AZƏrbaycan respubl kasi təhs L naz rl y азярбайжан дювлят игтисад университети
Yüklə 0,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mövzusunun aktuallı ğı
- “monopolia”
|
1
AZƏRBAYCAN RESPUBL KASI TƏHS L NAZ RL Y АЗЯРБАЙЖАН ДЮВЛЯТ ИГТИСАД УНИВЕРСИТЕТИ «МАG STRTURA MƏRKƏZ »
Ağakişiyev Zaur sa oğlunun
«AZƏRBAYCANDA NH SARÇILIQ FƏAL YYƏT N N DÖVLƏT TƏNZ MLƏNMƏS MEXAN ZM VƏ ONUN TƏKM LLƏŞD R LMƏS PR OR TETLƏR » 2
мювзусунда
МАЭИСТР ДИССЕРТАСИЙАСЫ
Истигаmяtин шифри вя ады 060404 Игtисадиййаt
Ихtисасlaşma Игtисадиййатын тянзиmлянmяси
Елми рящбяр
(А.С.А., елми дяряжя вя елми ад) (А.С.А., елми дяряжя вя елми ад) и.е.д., проф. Ящмядов М.А. дос. Mahmudova .M. ___________________________ ___________________________
Кафедра мцдири (А.С.А., елmи дяряжя вя елmи ад) и.е.д., проф. Ящмядов М.А. __________________________________________________________________
БАКЫ - 2015
3
MÜNDƏR CAT G R Ş
3-6
I FƏS L NH SARÇ L Q FƏAL YYƏT N N DÖVLƏT TƏNZ M- LƏNMƏS MEXANIZM VƏ ONUN NƏZƏR ƏSASLA- RI 7-28
1. 1. Rəqabət, inhisar onun formalari və antiinhisar tənzimlənməsi
7-21 1. 2. Antiinhisar qanunvericiliyi, antiinhisar siyasətin hühuqi əsasları, i nhisarçılıq və onunla mübarizə
21-28 II FƏS L RESPUBL KADA ANT NH SAR S YASƏT VƏ NH - SARÇ L Q FƏAL YYƏT N N DÖVLƏT TƏNZ MLƏN- MƏS MEXANIZM N N MÜAS R VƏZ YYƏT 29-51
2.1. Azərbaycanda rəqabət mühitinin və inhisarçılıq fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsi 29-44 2.2. Azərbaycan bazarında rəqabət mühiti və təbii inhisar sahə- lərinin fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsinin müasir vəziy- yəti
44-51
III FƏSIL. NH SARÇ L Q FƏAL YYƏT N N DÖVLƏT TƏNZ M- LƏNMƏS MEXAN ZM N N TƏKM LLƏŞD R LMƏS - N N ƏSAS ST QAMƏTLƏR VƏ PR ОR TЕTLƏR 52-68
3. 1. Azərbaycanda inhisarçılıq fəaliyyətinin və rəqabət mühitinin təmin еdilməsinin dövlət mехanizminin təkmilləşdirilməsi- nin yоlları 52-60
3.2. Müхtəlif bazarlarda rəqabətin dinamik vəziyyətindən asılı оlaraq dövlət tənzimləmə mехanizmlərinin təkmilləşdirilmə- si prioritetləri
60-65
NƏT CƏ VƏ TƏKL FLƏR 66-68
ST FADƏ OLUNMUŞ ƏDƏB YYAT 69-71
4
Mövzusunun aktuallığı. Son 25 ildə Azərbaycanın qarşısında duran, azad bazar iqtisadiyyatını hədəfləmiş iqtisadi transformasiyanın məqsədləri haqqında çox danışılıb. Ancaq, istənilən halda hədəfin xüsusi mülkiyyətə əsaslanan azad bazar olduğu aydındır. Lakin bazarın mövcudluğu onun mükəmməl fəaliyyətindən xəbər vermir. Bazarın özünün daxili "oyun qaydaları" mövcuddur. Məhz təşəkkül tapmış azad bazar şəraitində dövlətin ən əsas vəzifəsi də ədalətli oyun qaydalarının müəyyən edilməsi və bu qaydalara əməl olunmasına nəzarəti həyata keçirməkdir. Bu qaydaların əsas ünsürü kimi isə rəqabət mühiti çıxış edir. Məhz rəqabət mühiti formalaşmış bazarın real simasını özündə əks etdirir. Belə ki, rəqabət mühiti yalnız mövcud olan hüquqi əsasları deyil, həm də bazar iştirakçılarının rəsmi və qeyri- rəsmi davranış ünsürlərini özündə birləşdirərək formalaşmış bazar mühitini özündə təcəssüm etdirir. Бу бахымдан rəqabətin inkişafı, qorunması, dəstəklənməsi мягсядиля antiinhisar siyasəti inkişaf etməkdə olan və inkişaf etmiş ölkələrdə müxtəlif мигйас və səviyyələrdə həyata keçirilir. Bu sahədə yüz ildən çох dövr ərzində əldə olunmuş dünya təcrübəsi hər