AZƏrbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 0,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
9. Büdcə vəsaitinin ünvanlı və məqsədli istitfadə edilməsi prinsipi onu göstərir ki, büdcə vəsaiti olan hər bir subyekt onun sərəncamına daxil olan vəsaiti konkret məqsədli təyinatına uyğun istifadə etməlidir. Büdcə ölkənin maliyyə sisteminin mərkəzi həlqəsi olduğuna görə maliyyə kateqoriyasına ail olan bütün keyfiyyət cəhətlərini özündə əks etdirir. Həmçinin, bir iqtisadi kateqoriya olmaqla müəyyən funksiyaları yerinə yetirir və bu funksiyaların məzmunun açmaqla «büdcənin» dövlət büdcəsinin sosial-iqtisadi məzmununu aydınlaşdırmaq olar. Bir çox iqtisadçı alimlər bu və ya digər iqtisadi kateqoriyanın mahiyyətini açarkən onun yerinə yetirdiyi funksiyaların əsas meyar olduğunu göstərirlər. Büdcə kateqoriyası da geniş ictimai münasibətlər sistemini ə ks etdirməyinə görə maliyyəyə aid olan bütün funksiyaları özündə əks etdirir. Lakin büdcənin spesifik cəhətlərini də ümumi maliyyə münasibətlərindən ayırmaq olar. Belə ki, ən əvvəl büdcəyə maliyyə münasibətlərinin tərkib hissəsi kimi baxmalıyıq, ikinci, büdcə maliyyə planı kimi səciyyələnməlidir, üçüncü, büdcə mərkəzləşdirilmiş pul vəsaiti fondudur. Bu cür xarakterik cəhətlərini nəzərə almaqla görürük ki, büdcə kateqoriyası müəyyən konkret istiqamətlər üzrə xarakterizə olunur. Bunlar aşağıdakılardır: 1) büdcə fondunun yaranması (yəni büdcənin gəlirlərinin əmələ gəlməsi) 2) büdcə fondunun istifadə olunması (yəni büdcənin xərclərinin maliyyələşdirilməsi). 3)büdcənin gəlirləri və xərclərinin formalaşması üzərində nəzarət. Büdcənin gəlirləri dedikdə, Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə uyğun olaraq əvəzi ödənilmədən və qaytarılmamaq şərti ilə dövlət hakimiyyəti və yerli özünüidarəetmə orqanlarının sərəncamına daxil olan pul vəsaiti başa düşülür. Dövlət büdcəsinin gəlirləri dövlətin maliyyə bazasını təşkil edir. Büdcənin gəlirləri dövlətin pul vəsaiti fondunun formalaşması prosesində dövlətlə müəssisə, təşkilat və əhali arasında əmələ gələn iqtisadi münasibətləri ifadə edir. Büdcənin xərcləri də onun gəlirləri kimi müəyyən şərtlərə əsaslanır. Lakin gəlirlərə nisbətən xərclərin istiqamətinin, quruluşunun dəyişilməsi daha çevikdir. 13
qtisadi və siyasi vəziyyət dəyişəndə, büdcə xərcləri hərbi, sosial, iqtisadi-siyasi məqsədlərin mənafeyinə uyğun dəyişir.Belə ki, büdcənin xərclərinin hərbi və sosial məqsədlərə bölünməsi nisbətləri ayrı-ayrı hallarda kəskin dəyişə bilər.iqtisadi böhranlar, hərbi münaqişələr zamanı büdcə xərcləri hərbi ehtiyacları ödəmək üçün daha çoz dəyişilir. Büdcənin nəzarət funksiyası da mövcud vəziyyətdən asılı olaraq müxtəlif istiqamətlərdə həyata keçirilir. