “Davam edir 37...”, “Yaşasın Xalq Cəbhəsi”, “Silahları!”, “Qorxaqlıq, cəsurluq”, “Səlahiyyət istəyirəm” kimi şerlərin mayasında xalqın taleyi, onun faciəli, məşəqqətli həyatı dururdu. “Səlahiyyət istəyirəm!” şeri şairin mücadilə ruhlu əsərlərinin ən yaxşı nümunələrindən biridir. X.Rza Azərbaycanın istiqlaliyyəti uğrunda güclü, təsiredici sözü, şeri, yorulmaq bilməyən ictimai- siyasi fəaliyyətilə ardıcıl mübarizə aparmış vətəndaş qələm sahibi, 90-cı illərin əvvəllərində isə əqidəsi yolunda imperiya məhbəsində can çürütmüş ilk və yeganə Azərbaycan şairi olmuşdur. Onun üçün Azərbaycanın istiqlaliyyətindən, həmvətənlərin azadlığından, ölkəmizin dövlət müstəqilliyindən əziz və qiymətli heç nə olmamışdır. Xəlil Rza Ulutürk də M.Hadi, Ə.Cavad kimi istiqlal şairimizdir. Bu bir həqiqətdir ki, yaradıcılığının son illərində (1988-1994) X.Rzanın baş mövzusu Azərbaycanın istiqlaliyyəti və onun taleyi məsələsi olmuşdur. “Hara qaçırsan, dayan!” əsəri qaldırdığı problemin vacibliyi, əhatə dairəsinin genişliyi və kəskin ideya-məzmunu baxımından lirik poema təsiri bağışlayır. Bəzi gənclərin doğma torpağını, xalqının taleyini çətin vəziyyətdə qoyub, Azərbaycanın istiqlaliyyətini qorumaq əvəzinə fərarilik etməsi, ordu sıralarından qaçması dözülməz idi. Bu səbəbdən də şair xitablar, suallar edir: “Yaxşı, tutaq ki,
16
sən qaçdın. Bəs sabah arvad-uşağının üzünə necə baxacaqsan? Bəs Məzahir Rüstəm, Seymur Məmmədli, Təbriz Xəlilbəyli kimi şəhid qardaşlarının, fədakarlıqla həlak olmuş milli qəhrəmanlarımızın xatirəsi qarşısında nə cavab verəcəksən?” Vətənin taleyi üçün ömrünü şam kimi əridən, ağır xəstəliklərə düçar olan, imperiya zindanlarının küncündə əzablara qatlaşan, sinəsinə çalın-çarpaz oğul dağı çəkilən Xəlil Rza poemada məhz bu səlahiyyətlərinə görə vətən adından amiranə danışır: Nə qədər ki, gec deyil, qayıt bu yoldan, qafil, Ləyaqətlə ölməyi ömrün hünər tacı bil! X.Rzanın çox şerləri ilk növbədə kütlə qarşısında oxunmaq, adamları böyük ideallar üçün səfərbərliyə almaq məqsədilə qələmə alınmış, buna görə də publisistik ruhda olub və cidd ictimai-siyasi pafosu özündə əks etdirmişdir. Vətəni Ana timsalı kimi cilvələndirən şair ona müraciətlə demişdir: Ordan-burdan pay ummaq, yurdum, yaraşmır sənə. Yumruğunu bərk sıxıb hökmünü bildirsənə! Zirvədədir bayrağın, bayrağı şərəf, ad san. Son öz istiqlalım qorumağı bacarsan, Ehtiyac zəncirini həlqə-həlqə qoparıb Tamam qıra bilərsən! Şairin lirik qəhrəmanının səciyyəvi xüsusiyyəti özünü ötüb- keçmək, bunu gündəlik mübarizə amalma çevirməkdir. Onun lirik qəhrəmanının dili ilə ürəyi arasında məsafə yoxdur. Şairin poeziyasında “lirik qəhrəman” sözün əsl mənasında milli qəhrəman, milli xarakterdir. X.Rzanın lirik qəhrəmanı öz antipodları ilə mübarizədə bütün əzəmətilə canlanır. Bəzən bu qəhrəman öz antipodunu istintaq edən amansız müstəntiqə çevrilir, tərəf müqabilinin mürtəce mahiyyətini yerli-yataqlı, “konkret faktlar” əsasında açıb ifşa edir. “Nə cür baxacaqsan gözlərimə sən?!” şerinin ifşa hədəfi, respublikamızın 90-cı illərin əvvəllərindəki rəhbərləri olmuşdur. Şerdə X.Rza Azərbaycan
17