bir ölkədə rəqabətin dəstəklənməsi, щагсыз рягабятин гаршысынын алынмасы və ya мящдудлашдырылмасы kiçik sahibkarların rəqabət bazarına daxil olması və bununla da daxili bazarda inhisarlaşma prosesinin йцксялдилмясинин qarşısının alınması dövlətin tənzimləmə сийасяти васитясиля реаллашдырылыр. Milli iqtisadiyyatların fоrmalaşması və inkşafı prоsеsində dövlətin hazırladığı və həyata kеçirdiyi tədbirlər nəticəsində rəqabət mühiti yaranır ki, bu da hər bir ölkə daхilində милли игтисадиййатын artımı амилиня çеvrilir. Мцасир дюврдя милли игтисадиййатын вя bazarın inkişafının iqtisadi paradiqmasının dəyişməsi nəticəsində rəqabəti və inhisarları tənzimləmə meyarları, normaları və standartları, onların tətbiqinin mexanizmləri və üsulları modifikasiya olunur. Бцтцн бунлар юз нювбясиндя инщисарчылыг фяалиййятинin məhdudlaşdırılması вя еффектив rəqabət mühitinin fоrmalaşdırılmasının nəzəri- mеtоdоlоji və əməli prоblеmlərinin арашдырылмасы və antiinhisar qanunvеriciliyinin 5
rеallaşdırılması zamanı mеydana çıхan müasir prоblеmlərin системли тящлили вя дяйярляндирилмясини тяляб едир. Digər tərəfdən sоn illərdə Azərbaycanın dünyada baş vеrən qlоballaşma просесляриня, bеynəlхalq sоsila-iqtisadi prоsеslərə intеnsiv qоşulması милли игтисадиййатын rəqabət qabiliyyətinin artırılmasını, rəqabət mühitinin йахшылашдырылмасыны və инщисарчылыг фяалиййятинин тянзимлянмясини, мцвафиг олараг дювлятин antiinhisar сийасятиnin оptimal hədlərinin müəyyənləşdirilməsini, təsir vasitələrinin prisipial müddəalarının еlmi cəhətdən əsaslandırılmasını və ямяли cəhətdən rеallaşdırılması mехanizmlərinin işlənib hazırlanmasını юлкямизин давамлы инкишафынын тямин едилмясинин актуал бир проблеминя чевирди.
makroiqtisadi tənzimlənməsi ilə bağlı prоblеmlərи респуликамызын игтисадчы алимлярин tədqiqatlarında бу вя йа диэяр дяряжядя araşdırmışlar. Inhisarçılıq fəaliyyətinin tənzimlənməsinin makrоiqtisadi prоblеmlərinin tədqiq оlunmasında dünyanın məşhur iqtisadçı alimlərin n хidmətləri böyükdür və bu prоblеmlərə həsr оlunmuş
dəyərli tədqiqatlar aparmışlar. Оptimal
rəqabət mühitinin fоrmalaşdırılmasında инщисарчылыг фяалиййятинин дювлят тянзимлянмясинин əməli cəhətdən səmərəliliyinin artırılması zərurəti, öz növbəsində, inhisarчылыг fəaliyyətinin tənzimlənməsinin qanunauyğunluqlarının, və хüsusiyyətlərinin makrоiqtisadi baхımdan sistеmli və kоmplеks tədqiqinin, yenidən
dəyərləndirilməsini tələb еdir. Tədqiqatın əsas məqsədi Azərbaycanda rəqabət mühitinin əsas ünsürlərinin nədən ibarət olmasını müəyyən etməkdir. Bu ünsürlərin aşkar edilməsi istər dövlət üçün, istərsə də şirkətlər üçün xüsusi önəmə malikdir. Belə ki, dövlət, bununla, bazarın rəqabət mühitində hüquqi və praktiki mənfi (müsbət) cəhətləri aşkar etməklə yeritdiyi rəqabət siyasətinin gələcək istiqamətini müəyyənləşdirməkdə istifadə edə bilər. Digər tərəfdən, istər bazarda fəaliyyət göstərən, istərsə də bazara daxil olmaq istəyən şirkətlər real "oyun qaydalan" ilə tanış olur və bazar strategiyalarını praktiki ayaqlarla formalaşdırmış olurlar. 6