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, büdcənin nəzarət funksiyası həm gəlirlərin formalaşması zamanı, həm də onun xərclərinin maliyyələşdirilməsi zamanı həyata keçirilir.Bununla belə, büdcənin nəzarət funksiyası iqtisadi proseslərə təsir etməklə pul vəsaiti fondlarının düzgün formalaşması və məqsədli istifadəsi üçün şərait yaradır.Lakin nəzarət funksiyası həm ümumi maliyyə nəzarəti kimi, həm də maliyyə orqanlarının nəzarət vəzifəsi kimi qarşılıqlı vəhdətdə aparılır. Büdcənin nəzarət funksiyası maliyyənin nəzarət funksiyasının tərkib hissəsidir. Büdcənin iqtisadi-sosial məzmunu həm də onun geniş təkrar istehsaldakı rolu ilə də müəyyən edilir. Dövlət büdcə fondundan ölkənin ümumi mənafeyinə xidmət edən mütərəqqi təsərrüfat sahələrinin inkişaf etdirilməsi üçün istifadə edir. Ən mühüm sahələrin inkişaf etdirmək, ölkənin perspektiv iqtisadi inkişafı mənafeyi üçün büdcə vasitəsilə dövlət ümumi daxili məhsulu bölüşdürür və yenidən bölüşdürür. Büdcə vəsaiti hesabına qeyri-istehsal sahələrinin maliyyə vəsaitinə olan tələbatı ödənilir. Büdcə vəsaitilə ümumi daxili məhsul ölkənin iqtisadi rayonları, ayrı-ayrı regionları arasında bölüşdürülür və yenidən bölüşdürülür. Ayrı-ayrı iqtisadi rayonlarda iqtisadi inkişaf etdirmək, məhsuldar qüvvələrin inkişafına nail olmaq və ölkə ərazisində infrastrukturasını inkişaf etdirmək və s. məqsədlər üçün büdcədən iqtisadi bir alət kimi istifadə olunur.
Konkret olaraq isə Dövlət büdcəsi aşağıdakı vəzifələri yerinə yetirir: - ctimai məhsulun və milli gəlirin yenidən bölgüsü; - qtisadiyyatın dövlət tərəfindən tənzimlənməsi və stabilləşdirilməsi; - Sosial siyasətin maliyyə təminatı; 14
- Mərkəzləşdirilmiş pul vəsait fondunun yaradılması və istifadəsinə nəzarət. Dövlət büdcəsi öz vəzifələrini bölgü və nəzarət funksiyası vasitəsilə həyata keçirir. Bölgü funksiyası vasitəsilə pul vəsaitlərinin dövlətin əlində cəmləşdirilməsi və ümumdövlət mənafeyinə istifadəsi həyata keçirilir. Bu funksiyanın məzmunu ictimai istehsalın müxtəlif sahələri arasında maliyyə ehtiyatlarının yenidən bölgüsü ilə müəyyən olunur. Maliyyənin digər həlqələrindən heç biri vəsaitlərin yenidən bölgüsünü büdcə kimi çoxçeşidli (sahələrarası, ərazilərarası və s.) və çoxsəviyyəli (respublika, şəhər və s.) həyata keçirmir. Büdcə daxilolmaları və xərc təyinatlı göstəricilərlə müvafiq olaraq öz əksini tapan büdcə vəsaitlərinin hərəkəti bölgü funksiyasının əsasını təşkil edir. Nəzarət funksiyası maliyyə vəsaitlərinin dövlətin xəzinəsinə vaxtında və tam şə kildə daxil olmasını, büdcə vəsaitlərinin bölgüsünün düzgün aparılmasını və səmərəli istifadəsini öyrənməyə imkan verir. Büdcənin nəzarət funksiyasına hədd qoymaq və ya məhdudlaşdırma prinsipinə ə saslanır ki, bu da iki baxımdan həyata keçirilir: a) zaman baxımından məhdudlaşdırma; b) məbləğ və qiymət baxımından məhdudlaşdırma; Bu o deməkdir ki, dövlət büdcəsi müəyyən bir müddətdə mədudlaşar. Bir qayda olaraq, büdcə müddəti bir il müəyyən edilir. Buna bəzən maliyyə ili də deyilir.