xalqının başına gətirilən böyük müsibətlərı canlandırır, soydaşlarımızın doğma torpaqlarından qovulub çıxarılmasından, qocaların, körpələrin qarlı dağ aşırımlarında həlak olmasından, Bakı küçələrinə sovet tanklarının od-alov yağdırmasından, günahsız həmvətənlərimizin kütləvi qırğınından bəhs edir. Bəzi rəhbərlər vəzifəsini, titullarını, deputatlığını, avtomobilini itirmək qorxusunu vətənin başına gətirilən faciələrlərdən ağır hesab edir. Şerdə meydana qoyulan həqiqətlərin fonunda “Cınqırın çıxdımı barı bircə yol?!” ittihamı çox tutarlı səslənir və ifşa hədəfi olan namərd, nakəs, xain başçıları biabır, rüsvay edirdi. X.Rzanın həbsiyyə şerləri “Xüsusi təyyarədə” (28 yanvar 1990- cı il) ilə başlayıb “Poeziya hökmdarı” adlı şeri ilə (sentyabr 1990-cı il) tamamlanır. Şair “Davam edir 37...” kitabındakı bu qəbildən olan əsərləri “Qıfılı o üzdən qapılar” başlığı ilə çap etdirmişdir. “Həbsiyyə”yə daxil olan şerlərdəki fikir və qənaətlərin konturlarına, ilk cizgilərinə X.Rzanın həbsxana gündəliklərinin ayrı-ayrı qeydlərində rast gəlirik. “Yox, mən qaça bilməzdim”, “Dustaq”, “Təbrik, Nelson Mandela”, “Salam, Boris Pasternak!”, “Bakıdan gələn bağlama” və onlarca digər şeri göstərir ki, X.Rza onu mütəəssir edən hadisə, əhvalat, fakt, görüş, söhbət və xatirəni dərhal gündəliyində qeyd etmiş, sonra şerlərinin yazılmasında onlardan faydalanmışdır. “Həbsiyyə” şerlərinin ümumi mövzusu azadlıq, istiqlaliyyət olsa da onların həyat materialı çox genişdir. Bu əsərlərdə cənublu qardaşlarımızın azadlıq savaşma, fransız müqavimət hərəkatına, Vyetnamın ABŞ-a qarşı azadlıq mübarizəsinə dair maraqlı hadisə və insanlarla da qarşılaşırıq. Şair bütün bunları özünün zindan həyatı, məhbus duyğuları ilə üzvi surətdə birləşdirib oxucuya təqdim etmişdir. “Qara hədəfə atəş” silsiləsi ictimai satiranın Mirzə Ələkbər Sabir, Rəsul Rza ənənələrinə söykənən poetik nümunələridir. Xəlil Rzanı bu ustad şairlər ilə bağlayan başlıca cəhət satiranın
18
ictimai məzmunudur, məfkurəsinin xalq mənafeyinə tabe tutulmasıdır. Şer atəşinə məruz qalan qara hədəflər Xəlil Rzanın ictimai düşmənləridir. “Qara hədəfə atəş” silsiləsində gərgin döyüş gedir. Bu döyüş tərəqqi ilə irtica, düzlük ilə yalan, cəsurluq ilə qorxaqlıq, yurdsevərlik ilə milli satqınlıq, zəka ilə nadanlıq arasındadır. “Məndən başlanır vətən” (1988) kitabındakı satirik şerlərə X.Rza “Ələkbər Sabir işığında” adı vermişdir. Satirik ruh, zəmanədən şikayət, cəmiyyətdəki neqativ hadisələrə kəskin tənqidi münasibət və bunların satirik vasitələrlə təqdimatı həmin kitabdakı şerlər üçün səciyyəvidir. “İftiraçıya”, “Heç bir ehtiyat!”, “Verin mənim haqqımı!”, “Sənin ölümünü gözləyənlər var”, “Toxunmadım ilana” kimi əsərlər satirik boyalarının həyatiliyi ilə diqqəti daha çox cəlb edir. Keçən əsrin 90-cı illərində X.R.Ulutürkün “Ayla Günəş arasında” (1992), “Uzun sürən gənclik” (1994), “Mən Şərqəm” (1994), “Azadlıq” (1998) və başqa şer kitabları çap olunmuşdur. Sədaqətli zövcəsi Firəngiz xanım Ulutürk şair dünyasını dəyişəndən sonra onun irsini səhmana salmış, ondan artıq şer, poema və tərcümə kitablarını, bəzi elmi əsərlərini, gündəliklərindən nümunələri nəşr etdirmişdir. Uyarlı dövlət sərəncamlarına əsasən X.R.Ulutürkün iki cildlik və beş cildlik seçilmiş əsərləri nəşrə hazırlanmışdır.
* * *
X.R.Ulutürk onlarla irili-xırdalı poemanın müəllifidir. O, poemanı poeziyanın seçmə janrı hesab edirdi. Belinskinin: “Poema həyatı onun ən mühüm məqamlarında ehtiva edir” - fikrini izah edərək, yazırdı ki, həyatdakı hər şey poema üçün mövzu və bədii material ola bilməz. “Poema mütləq qəhrəmanlıq, nəciblik, ləyaqət, vətənpərvərlik, fədakarlıq ruhu ilə dolu olmalıdır. Hətta, poemada müsbət qəhrəman olmasa belə, müsbət ideal mütləq olmalıdır”.