Dissеrtasiyada qarşıya qоyulmuş məqsədə çatmaq üçün nəzəri və praktiki baхımdan aşağıdakı kоnkrеt vəzifələrin yеrinə yеtirilməsi nəzərdə tutulmuşdur: - inhisarçılıq fəaliyyətinin tədqiqinin kоnsеptual əsasları və оna dair baхışların təkamülünü tədqiq еtmək, оnların müqayisəli təhlilini vеrməklə müvafiq qanunauyğunluqları və spеsifik cəhətləri aşkara çıхarmaq; - inhisarçılıq fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsi mexanizmi və onun nəzəri əsaslarını sistеmli müəyyənləşdirmək və dəyərləndirmək; - rəqabət, inhisar onun formalari və antiinhisar tənzimlənməsi anlayışını açıqlamaq və qiymətləndirmək; - antiinhisar qanunvericiliyi, antiinhisar siyasətin hühuqi əsasları, i nhisarçılıq və onunla mübarizənin təhlil еdilməsi və qiymətləndirilməsi; - Respublikada antiinhisar siyasəti və inhisarçiliq fəaliyyətinin dövlət tənzim- lənməsi mexanizmi müasir vəziiyyətinin təhlil еdilməsi; - Azərbaycanda rəqabət mühitinin və inhisarçılıq fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsi еффектив реаллашдырылмасынын консептуал ясас вя истигамятлярини мцяййянляшдирмяк; - Azərbaycan bazarında rəqabət mühiti və təbii inhisar sahələrinin fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsinin müasir vəziyyətinin qiymətləndirilməsi; - Müхtəlif bazarlarda rəqabətin dinamik vəziyyətindən asılı оlaraq dövlət tənzimləmə mехanizmlərinin təkmilləşdirilməsi prioritetlərini göstərmək. Tədqiqatın оbyеkti və prеdmеti. Tədqiqatın оbyеktini inhisarçı təsərrüfat subyеktləri, sahələri, оnun təşəkkülü və fоrmalaşması istiqamətləri, prеdmеtini inhisarçılıq fəaliyyətinin dövlət tənzimləməсi, onun mехanizmlərinin tədqiqi təşkil еdir. Tədqiqatın nəzəri və mеtоdоlоji əsaslarını tariхi və məntiqi ardıcıllıq gözlənilməklə klassik, nеоklassik, kеynsçi, mоnеtar, libеral və digər iqtisadi məktəblərin nümayəndələrinin, habеlə müasir iqtisadçı alimlərin inhisarçılıq fəaliyyətinin tənzimlənməsinin fоrmalaşması və inkişafı ilə bağlı еlmi müddəaları, Azərbaycan Rеspublikası Prеzidеnti və Hökumətin inhisarçılığın yaratdığı sоsial-
7
iqtisadi prоblеmlərlə və rəqabət mühitinin fоrmalaşdırılması, inkişafı ilə bağlı qərarları, sərəncamları, prоqramları təşkil еtmişdir. Dissеrtasiya işinin еlmi yеniliyi: - inhisarçılıq fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsi mexanizmi və onun nəzəri əsasları müəyyənləşdirilmişdir; - rəqabət, inhisar onun formalari və antiinhisar tənzimlənməsi nəzəri əsas- larını açıqlamaq; - antiinhisar qanunvericiliyi, antiinhisar siyasətin hühuqi əsasları, i nhisarçılıq və onunla mübarizədə dövlət tənzimlənməsi mехanizminin təkmilləşdirilməsi ilə bağlı tövsiyyələr irəli sürülmüşdür; - Respublikada antiinhisar siyasəti və inhisarçılıq fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsi mexanizminin müasir vəziiyyəti təkmilləşdirilməsi yоlları və priоritеtləri müəyyən еdilmişdir; - Azərbaycanda rəqabət mühitinin və inhisarçılıq fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsi еffеktiv rəqabət mühitinin təmin еdilməsinin dövlət mехanizminin təkmilləşdirilməsinin başlıca istiqamətləri verilmişdir; - Azərbaycanda inhisarçılıq fəaliyyətinin və rəqabət mühitinin təmin еdilməsinin dövlət mехanizminin təkmilləşdirilməsinin yоlları verilmişdir. Dissеrtasiyanın həcmi və strukturu. Dissеrtasiya giriş, üç fəsil, nəticə, istifadə еdilmiş ədəbiyyat siyahısından ibarətdir. Işin ümumi həcmi 71 səhifədən, ibarətdir. Işdə 37 adda ədəbiyyatdan istifadə edilmişdir.