15
1.2 Dövlət büdcəsinin idarə olunmasının ənənəvi metodları
Azərbaycan Respublikasında büdcə ili, büdcə icrası prosesi yanvarın 1-dən dekabrın 31-dək olan 12 aylıq dövrdür. Büdcə prosesinin uzunluğu (müddəti) büdcə ilindən çoxdur, belə ki, büdcə prosesinə büdcə proqnozlaşdırılmasına, sonradan, büdcə nəzarətinə və digər proseslərə ayrılan vaxt daxildir. Büdcənin idarə edilməsinin də ənənəvi metodları məhz proqnozlaşdırma və nəzarətdən ibarət olub büdcənin icrası prosesi ilə sıx bağlılıq təşkil edir. Dövlət büdcəsi gəlirlərinin proqnozlaşdırılması büdcə prosesinin mühüm tərkib hissələrindən biri olmaqla, büdcə-vergi siyasətinin formalaşdırılması və qiymətləndirilməsində mühüm rol oynayır. Dövlət büdcəsi gəlirlərinin proqnozları iqtisadi və sosial inkişafın makroiqtisadi proqnozları, iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələrinin iqtisadi göstəricilərinin qiymətləndirilməsinə əsaslanmaqla, səmərəli orta müddətli proqnozlaşmanın əsasını təşkil edir. Rəsmi və şəffaf tərzdə proqnozlaşma proseslərinin olması gəlirlərin toplanması prosesi və inzibatçılıqda hesabatlılığın yaradılması baxımından əsasdır. Dövlət büdcəsi gəlirlərinin proqnozlarının arzuolunan xüsusiyyətlərinə şəffaflıq, rəsmilik və təşkilati baxımdan sadəlik aiddir. Çox az sayda ölkələr büdcə prosesinin tərkib hissəsi kimi proqnozlaşdırma prosesini təsvir edən rəsmi qaydada təlimatlara malikdirlər. Bu metodologiyada mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarının büdcə gəlirlərinin proqnozlaşdırılmasında istifadə etdiyi metodlar göstərilməklə yanaşı, Maliyyə Nazirliyinin dövlət büdcəsinin gəlirlərini təmin edən orqanlar ilə daxilolmaların təhlili, hesablanmış gəlirlərin yığımı və vergi siyasəti dəyişikliklərində səmərəliliyin qiymətləndirilməsi təsvir olunur. Vergi daxilolmalarının real artımı, inflyasiya, vergi siyasəti tədbirləri və vergi yığımları kimi müxtəlif mənbələrə görə məlumatların əldə olunması Maliyyə Nazirliyinə vergi sistemi fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi imkanını verir. Nəhayət, xam neftin qiymətlərində olan dəyişikliklərə olan həssaslığın əsas vergilərə təsirinin hesablanmasında istifadə
16
olunan model təsvir olunur. Ölkə iqtisadiyyatı dünyada xam neftin qiymətlərinin dəyişməsinə son dərəcə həssas olduğundan xam neftin qiymətlərində olan dəyişiklik korporativ və istehlaka əsaslanan vergilərə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Müxtəlif ölkələrdə gəlirlərin proqnozlaşdırması və hesablama modellərinin bir çox növləri vardır. Gəlirlərin proqnozlaşdırılması maliyyə resurslarının gələcək axınının hesablamalarını yaratmaq üçün analitik üsulların istifadəsinə istinad edir. Gəlirlərin proqnozlaşdırmasına müvafiq tarixi məlumatların toplanması, əsas gəlir mənbələri üzrə ehtimalların dəqiqləşdirilməsi və onların yığımlarının təhlil edilməsi daxildir. Bu modellərin əsasını sosial-iqtisadi dəyişənlərdən, vergi bazaları və yığımlar barədə məlumatlardan ibarət məlumat bazası təşkil edir. Vergi bazalarını hesablamaq və proqnozlaşdırmaq məqsədilə müxtəlif mənbələrdən sosial-iqtisadi məlumatların toplanması, emalı və təhlil edilməsi vacibdir. Vergi bazası kimi istifadə olunan məlumat mənbələrinə hesabat və statistik məlumatlar daxildir. Vergi bəyannamələri üzrə olan məlumatlar da vergi ödəyicilərinin vergi davranışı barədə məlumatları təmin edir. Lakin, bu mənbədən əldə olunan məlumatlar vergilərin hesablanması məqsədləri üçün tam istifadə olunmur.