19
X.Rzanın poemaları epik vüsətə malikdir. Brest qalası qəhrəmanı Əliheydər İbrahimovun şücaətlərinə, onun sevgilisi Asya xanımın fədakarlığına həsr olunmuş “Məhəbbət dastanı”, ataların mübarizə və hümanizm estafetini davam etdirən oğullara dair “Atalar-oğullar” poeması, Söhrab Tahirə xitabən yazılmış “Az ömürlü ağ günlər”, Xəzər qasırğalarında vəzifə başında həlak olmuş qəhrəmanların xatirəsini əbədiləşdirən “Tufandan güclülər” - geniş epik təsvir və təhkiyəsi ilə seçilən bədii nümunələrdir. Şairin ilk sanballı poemalarından biri “Hara gedir bu dünya?”dır. Bu əsər Azərbaycanı ikiyə bölən, bəşər mədəniyyətinə dahilər vermiş bir xalqı əslindən-kökündən, ənənələrindən, mənəviyyatından qoparmağa çalışan qara qüvvələrə qarşı poema- pamfletdir. Əsər ekspozisiya və doqquz bölməsindən ibarətdir. “İki qardaşın söhbəti” adlı bölmə tariximizin parlaq və şərəfli səhifələrindən biri olan Cənubi Azərbaycanda milli demokratik hökumətin bərqərar olması mövzunun və ideyanın predmetinə çevrilmişdir. Cənubda azadlıq uğrunda mübarizə tarixinin ən mühüm mərhələləri, həmin mübarizənin Firudin İbrahimi kimi tanınmış öndərləri, təmənnasız qəhrəmanları, cəsur fədailəri, milli hökumətin qurulması, torpağın kəndlilərə paylanması, ana dilində məktəblərin açılması, ilk Ana dili dərsliyinin işıq üzü görməsi ideal qardaşları olan Söhrab Tahirlə şairin söhbətində ifadə edilmişdir. Qalx ayağa, Vətənim! Bu xoşbəxt ölümümlə nümunəyəm mən sənə. Səs ver mənim səsimə Xəzərin ciyərilə. Bütün Babəklərinin, bütün Kərəmlərinin, Bütün Nəbilərinin birləşmiş hünərilə! Bu gün mənim ölməyim, mənim qanlı köynəyim Sənin mübarizənin başlanğıcıdır hələ. Hələ dağ başındadır işıqlı mərhələ. O işığın uğrunda mən ölümə gedirəm. Al, sənə bəxş edirəm,
20
Qızıl bayrağın olsun Güllədən deşik-deşik al qırmızı bədənim! Qalx ayağa, Vətənim! Qalx ayağa Vətənim! Qəhrəmanlığın fəcilik ilə vəhdəti və qələbəsi poemanın bu misralarında çox zəngin boyalarla canlandırılmışdır. Şairin SSRİ rejiminə qarşı ağır ittihamnamə kimi səslənən ən təsirli poemalarından biri “Sumqayıt dastanı”dır. Əsəri oxuyarkən bir daha görürsən ki, 1988-ci il fevral ayının 28-də və 29-da ağır iqtisadi, siyasi, ictimai, mənəvi vəziyyətlərinə etiraz əlaməti olaraq küçələrə çıxmış sumqayıtlıların geniş miqyaslı aksiyasından sui- istifadə edən daşnaklar milli münaqişə zəminində iblisanə təxribatlar törətmişdilər. “Adımız, soyadımız” poemasında şair çox aktual, ictimai əhəmiyyətə malik olan bir problem üzərində də düşüncələrini ifadə etmişdir. Məsələ qaldırmışdır ki, Azərbaycan adlarının çoxu ərəb adlarıdır, soyadımızın ifadə forması isə ov/ova kimi rus şəkilçiləri ilə əmələ gəlmişdir. O, əcnəbi kəlmələri doğma sözlərimizlə əvəz etməyi məsləhət gorürdü. Bu baxımdan ədəbi dilə yeni, milli sözlərin daxil olmasında Xəlil Rzanın tarixi xidmətləri həqiqətən böyük olmuşdur. “Əlvida, Azərbaycan!” ponoram-poeması mövzusu, motivləri, həyat materialı etibarilə X.Rzanın “Qanım bayrağımdadır!” poemasının başlanğıcıdır. Əsərdə 20 Yanvar faciəsinin yüzlərlə dəhşətli epizodlarından birinin fonunda sovet imperiyasının Azorbaycan xalqına qarşı törətdiyi genosid aktının ifşası verilmişdir. Şairin oğlu Təbriz Xəlilbəylinin Qarabağ döyüşlərində böyük fədakarlıq göstərərək həlak olması, ölümündən sonra ona Azərbaycan Respublikasının Milli Qəhrəmanı adının verilməsi, Azərbaycan Respublikasının müstəqillik əldə etməsi, şairin zindan həyatının təsirli epizodları bu panoram poemanın əsas materialını təşkil edir. Əsər zindanın təsvirilə başlanmış, ondakı bütün hadisələrə də elə bu daş qəfəsdən baxılmışdır:
21
Kameraya sığınıram, kameramız kiçik, dar, Qıy vursam qəzəbimdən yer də, göy də dağılar. Addımlarım altında taxta, qırmızı taxta, Bəlkə donub, bərkiyib qızıl qan laxta-laxta. Şair əsərdə al qanları küçə və meydanlara axıdılmış igid oğul və qızlarımızı ağuşuna alan Şəhidlər xiyabanının poetik mənzərəsini yaratmağa çalışmış, sanki hər bir şəhidin obraz-xatirəsini canlandırmaq istəmişdir. Nəfəs genişliyi - poetik cümlənin sanballı, əhatə dairesinin vüsəti X.Rza yaradıcılığı üçün səciyyəvidir. Şairliyin atributlarından olan özünü ötüb keçmək və bunu daimi, gündəlik mübarizə aktına çevirmək həmişə Xəlil Rza istedadının, onun lirik qəhrəmanının başlıca əlaməti olmuşdur.