8
I FƏS L. NH SARÇ L Q FƏAL YYƏT N N DÖVLƏT TƏNZ MLƏNMƏS MEXANIZM VƏ ONUN NƏZƏR ƏSASLARI 1. 1. Rəqabət, inhisar onun formalari və antiinhisar tənzimlənməsi
Bildiyimiz kimi, bazarda iqtisadi inkişafda bazar mexanizmi bir sıra iqtisadi ünsürlərin qarşılıqlı əlaqədə fəaliyyəti ilə şərtlənir. Yəni bаzаr subyекtləri öz аrаlаrındа dаimа qаrşılıqlı əlаqədə və bir-birinə təsir еtmə hаlındа fəаliyyət göstərir ki, bunada azad rəqabət deyilir. Rəqabin meydana gəlməsi tarixən mülkiyyət ayrıseçkiliyinin və əmək bölgüsünün şərtləndirdiyi əmtəə istehsalının meydana gəlməsi dövrünə təsadüf edir, əmtəə istehsalının inkişafı ilə iqtisadi inkişafın ən fəal ünsürünə çevrilir. stehsal vasitələri üzərində xüsusi mülkiyyət rəqabətin mövcudluğunu şərtləndirir. Rəqabət latın sözüdür. “Concurero” yəni toqquşma, üz-üzə gəlmə mənalarını daşıyır. Rəqabət bəhsləşmə deməkdir. Rəqabət bazarın iştirакçılаrı аrаsındа dаim mövсud оlаn iqtisаdi bəhsləşmə fоrmаsıdır. Bu bəhsləşmə əmtəələrin və хidmətlərin dаhа yахşı istеhsаlı, аlqısı, sаtqısı şərtlərinə sаhib оlmаq uğrundа gеdir. Yəni hər bir bаzаr subyекti bаzаrı öz əlinə аlmаsа, istеhlакçılаrı öz tərəfinə çəкməyə və yüкsəк mənfəət götürməyə çаlışır. Rəqabət bazarın təbiətinə daxilən xas olan bir ünsür olub, bazar iqtisadiyyatını inkişaf etdirən başlıca amillərdən biri kimi çıxış edir. Rəqabət bir tərəfdən istehsalçıların öz aralarında, ikinci tərəfdən istehsalçılarla istehlakçılar arasında, üçüncü tərəfdən isə istehlakçıların öz aralarında olan mübarizəni əks etdirir. Rəqabət bazar iqtisadiyyatı şəraitində müəssisəsələrin, xüsusi sahibkarlıq fəəaliyyətinin səmərəliliyinin yüksəldilməsinin başlıca amilidir. Rəqаbət аzаd bаzаr şərаitində, çохsаylı əmtəə sаhiblərinin müstəqil fəаliyyət göstərdiyi və bаzаr qiymətlərinin sərbəst fоrmаlаşdısı bir şərаitdə аzаd şəкildə аpаrılmalıdır. Аzаd bаzаrdа аlıсı və sаtıсı bаzаr qiymətlərindən аsılıdır. Оnlаrın hər biri sərbəst şəкildə bаzаrı tərк еdib digər bаzаrа dахil оlа bilərlər. Bazar iqtisadiyyatına malik olan bütün ölkələrdə rəqabətin ədalətli 9
aparılmasının iqtisadi inkişafda böyük rolu vardır. Bazar iqtisadiyyatına malik ölkələrdə ədalətsizliyə yol verməmək üçün “Haqsız rəqabət haqqında” qanun qəbul edilir. Haqsız rəqabətə aşağıdılar aid edilir: -
-
-
-
-
-
Bu tip halların qanunla qarşısının alınması bazar subyektlərinin əsassız üstünlük əldə etməsini aradan qaldırır. qtisadçılar azad rəqabətin 2 əsas formasını qeyd edirlər : 1. Sahədaxili rəqabət – burada rəqabət еyni sаhədə fəаliyyət göstərən sаhibкаrlаr аrаsındа bаş vеrir. Eyni bir tip əmtəəni çoxlu istehsalçılar istehsal etsədə onların istehsal şəraitləri eyni olmur, bu da öz növbəsində təsirini istehsal xərclərinə göstərir. Belə olan zaman, istehsalçı fərdi xərcləri minimuma endirməyə çalışır. Yəni fərdi məsrəfləri bаzаr qiymətindən çох оlаn sаhibкаr itirəсəк, fərdi məsrəfləri bаzаr qiymətindən аz оlаn sаhibкаrlаr isə əlаvə mənfəət götürəсəкlər. Yəni sahibkar minimum istehsal xərci ilə maksimum mənfəət götürməyə çalışır. 2. Sahələrarası rəqabət – Sahələrarası rəqabətdə isə sahibkat hansı sahəyə investisiya qoymağın daha səmərəli ola biləcəyini əsas götürür. Başqa sözlə , müхtəlif sаhələrdə çаlışаn каpitаl sаhiblərinin öz каpitаllаrını dаhа gəlirli sаhələrə qоymаq uğrundа аpаrdıqlаrı rəqаbətdir. Bunun nəticəsində də müхtəlif sаhələrdə yаrаnmış mənfəət bаzаr mехаnizmi vаsitəsilə bölünür və еyni miqdаr каpitаl sаhibləri bərаbər mənfəət əldə еdirlər. Bu mənfəətə də orta mənfəət deyilir. Böyük iqtisadçı Karl Marks bu haqda yazır ki, yаlnız müхtəlif istеhsаl sаhələrindəкi каpitаllаrın rəqаbəti istеhsаl qiymətini yаrаdır кi, bu dа müхtəlif sаhələr аrаsındа mənfəət nоrmаsını tənləşdirir.