lk növbədə, gəlirlərin proqnozlaşdırılması prosesinə rəsmiləşdirilmiş və daima informasiya bazasının yeniləşdirilməsi mümkün olan model daxil olmalıdır. kincisi, xüsusilə proqnozlaşdırma modeli sadə olmalıdır. Üçüncüsü, proqnozlaşdırma prosesi şəffaf olmalıdır. Alternativ modellər və metodologiyalar müxtəlif ölkələrdə maliyyə orqanları tərəfindən vergi gəlirlərinin hesablanması və proqnozlaşdırılmasında tətbiq olunur. Məlumatların mövcudluğu və onların təhlilinin təcrübəsindən asılı olaraq gəlirlərin proqnozlaşdırılması üçün bir sıra modellər tətbiq edilə bilər. Gəlirlərin proqnozlaşdırılmasında ekonometrik proqnozlaşdırma, reqressiya təhlili, vaxt silsiləsi təhlili və təmayül təhlili kimi statistik üsullardan istifadə etməklə gələcək mədaxil yığımlarını qiymətləndirmək mümkündür. Vaxt silsiləli gəlirlərin 17
proqnozlaşdırılması modeli sadəcə modelləşdirilən vergi daxilolmaları üçün tarixi məlumatların olmasını tələb edir. Digər tərəfdən, mikrosimulyasiya modelində fiziki şəxslərin gəlir vergisi və ya hüquqi şəxslərin mənfəət vergisi müəyyən qrup mülkiyyət növlərinə dair məlumatların olmasını tələb edir. Bu modelin əsas məqsədi dövlət büdcəsi gəlirlərinin proqnozlaşdırılması üçün bütün mövcud modellərə geniş surətdə baxılmasını tələb edir. Təcrübədə geniş istifadə olunan modellərdən qısaca aşağıdakıları qeyd etmək olar: a) Ekonometrik modellər: (vaxt silsiləsi və struktur modellərlə birlikdə gəlirlərin proqnozlaşdırılması); b) Hesablama; c) Mikrosimulyasiya modelləri; o Fiziki şəxslərin gəlir vergisi üzrə; o Hüquqi şəxslərin mənfəət vergisi üzrə; o Dolayı vergilər üzrə (ƏDV və aksizlər); d) Hesablanan Ümumi balans modelləri (CGE). Əksər inkişaf etməkdə olan ölkələr (təxminən 80%) inflyasiya və iqtisadi artım faktoru ilə artan vergi bazasının proqnozuna tətbiq edilən effektiv vergi dərəcəsi ə sasında gəlirlərin hesablanması üzrə bəzi metodlardan istifadə edirlər. nkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsində ekonometrik modellər artan mikrosimulyasiya və Hesablanan Ümumi balans modelləri (CGE) əsasında qurulur. Hazırda Maliyyə Nazirliyi dövlət büdcəsi gəlirlərinin proqnozlaşdırılması üçün ETR və ekonometrik modellərdən istifadə edir. ETR modelləri bəzi vergilər, həmçinin ekonometrik modellərin ardıcıllıq baxımından nəzarəti üçün istifadə olunur. Dövlət büdcəsi gəlirlərinin proqnozlaşdırılması üzrə modelləri təsvir olunmamışdan əvvəl yuxarıdakı siyahıda qeyd olunan daha geniş istifadə olunan modellər göstərilir. Büdcənin inkişaf proqnozunun tərtibi zamanı müxtəlif üsullardan istifadə edilə bilər: 18
- əvvəlki dövrün təcrübəsindən (göstəricilərindən) istifadə etməklə proqnozun tərtibidir. Bu üsuldan az-çox sabit olan dövlət büdcəsinin gəlir və xərcləri üzrə br sıra maddələrin proqnozlaşdırılmasında istifadə edilə bilər; Ekspert qiymətləndirilməsi üsulu - elmin və təsərrüfatın müxtəlif sahələrinin mütəxəssisləri tərəfindən aparılan və əsaslandırılan qiymətləndirmə bazasında proqnozun tərtibidir. Lakin bu üsul subyektivizm elementinə malikdir; Eyni vaxtda hər iki üsuldan istifadə edilir . Bu zaman həm inkişafın obyektiv meyli və həm də mütəxəssislərin fikri nəzərə alınır. Ə sas maliyyə qanunauyğunluğunun ekstropolyasiya üsullarından biri reqressiya xətti ola bilər. Bu halda büdcə proqnozu üzərində işləyərkən büdcənin yaradılmasına təsir edən amillərin araşdırılmasından və öyrənilməsindən başlamaq lazımdır. Bu amillərə ölkənin məhsuldar qüvvələrinin inkişafı və ümumdövlət maliyyə ehtiyatlarının mövcudluğu, demoqrafik dəyişiklik, təsərrüfat sahələrinin inkişafı və b. aiddir.