*** X.Rzanın əsərləri təkcə onların əks etdirdikləri fikir və ideyalar, məqsəd və arzularla deyil, sənətkarlıq baxımından da çox zəngin və qiymətlidir. Şair Azərbaycan folklorunu yaxşı bilmiş, “Kitabi-Dədə Qorqud”dan “Qaçaq Nəbi”yə qədər dastanlarımızı, Xaqanidən, Nizamidən, Nəsimidən başlamış S.Vurğuna, M.Müşfiqə və R.Rzayadək klassik şerimizə dərindən bələd olmuşdur. Onun bədii yaradıcılığı zəngin milli və bəşəri qaynaqlara malikdir. “Yox, mən qaça bilməzdim” şerində sevgilisi şəhid olmuş gəlinin ərinin xatirəsinə müraciətlə dediyi sözlər “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında Dəli Domrulun halalının ona dediklərini xatırladır:
22
Minərsəm tabutum olsun! Sonuncu sükutum olsun! X.Rza klassik irsə yaradıcı münasibəti ilə fərqlənən sənətkarlardandır. M.Füzulinin “Məni candan usandırdı, cəfadan yar usanmazmı?” mətləli qəzəli ilə onun “Apardı sellər Saranı” şeri arasındakı səsləşmə bu baxımından çox maraqlıdır. Çar Rusiyası ilə İran monarxiyası arasında bağlanmış bədnam “Gülüstan müqaviləsi” (1828) nəticəsində Azərbaycan xalqının başına gəlmiş ağır tarixi faciənin şiddətini ifadə etmək məqsədilə X.Rza heca vəznində yazdığı şerə Füzuli eruzunun ahənginə uyuğun olaraq, səkkiz hecalı dördlüklər peyvənd etmişdir: “Şəbi-hicran yanar canım, Tökər qan çeşmi-giryanım, Oyadar xəlqi əfqanım” O sahildə, bu sahildə. ...Nə həsrət, nə hicran olsun, Vahid Azərbaycan olsun! Qoy birləşsin, bir can olsun O sahil də, bu sahil də! Bu baxımdan digər bir nümunə S.Vurğunun “Azərbaycan” şerilə ilgilidir:
X.Rza real bədii təsvirə, obrazlı düşüncəyə, ifadə vasitələrinin təravətinə həmişə üstünlük verirdi. Sözün qüdrətilə mənzərə yaratmaq, bədii surətin portretini çəkmək onun şerləri üçün səciyyəvidir.
“Aşıq Talıb” şerində X.Rza 100 yaşlı Aşıq Talıbın 23
(Aşıq Ələsgərin oğlunun) canlı portretini yaratmışdır: Qırış-qırış sifəti Doğma torpağa bənzər. Dağ başına dırmaşıb Çiynindəki nəvələr Əlləri- kotan ağzı, Boyu çinardan uca Götürəndə sazını Cavanlaşır bu qoca. X.Rza irsinin başlıca poetik keyfiyyətlərindən biri bədii forma əlvanlığına malik olmasıdır. Məlumdur ki, heca vəzninin onbirlik bölgüsü Azərbaycan şerinin geniş imkanlı ölçülərindəndir. Lakin şair bununla bərabər, heca vəzninin başqa bölgülərindən və əruzdan da ustalıqla faydalanmışdır. Onun poeziyasında vəzn baxımından maraqlı hadisələr müşahidə olunur. Şair sərbəst vəznə də biganə deyil. Lakin yeri gələndə, buna xüsusi bədii ehtiyac olduqda, eyni mətn daxilində bunların üçündən də istifadə etməyi bacarır. “Hara gedir bu dünya?...” poemasının “İki qardaşın söhbəti” bölməsində Milli Hökumətin yaradılması münasibətilə çağırılmış qurultayın təsvirini verən hissədə belə bir parça var:
Burada sərbəstdən (ilk altı misra) əruza (onların ardınca
24
gələn üç misra) və əruzdan hecaya (son iki misra uğurlu) vəzn keçidləri vardır. X.Rzanın dördlükləri arasında istər mövzusu, qaldırdığı problem, istərsə də problemin poetik həlli baxımından klassik rübailərimiz səviyyəsində duran nümunələr var:
Sənətkar təkcə şerlərində deyil, bəzi poemalarında da ədəbi təcrübədə nisbətən az işlənən beş misralıq bəndlərdən istifadə etmişdir. “Türkel balam” poeması başdan-başa beşlik formasında yazılmışdır. 52 bənddən ibarət bu əsərin qafiyə quruluşu aaabb şəklindədir: Səsin, ünün qayaları tərpədir. Kim deyir ki, mənim balam körpədir? O, Sabahkı qasırğadan ləpədir, Qasırğamsan, tufanımsan Türkelim, Ehkamları yıxanımsan, Türkelim! Onun şerlərindo a b v b b şəklində qafiyələnən beşliyin - Vurğun bəndlərinin də maraqlı nümunələri vardır:
Hecanın on beşliyi ilə əruzun uyarlı bəhrinin hüdudlarına gəlib çıxan belə şerləri də az deyil:
25
Öz əlim, öz darağım qoy darasın saçlarını Oxşayım busəm ilə kirpiyini, qaşlarını. “Ay aman!” şerini isə şair təzad formasında qələmə almışdır. Bu az işlənən forma əsrarəngiz məhəbbət duyğularının bəkarətini, paklığını əks etdirməkdə şairə yaxşıca kömək etmişdir: Biz ikimiz çıxdıq dəniz seyrinə, Axdıqca axdıq. Suda gümüş ayın qızıl şövqünə Baxdıqca baxdıq. .. Göz gözü oxşadı, göz gözü duydu. Sözsüz sorğusuz. Başımı çiynindən köksünə qoydum, Dinmədi o qız. Dözmədim... alışdı təryanaqları, Elə bax, bu an Bircə yol açıldı gül dodaqları, Dedi: -ay aman! Bu səs məhəbbətin ürəyə dolan Öz səsiydimi? Yoxsa ilk busədən qəfil məst olan Qız səsiydimi?... Möhtərəm oxucu fərqinə varmamış deyil ki, bu miniatür müstəzadı xələldar etməmək üçün onun tam mətnini verməli olduq. X.Rzanın poeziyasında son dərəcə əlvan qafiyə sistemi mövcuddur. “Gəlir böyük Azərbaycan” şerindəki qafiyə bolluğu diqqəti xüsusilə cəlb edir: Zirvələrdən üzü bəri Gəlir məğrur Azarbaycan! Gəlir cəsur Azərbaycan! Nur və büllur Azərbaycan! 26
Aşağıdakı bənddə misraların dördü də həmqafiyə sözlərlə müzəyyəndir:
Məna ardıcıllığı və təbiiliklə yanaşı qafiyənin gözəlliyi və “z” səsinin yaratdığı ailiterasiya da burada misraların ahəngdarlığını təmin etmək üçün öz işini görmüşdür. “Azərbaycan” şerində şair misrabaşı qafiyələndirmədən çox məharətlə istifadə etmişdir:
Altı misralıq bəndlərdən ibarət “Dünya gözəli” şerində bəndləri təşkil edən altı misranın hamısı həmqafiyədir:
Həqiqəti car çəkib özün ərzə desənəl Yüz ilimi verərəm bircə şirin busənə, Bənzətmərəm hüsnünü nə gülə, nə süsənə, Çünki camalla birgə kamaldır qismət sənə. Bu iki gözüm qurban məndən umub-küsənə. Azərbaycan şerinin məcazlar sistemində təşbeh geniş yer tutur. Orijinal təşbehlər sistemi X.Rza şerinə də xüsusi rövnəq və bədiilik vermişdir.
X.Rzanın təşbeh yaratmaq üsulları son dərəcə əlvan və zəngindir. Bəzən o, real həyat hadisələrini əks etdirən misralarla yanaşı, onların fonunda elə misra-təşbeh işlədir
27
ki, bu da öz növbəsində obrazlı ifadənin təsir qüvvəsini qat-qat artırır. Qobustan qayalarından bəhs edən “Yaşamaq üçün” şerində əcdadlarımızın həyat problemlərindən, məişət çətinliklərindən söz açan şair yazır ki, onlar:
Yer qazıb, dağ yarıblar. Daşdan çörək çıxarıb, Daşdan od çıxarıblar.
*** Xəlil Rza Ulutürk tanınmış ədəbiyyatşünas-alim kimi sənətə dair məsələlərlə də ciddi məşğul olmuşdur. Şairin folklor, aşıq yaradıcılığı, klassik və müasir ədəbiyyat, lirika, nəsr, dramaturgiya və teatra dair maraqlı məqalələri vardır. O, S.Vurğun, M.Müşfiq, R.Rza, B.Vahabzadə, Rəfiq Zəka haqqında elmi kitabların, H.Cavid, R.Rza, M.Şəhriyar, Ə.Kərim, M.Araz, S.Tahir, Ə.Tudə, Ə.Vahid, M.Şeyxzadə, Ə.Cəfərzadə, İ.Şıxlı, N.Həsənzadə, Qabil, C.Novruz, H.Arif, Q.Qasımzadə və başqalarının yaradıcılığı haqqında ədəbi-tənqidi məqalələrin müəllifidir. “Bədii sözün tanrısı” (1987) X.Rzanın ədəbiyyatşünaslıq sahəsində nəşr edilmiş ən bitkin əsərlərindən biridir. Məqalə Nizami Gəncəvinin 100 cildlik “Dünya ədəbiyyatı kitabxanası” düzümündən 1988-ci ildə “Yazıçı” nəşriyyatı tərəfindən buraxılmış bircildliyə müqəddimə kimi yazılmışdır. Bu cilde Nizaminin lirikası, “Sirlər xəzinəsi” və “Şərəfnamə”əsərləri daxil edilmişdir. Həmin məqalədə Nizaminin lirik şerlərinin təhlili xüsusi yer tutur. X.Rza göstərir ki, Mütəfəkkir sənətkarın lirikasında sevgi dünyanı idrak vasitəsidir, sevgisiz həyat mənasızdır. Ən böyük fədakarlığın, qəhrəmanlığın əsasında məhz məhəbbət durur. İnsanlığı sevmək fərdi sevməkdən başlanır. Fərdi sevə bilməyən milləti, bəşəri də sevə bilməz. Nizami lirikası gözələ eyb gətirən cəhətləri, yaramaz ictimai münasibət-
28