Perspektiv üçün büdcə vəsaitləri həcminin proqnozlaşdırılması zamanı dərin iqtisadi və statistik təhlildən istifadə edilir və bu müəyyən dərəcədə bir çox amillərin göstəricilərə təsirinin araşdırılmasına imkan verir. Təhlil göstərir ki, büdcə vəsaitlərinin müəyyən edilməsinin statistik üsulu perspektiv üçün hesablanan göstəricilərin dolğunluğunu əks etdirir. Yuxarıda qeyd olunan iki dəyişənli kəmiyyəti olan reqressiya tənliyi aşağıdakı xətti halda olar: U=a 0
1 x Burada, u- dövlət büdcəsi vəsaitinin həcmi; x- 1)iqtisadiyyatın sahələrində istehsal edilən məhsul, 2)milli gəlir; a 0,
a 1-
ilkin məlumatlar əsasında müəyyən edilən reqressiya xətti əmsalı. Bu üsulların tərtibi zamanı proqnozlaşdırılan dövrdən asılı olmayan kəmiyyətlərin qiymətlərinin tapılması (milli gəlir və istehsal olunmuş məhsul)
19
problemi sərbəst problem kimi meydana çıxır. Onların müəyyən edilməsi üçün qeyd olunan ümumi göstəricilərin proqnoz hesablanmasından istifadə edilir. qtisadi təhlil tədqiq edilən göstəricilərin inkişaf tempinin öyrənilməsi, onların qarşılıqlı münasibəti,tədqiq olunan hadisələrin illər üzrə orta illik tempinin hesablanması ilə tamamlanır. Belə təhlil ona görə vacibdir ki, dövlət büdcəsi real iqtisadi vəziyyət ilə əlaqədədir və təsərrüfatda baş verən hər bir dəyişikliyə reaksiya verir, əhalinin sosial müdafiəsi sahəsində siyasətlə, dövlətin əsas xərclərinin maliyyələşdirilməsi üsullarının dəyişilməsi ilə əlaqədardır. Büdcə proqnozlaşdırılmasının növbəti mərhələsi- büdcə layihəsinin tərtibi prosesidir. Büdcə layihəsinin tərtibinin əsas vəzifəsi dövlət hakimiyyəti orqanı və yerli özünüidarəetmə orqanları üzərinə qoyulmuş funksiyaların dövlət və yerli özünüidarəetmənin iqtisadi və sosial proqnozlaşdırmasında nəzərdə tutulan tədbirlərin maliyyə təminatının həyata keçirilməsi məqsədilə büdcədə mərkəzləşdirilmiş pul vəsaitlərinin həcminin müəyyən edilməsidir. Büdcə layihəsinin tərtib edilməsi üçün Azərbaycan Respublikasının, Naxçıvan Muxtar Respublikasının, bələdiyyələrin və iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinin sosial-iqtisadi inkişaf proqnozları işlənib hazırlanır. Icra hakimiyyəti orqanlarında büdcə layihəsinin işlənməsi üçün əsas sayılan icmal maliyyə balansı hazırlanır. Büdcə layihəsinin tərtib edilməsi Azərbaycan Respublikası hökumətinin, Naxçıvan Muxtar Respublikasının və yerli özünüidarəetmə orqanlarının, müvafiq icra hakimiyyəti orqanlarının mühüm vəzifəsidir. Büdcə layihəsinin tərtib edilməsini bilavasitə Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi, Naxçıvan Muxtar Respublikasının Maliyyə Nazirliyi və bələdiyyələrin maliyyə orqanları həyata keçirirlər. Proqnoz-plan əsasında Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi növbəti maliyyə ilinə dövlət büdcəsinin gəlirlər və xərclər üzrə əsas göstəricilərinin layihələrini hazırlayır. Azərbaycan Respublikası dövlət büdcəsi xərclərinin funksional təsnifatına uyğun olaraq növbəti maliyyə ili üçün dövlət 20