lərin doğurduğu eybəcərlikləri, alçaq ehtirasları insan varlığından qoparıb atmaq, könülləri saflaşdırmaq uğrunda mübarizə vasitəsidir. X.Rza “Sirlər xəzinəsi”ndə mərkəzi problemin insan problemi olduğunu etiraf edirdi. Nizamiyə görə pl anetləri kəşf edib ucalara qalxmaq iqtidarında olan insan məğmun olmamalıdır. O, məğrur, azad, qüdrətli ikən, miskin, aciz və müti hala salınmışdır. Bunun bir səbəbi ictimai quruluşla insan nəfsinin birliyindədir. İctimai quruluşun yaramazlıqları haqqında fikirlərini Nizami fələk, çərx, qəza, tale, div, şeytan, iblis məcazları ilə xatırlatdığı kimi, insanın qüsurlarını da onun nəfsində, tamahında, sərvət və şöhrət düşgünlüyündə görmüşdür. “Xəmsə”də X.Rzanı daha çox düşündürən əsər “İskəndərnamə” olmuşdur. Nizami ideallarının daşıyıcısı olan İskəndəri çox bəyənən X.Rza hesab edirdi ki, başda Ərəstu olmaqla alimlərlə dostluq edən, məzlum misirliləri zahm zəngibarların əsarətindən qurtaran, ciddi ixtilafları qızıl, söz, elm, nəhayət, peyğəmbərlik və tanrıya yalvarış gücünə həll etməyə çalışan, yeri gələndə silah işlətməyə məcbur olan, qalib gələndə öyünməyən, vuruşa-vuruşa düşünən, düşünə-düşünə vuruşan İskəndər ədalət və zəka timsalıdır. O, Nizaminin bu dünya ölkələrində görmək istədiyi hökmdar idealıdır! X.Rzanın təqdimində və şərhində Bəxtiyar Vahabzadənin lirikası dramatik özəyə malikdir... O bütün həyat hadisələrinə fəal şair münasibətini bildirən, yanan, yaradan sənətkar, milli ənənələrə söykənən novator şairdir. Bu keyfiyyət onun həm dilində, həm yazı və düşüncə tərzində, həm də əsərlərinin məzmununda aydın gözə çarpan məziyyətlərdir. X.Rzaya görə B.Vahabzadə öz əsərlərində bədii-fəlsəfi mühakiməyə üstünlük verən fikir şairidir... Şərq şerinin, klassik Azərbaycan poeziyasının ən dərin qatlarından süzülüb gələn bu keyfiyyət Bəxtiyar yaradıcılığında yeni keyfiyyətlə də üzə çıxır. X.Rza 60-cı illərin əvvəllərindən başlayaraq ədəbi tənqid-
29
lə də müntəzəm məşğul olmuş, “Müharibədən sonrakı Azərbaycan sovet ədəbiyyatında poema janrı (1945-1950)” mövzusunda namizədlik dissertasiyası yazıb müvəffəqiyyətlə müdafiə etmişdir. Bu əsərində alim poema janrının inkişafı üçün təməl olan mənbələri göstərmiş, Xaqani Şirvani, Nizami Gəncəvi, Arif Ərdəbili, Füzuli, Saib Təbrizi poemalarının zəngin yaradıcılıq xəzinəsi olduğundan bəhs açmış, bu sahədə “Abbas və Gülgəz”, “Şəhriyar” və “Qaçaq Nəbi” dastanlarının rolunu xüsusi qeyd etmişdir. Tədqiqatda XX əsrin Azərbaycan poeziyasında ilk poema nümunələrinin meydana gəlməsi və inkişafı araşdırılmış, Cəfər Cabbarlının “Qız qalası”, Hacı Kərim Sanılının “Köç”, Hüseyn Cavidin “Azər” ponmaları, xüsusən M.Müşfiqin “Qaya”, “Səhər”, “Sındırılan saz” əsərləri əsaslı surətdə bədii təhlinin predmetinə çevrilmiş, janrın inkişafında onların rolu obyektiv qiymətləndirilmişdir. X.Rza poemada lirik qəhrəman problemini qaldırmış, S.Vurğunun “Muğan”, “Bakının dastanı” poemalarını diqqət mərkəzində saxlayaraq, onların orijinal bədii forma xüsusiyyətləri, ideya-məzmunu və milli koloritindən danışmışdır. X.Rza “Məqsud Şeyxzadə poeziyası və Azərbaycan-özbək ədəbi əlaqələrinin aktual problemləri” adlı doktorluq əsərində, habelə, 1980-ci ildə “Elm” nəşriyyatı tərəfindən buraxılmış “Məqsud Şeyxzadənin bədii yaradıcılığı” və daha əvvəl nəşr etdirdiyi “Məqsud Şeyxzadə” (1978) kitablarında, habelə, bir sıra məqalələrində iki xalqın övladı, görkəmli sənətkar-alimin çoxcəhətli yaradıcılığı, xüsusilə, onun ədəbi əlaqələr sahəsindəki müstəsna rolunu geniş elmi tədqiqat obyektinə çevrmişdir. 1970-1980-ci illərdə X.Rza ruhən özünə yaxın sənətkarların bədii yaradıcılığını ciddi təhlildən keçirmiş və Əli Kərim, Qabil, Fikrət Sadıq, Hüseyn Arif, Məstan Günər, Nəriman Həsənzadə, Cabir Novruz və başqaları haqqında təravətli ədəbi-tənqidi məqalə və resenziyalar yazmışdır. Onun 2003-cü ildə çap edilmiş “Ədəbi tənqid” kitabında folklor, klassik irs, müasir ədəbiyyat (lirika, nəsr, dramaturgiya), teatr və nəzəriyyəyə
30
aid məqalələri toplanmışdır.