büdcəsi xərclərinin bölgüsünü müəyyən edir. Eyni zamanda Azərbaycan Respublikasının hökuməti növbəti maliyyə ilində vəzifə maaşlarının, pensiyaların, müavinətlərin və digər ödənişlərin minimum həddinin artırılması haqında təklifləri nəzərə alır. Növbəti maliyyə ilinə dövlət büdcəsi xərclərinin bölgüsü Azərbaycan Respublikasının hökuməti tərəfindən qəbul edildiyi gündən sonra iki həftə ərzində Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi: Dövlət büdcəsi vəsaitinin büdcədən maliyyələşən təşkilatlar arasında bölüşdürülməsi üçün büdcə layihəsini mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarına göndərir; Növbəti maliyyə ilinə və Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə müəyyən edilən orta müddətli perspektivə Azərbaycan Respublikası hökumətinin Naxçıvan Muxtar Respublikası icra hakimiyyəti orqanına münasibətini bildirir. Dövlət büdcəsinin formalaşmasının ikinci mərhələsində mərkəzi icra hakimiyyəti orqanları tərəfindən büdcə vəsaitinin büdcə təsnifatına uyğun olaraq bölüşdürülməsi, həmçinin büdcə vəsaitinin sərəncamçılar arasında ünvanlı maliyyələşdirilməsi nəzərdə tutulur. Dövlət büdcəsinin səmərəli idarə edilməsində gəlirlərin proqnozlaşdırılması kimi büdcə xərclərinə nəzarət mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Məlum olduğu kimi dövlət tərəfindən iqtisadiyyatın birbaşa tənzimlənməsi büdcə-vergi siyasəti alətləri vasitəsilə həyata keçirilir. Bu siyasətin son məhsulu kimi dövlət büdcəsi və onun xərcləri həmişə sosial iqtisadi maraqların daşıyıcıları olan müxtəlif təbəqələr arasında tarazlığı əks etdirir. qtisadiyyatın inkiçaf səviyyəsindən və onun mövcud imkanlarından asılı olmayaraq istənilən ölkədə büdcə xərclərinin səmərəli idarəolunması bütün dövrlərdə ən vacib probemlərdən biri hesab edilir. Bu hər şeydən əvvəl ölkənin sosial həyatının və ayrı-ayrı sahələrin fəaliyyəti və inkiçafının dövlət tərəfindən maliyyələşdirilməsi üçün ayrılan vəsaitlərin real tələbata uyğun olmaması ilə bağlıdır. Ona görə də xərclərin idarəedilməsi bütövlükdə dövlətin, o cümlədən dövlət büdcəsinin 21
qarşısında duran vəzifələrə uyğun həyata keçirilməlidir. Büdcə xərcləri dedikdə dövlətin və yerli özünüidarəetmə orqanlarının vəzifə və funksiyalarının yerinə yetirilməsinə yönəldilən pul vəsaiti başa düşülür. Müasir şəraitdə ümumi xərc həcminin müəyyən
edilməsindən onların
bölüşdürülməsi və
maliyyələşdirilməsinədək bütün mərhələlərdə idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsi üçün lazım olan resursların məhudluğu üzündən xərclərin idarəedilməsi prosesi daha da mürəkkəbləşmişdir. Ümumiyyətlə xərclərin idarəedilməsi prosesi aşağıdakı mərhələləri əhatə etməlidir: Ə saslandırılmış büdcə siyasətinin və onun ali məqsədinin, habelə onların reallaşdırılması üçün lazım olan resursların müəyyən edilməsi; Büdcə siyasətinin səmərəli həllini təmin etmək məqsədilə resursların optimal bölüşdürülməsi; Konkret məsələlərin daha effektiv üsullarla həllinin təşkil edilməsi. Praktikada bu məsələlər büdcənin tərtibi və icrası prosesində və ya digər səviyyədə nəzərə alınır. Eyni zamanda xərclərin idarə edilməsi mədaxil və məxaric üzrə imkanların nəzərə alınması, dövlətin malik olduğu resursların bölüşdürülməsi, onlardan səmərəli istifadə edilməsi, vacib idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsini təmin edəcək informasiya sisteminin yaradılması kimi məsələlərin həll olunduğu proses kimi də baxmaq olar. Azərbaycan Respublikasında xəzinədarlıq sisteminin yaradıldığı dövrdən ödənişlər mərhələsində xərclər üzərində nəzarət əsasən təmin edilmişdir. Lakin xərclər üzərində daha səmərəli nəzarətin həyata keçirilməsi bu nəzarət mexanizminin öhdəliklər mərhələsində yaradılmasını tələb edir. Belə nəzarət mexanizminin tətbiqi büdcə təşkilatları tərəfindən yaradılmış kreditor borclarının səmərəli idarə edilməsinə, büdcə təşkilatlarını resurslarla müntəzəm təmin etməyə və ən zəruri dövlət ödənişlərini vaxtında həyata keçirməyə imkan verir. Öhdəlik—malların (iş və xidmətlərin) alınması və bununla əlaqədar müəyyən şərtlərin yerinə yetirilməsi ilə bağlı büdcə təşkilatlarının gələcək