* * * X.R.Ulutürk çox məhsuldar tərcüməçi idi. Keçən əsrdə Azərbaycanda milli ədəbi tərcümə məktəbinin formalaşmasında onun tarixi xidmətləri vardır. X.Rza tərcümənin elmi-nəzəri problemlərinə də diqqət yetirmiş, bu sahəyə aid “Şairlik və bədii tərcümə”, “Bədii tərcümə milli mədəniyyətin ayrılmaz hissəsi kimi”, “Bədii tərcümə bədii kəşf olmalıdır”, “Tərcümə və bədii dil”, “Poetik tərcümədə şairliyin elmi filoloji əməyə arxalanması zərurəti” və başqa qiymətli məqalələrini yazmışdır. Tərcüməçilik X.Rzanın oxumaq, öyrənmək, biliklərini zənginləşdirmək, bədii zövqünü dünya ədəbiyyatının yüksək səviyyəli nümunələri əsasında tərbiyə etmək zərurətindən doğmuşdur desək yanılmarıq. 1970-ci illərdən başlayaraq dövrü mətbuat səhifələrində səpələnmiş tərcümələrin əbədi ictimaiyyətdə oyatdığı uğurlu təəssürat nəticəsidir ki, onun 1982-ci ildə “Qardaşlıq çələngi”, 1984-cü ildə “Dünyaya pəncərə”, 1992-ci ildə “Turan çələngi”, 1994-cü ildə “Qutadqu-bilik”, 2000-ci ildə “Yeddi gözəl”, 2002-ci ildə isə “İsgəndərnamə” poeması kimi sanballı tərcümə kitabları nəşr edilmişdir. “Qardaşlıq çələngi”ndə şairin keçmiş SSRİ xalqlarının poeziya xəzinəsindən dilimizə çevirdiyi nümunələr toplanmışdır. Tərcüməçi Rusiya, Ukrayna, Belarus, Özbəkistan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Gürcüstan, Moldova, Tacikistan, Türkmənistan, Estoniya, Latviya, Litva xalqlarının yüzdən çox şairinin əsərlərini ana dilimizdə səsləndirmişdir. “Dünyaya pəncərə” adlı tərcümə kitabında isə yunan, macar, bolqar, çex, alman, fransız, ingilis, italyan, əfqan, hind, yapon, zair və başqa xalqların (28 xalqın) poeziya dünyasından seçmələr tərcümə edilmişdir. Madaqaskar, Mozambik, Filippin, Fil Dişi Sahili kimi ölkələrin şer gülüstanı ilə Azərbaycan oxucuları ilk dəfə X.Rzanın tərcümələrində tanış olmuşlar.
31
X.Rzanın tərcümə kitabları arasında ən sanballısı “Turan çələngi”dir. 1992). O, həmin kitabı 90-cı illdərin başlanğıcında, milli azadlıq uğrunda mübarizənin genişləndiyi bir vaxtda tərtib edib Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu xəttilə nəşr etdirmişdir. 800 səhifəlik kitabın adı onun mahiyyətini dürüst ifadə edir. Şair türk dünyasının min ildən artıq zaman vüsətində yaranmış qiymətli poeziya nümunələrindən həqiqətən də gözəl bir çələng hazılayıb oxuculara təqdim etmişdir. Həmin şerlərin bir qismini X.Rza türkcə, özbəkcə, qazaxca və tatarcadan dilimizə uyğunlaşdırmışdır. Əfzələddin Xaqani, Nizami Gəncəvi, Nəsirəddin Tusi, Saib Təbrizinin əsərlərini farscadan, Mirzə Şəfi Vazehin şerlərini isə ruscadan birbaşa tərcümə etmişdi. “Turan çələ-ngi”ndə təmsil olunan şairlər arasında türk xalqları ədəbiyyatlarının sütunları olan Yusif Xac Hacib, Əlişir Nəvai, Babarəhim Məşrəb, Çolpan, Məqsud Şeyxzadə, Qafur Qulam, Zülfıyyə, Abdulla Arif, Əsəd Muxtar, Oljas Süleymenov, Abdulla Tukay, Yəhya Kamal, Məhməd Akif Ərsoy, Qətran Təbrizi və Şəhriyar kimi sənətkarlar da vardır. X.Rzanın rus dilindən tərcümələrində çox ciddi yaradıcılıq zəhməti, ardıcıl fikir, bədii axtarış, mütərcimin həmin axtarışlara qanad verən məqsəd ucalığı və böyük məhəbbəti vardır. Onun ən yaxşı tərcümələrində orijinala sədaqət canlı fikir üçün buxova çevrilmədiyi kimi yaradıcılıq sərbəstliyi də mütərcim özbaşnalığından uzaq olmuşdur. Şairin Puşkin, Lermontov, Nekrasov, Blok, Luqovskoy, Yevtuşenko, Voznesenski, Rojdestvenskidən tərcümələri xüsusilə uğurludur və ədəbiyyatımızın qarşılıqlı əlaqələrinin xəritəsini əlvan boyalarla zənginləşdirmişdir. X.R.Ulutürkün ədəbi irsinin geniş bir hissəsi hələ də çap olunmamışdır. Onun zəngin arxivindəki 200-dən artıq qovluqda qiymətli publisist əsərləri - gündəlikləri öz araşdırıcısını və nəşrini gözləyir. Görkəmli şair, mütəfəkkir, şəxsiyyət, istiqlal mücahidi və ictimai- siyasi xadim olan Xəlil Rza Ulutürkün xalqımızın və
32
ədəbiyyatımızın tarixində çox mühüm yeri vardır.
* * * Xəlil Rza Ulutürkün zəngin yaradıcılıq irsi elmi ictimaiyyətimizi yaxından düşündürməkdə, sistemli tədqiqat obyektinə çevrilməkdədir. Hazırda şairin ədəbi irsi elmi-pedaqoji sahədə çalışanların da güclü maraq dairəsindədir. Təbii ki, X.R.Ulutürk haqqında ardıcıl elmi məqalələr yazılmaqda, monoqrafıyalar nəşr edilməkdədir. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi bu sahədə ilkin olaraq bu sətirlərin müəllifinin “İstiqlal şairi”, prof. M.Dəmirlinin “Xəlil Rza Ulutürkün poeziyası” monoqrafiyaları qeyd oluna bilər. Azərbaycan MEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, filologiya elmləri namizədi Əlizadə Bayram oğlu Əsgərlinin “Milli ideal mücahidi” adlı monoqrafiyası Xəlil Rza irsinin öyrənilməsində uğurlu addımdır. Bu monoqrafiya onun “XX əsr Azərbaycan ədəbi-bədii fikrində milli ideal və xalq taleyi problemi (Xəlil Rza Ulutürkün yaradıcılığı əsasında)” mövzusunda yazdığı doktorluq dissertasiyası əsasında hazırlanmışdır. Ə.Əsgərli tədqiqatla bağlı olaraq dövri mətbuatla, arxiv sənədləri, özəlliklə də şairin gündəlikləri ilə yaxından tanış olmuş, X.Rzanın yaradıcılığını dərindən öyrənmiş və özünün bu sanballı tədqiqat əsərini ortaya qoymuşdur. Onun monoqrafiyasının aktuallığı, elmi yeniliyi həm də ondadır ki, tədqiqatçı Xəlil Rza Ulutürk irsinə mövcud ənənəvi, sosioloji təhlil üsulu ilə deyil, bir qədər başqa cür, yəni ideoloji-nəzəri təhlil səviyyəsində problemi araşdırmağa nail olmuşdur. Əlbəttə, belə bir təhlil yönü problemin mövzusundan irəli gəlmişdir. Ə.Əsgərlinin əsəri azərbaycançılıq ideologiyasının zənginləşməsi sahəsində qiymətli mənbədir. İstiqlalçılıq, Türkçülük, Azərbaycançılıq, Dövlətçilik məfkurəmizin möhkəmləndirilməsində, gəncliyimizin, vətəndaşlarımızın milli şüur və məf-
33
kurəcə yetişməsində bu tədqiqatın əhəmiyyəti şübhəsizdir. Əlizadə Əsgərli monoqrafiyada ideoloji məsələlərlə bərabər, ədəbi-bədii problemlərin izahında da orijinal elmi-təhlil bacarığı ilə seçilir. O, X.R.Ulutürkün ictimai-siyasi lirikasının təkamülünü milli ideal və xalq taleyi zəminində yeni bədii təhlil sferasında oxuculara çatdırır. “Milli ideal mücahidi” adlı monoqrafiya sistemli tədqiqat əsəridir. Ə.Əsgərli həm də X.R.Ulutürkün ədəbi irsinin tənqid, tərcümə, publisistika, memuar yaradıcılığını milli və bəşəri keyfiyyətlər baxımından tədqiqata cəlb etmişdir. Ə.Əsgərli X.R.Ulutürkün onlarla kitablarına redaktorluq etmiş, şair haqqında ön sözlər yazmışdır. Biz inanırıq ki, “Milli ideal mücahidi” kitabı ədəbiyyatımız, Ulutürkşünaslığımız üçün qiymətli töhfə olacaq, milli ideologiyamız, şüur və məfkurəmizin zənginləşməsinə kömək edəcək və müəllifinə yeni yaradıcılıq uğurları gətirəcəkdir.
Kataloq: alf7 alf7 -> Şirvani Ədilli alf7 -> 0 Ə-C.İ.Əhmədov N. T.Əliyev m e y V ə V ə t ə r ə V ə z I n ə M t ə Ə Ş Ü nasl I ğ I (Dərslik) alf7 -> Xx əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər alf7 -> Kazim əLİyev idmançinin qəLƏBƏ psixologiyasi alf7 -> AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİİ azərbaycan döVLƏt pedaqoji universiteti Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|