22
xərclərinin icrası ilə əlaqədar dövlətin öz üzərinə götürdüyü təəhhüddür. Dövlət xərcləri prosesində öhdəlik mühüm mərhələ hesab edilərək, proqnozlaşdırılmış xərc maddələrinə qarşı mal (iş və xidmətlərin) alışı və bu alışlar əsasında aparılacaq kassa xərclərinə qədər götürülür və Xəzinədarlıqda uçota alınır. Dövlət büdcəsi xərclərinin tənzimlənməsinin ən vacib istiqamətlərindən biri də onun sahələr üzrə, həmçinin cari və əsaslı xərclər üzrə bölüşdürülməsidir ki, ölkədə mövcud olan makroiqtisadi sabitlik daha çox bu xərclərin nisbətindən asılıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, bütün ölkələrdə büdcə xərcləri siyasəti öz mühafizəkarlığı ilə seçilir. Bir qayda olaraq cəmiyyətin sosial inkişafı gəlirlə müqayisədə xərclərin daha sürətli artmasını tələb edir ki, bu da gəlir, xərc və büdcə kəsirinin daha uzun müddətə planlaşdırılmasına səbəb olur. Xərc siyasətinin reallaşdırılması elementlərindən biri də institutsional büdcə maliyyələşdirilməsinin məqsədyönlülüyü və
strukturunun qiymətləndirilməsidir. Keçid dövrünü yaşayan bütün MDB ölkələrində tamamilə büdcə vəsaiti hesabına fəaliyyət göstərən çoxsaylı büdcə təşkilatları şəbəkəsi mövcuddur ki, onların bir çoxunun fəaliyyətində məqsəd heç də ictimai məhsul və xidmətin yaradılmasına yönəldilməmişdir, başqa sözlə bu qurumların sayı əsassız olaraq şişirdilmişdir. Ona görə də maliyyələşmələrin və dövlət vəsaitlərindən istifadənin səmərəliliyinin artırılması və xərclərin optimallaşdırılması üçün büdcə təşkilatlarının inventarizasiyası aparılmalı, dövlət funksiyalarının səmərəli icrasını təmin edəcək sistemə nail olmaq məqsədilə büdcə təşkilatlarının sayı optimal səviyyəyə endirilməlidir. Bundan başqa xərclərin xarakterinə uyğun olaraq mərkəzi hökumətin funksiyalarına xas olmayan bir çox səmərəsiz xərclərdən təmizləməklə və onların bələdiyyə səviyyəsinə endirilməsinə nail olmaqla dövlət büdcəsinin makroiqtisadi göstəricilərə təsir səviyyəsini daha da artırmaq mümkündür. Bu zaman dövlətin iqtisadi siyasətinin həyata keçirilməsi ilə bağlı xərlərin strukturu və məqsədyönlülüyü xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Real sektorun inkişafı üçün dövlət 23
vəsaitlərinin ayrılması dövlət sektorunun həcmindən asılı olaraq kəskin surətdə dəyişir. Məsələn, Qərbi Avropa ölkələrində bu sektorun xüsusi çəkisi çox olduğu üçün dövlət büdcəsi xərclərinin çox hissəsi subsidiya şəklində milliləşdirilmiş müəssisələrin saxlanmasına və inkişafına yönəldilirdi, birbaşa investisiya qoyuluşları isə ümumi investisiyanın 10-20%-ni təşkil edirdi. Son zamanlar milliləşdirilmiş müəssisələrin özəlləşdirilməsi təsərrüfatlara kapital qoyuluşunu və dövlət müəssisələrinə verilən subsidiyaların həcmini kəskin surətdə azaltmağa imkan vermişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, təsərrüfat məqsədləri üçün ayrılan xərclərin içərisində aqrar sektor daha çox seçilir. Heç bir dövlət fermerlərin və kəndlilərin müflisləşməsində maraqlı deyildir. Şəraitdən asılı olaraq bəzi hallarda dövlət himayədarlıq funksiyasını yerinə yetirməkdən uzaqlaşaraq daxili bazara külli miqdarda xarici kənd təsərrüfatı məhsullarının idxal olunmasına imkan verməsinə baxmayaraq, adətən hökumət öz ölkəsində orta və iri fermer təsərrüfatlarının formalaşmasında daha çox maraqlı olur. Daxili dövlət borcuna xidmət xərcləri, kənd təsərrüfatı tədbirlərinin maliyyləşdirilməsinə çəkilən xərclər, dövlət və özəl müəssisələrə ayrılan kredit və subsidiyalar, infrastruktura obyektlərinin yaradılması və təkmilləşdirilməsi xərcləri büdcə tənzimlənməsinin dəyişən məqsədinə xidmət edir. Bu xərclərin həcmi investisiya qoyuluşunun səviyyəsinə çox ciddi təsir göstərir. Adətən böhran və tənəzzül dövrlərində təsərrüfat məqsədinə dövlət xərclərinin həcmi bir qayda olaraq artır, iqtisadiyyatda dirçəliş meylləri gücləndikcə əksinə azalır. xracın kreditləşməsinə, onların siğortalanmasına çəkilən büdcə xərcləri ixracı stimullaşdırır və uzunmüddətli dövrdə tədiyyə balansını yaxşılaşdırır, iqtisadiyyat üçün yeni xarici bazarların əldə olunmasına imkan verir, milli valyutanın möhkəmlənməsinə kömək edir, xaricdən daxili bazara yalnız zəruri malların gətirilməsini təmin edir. Bunlar dövlət büdcəsi xərclərinin xarici iqtisadi yönümünü müəyyən edir.
24
Dövlət xərclərinin səmərəli idarəedilməsi və onun keyfiyyətcə yeni səviyyəyə yüksəldilməsi büdcə vəsaitlərindən istifadənin effektivliyinin artırılmasını, sosialyönümlü xərclərin keyfiyyətinin yüksəldilməsini büdcə subsidiyaları və dotasiyalarının optimallaşdırılmasını nəzərdə tutur. əsas məsələ dövlətin büdcə siyasətinin reallaşdırılmasına imkan verən dövlət borcu və faiz ödənişlərindən başqa digər büdcə xərclərinin xüsusi çəkisinin artırılmasıdır. Büdcə xərclərinin optimallaşdırılması üzrə görülən tədbirlərin səmərəliliyi son nəticə kimi vəsaitlərdən məqsədyönlü istifadənin səviyyəsi ilə, başqa sözlə xərc edilən dövlət vəsaitinin hər bir vahidinin istifadə effektivliyi ilə müəyyən olunur ki, bu da dövlətin malik olduğu məhdud resursların ilk növbədə strateji məqsəd və vəzifələrin yerinə yetirilməsini şərtləndirir.
25
Kataloq: application -> uploads -> 2015 2015 -> 4 İstehlakçıların davranışının modelləşdirilməsi Son istehlakçıların davranışının modelləşdirilməsi 2015 -> MİkrobiologiYA, sanitariya və GİGİyena fəNNİ azərbaycan böLMƏSİ 2015 -> Magistrantların dissertasiya mövzusunun yazılması, müzakirəsi və müdafiəsi üçün yaddaş qeydi Birinci tədris ILI üzrə 2015 -> AZƏrbaycan respublikasinin təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti 2015 -> План: Məqsəd auditoriyasının elementləri və mövqeləşdirmənin prinsipləri 2015 -> АзярбайжАН РЕСПУБЛИКАСЫ ТЯЩСИЛ НАЗИРЛИЙИ азярбайжан дювлят игтисад университети 2015 -> MÖvzu giriş. Materiya. Kimya, yaranması, inkişaf tarixi, əsas kimya qanunları 2015 -> Bazarların cəlbediciliyi plan bazarın mütləq və cari potensialı 2015 -> İqtisad elminin tarixi və metodologiyasы “ 2015 -> Ali təhsil müəssisəsinin Nümunəvi Nizamnaməsi"nin və "Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin dəyişiklik edilmiş bəzi qərarlarının siyahısı"nın təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin Qərarı Yüklə 0,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|