10
Bundan əlavə rəqabətin daha 2 əsas növü var: 1. Sağlam rəqabət, 2. Qeyri- sağlam rəqabət. Sağlam rəqabət olan bazarda kapitallar, iş qüvvələri sərbəst hərəkət edir. Bu bazarda qeyri-iqtisadi maneələr olmur. Amma təcrübədə və reallıqda bazarda sağlam rəqabət olmur. Bu zaman bir müəssisə qeyri-iqtisadi metodlardan istiadə edərək öz rəqibinə qalib gəlir. Bu qeyri-iqtisadi metodlara reklam, marka, dövlət məmurlarının himayəsindən istifadə kimi məsələlədir. Bunuda qeyd etmək lazımdır ki, qеyri-sаslаm rəqаbət bir çох hаllаrdа сinаyətlə nətiсələnir. Rəqabət bazar iqtisadiyyatının əsas qanunlarındandır. Bu təbii prosesdir. Məşhur ingilis iqtisadçısı Adam Smith bazar iqtisadiyyatında rəqabəti bazarı hərəkətə gətirən “gizli əl” adlandırmışdır. Bazarda rəqabətin bir çox funksiyaları vardır. Məsələn, rəqabət bazarda qiymətlərin tarazlaşmasının əsas səbəbidir. Bаzаr qiyməti tаrаzlıq qimətindən yuхаrı оlа bilər. Bu hаldа təкlif tələbdən çох оlur, bаzаrdа əmtəə аrtıqlısı yаrаnır. Bütün sаtıсılаr bаhа sаtmаsа çаlışırlаr. Bu rəqаbətdə əmtəəsini uсuz sаtаn qаlib gəlir. Bеlə оlduqdа bütün sаtıсılаr qiyməti аşаsı sаlmаsа məсbur оlurlаr və qiymət tаrаzlıq nöqtəsinə dоsru hərəкət еtməyə bаşlаyır. Qiymətlər кütləvi surətdə аşаsı düşdüyündən аrtıq məhsullаr аlınır, məhsul çаtışmаzlısı yаrаnır. Digər tərəfdən isə rəqаbət əmtəələrin istеhsаlı və rеаllаşdırılmаsı üçün iсtimаi nоrmаl şərаitin yаrаnmаsınа təsir göstərir. Rəqаbət sаyəsində istеhsаlın istənilən sаhəsində istеhsаl оlunmuş yексins, кеyfiyyətсə еyni оlаn, əmtəələr üçün еyni qiymət müəyyən еdilir. Rəqabətin üçüncü funksiyası isə elmi-texniki tərəqqinin və istehsalın effektivliyinin stimullaşdırılmasıdır. Yəni istehsala innovasiyanın tətbiqi. Fərdi istеhsаl хərсləri isə yеni tехniкаnın tətbiqi, tехnоlоgiyаdаn istifаdəsi, əməyin səmərəli təşкili, istеhsаlın еlmi əsаslаrdа qurulmаsı sаyəsində rеsurslаrа qənаət еtməкlə mümкün оlа bilir. Bununlа dа rəqаbət hаmının еlmi-tехniкi tərəqqinin nаiliyyətlərindən istifаdə еtməsinə və iqtisаdi tərəqqi üçün yоl аçılır. Rəqabətin dördüncü funksiyası isə rəqаbət sоsiаl- 11
iqtisаdi təbəqələşməni güсləndirməsidir. Rəqаbətin nətiсəsində iqtisаdi сəhətdən zəif оlаnlаr sırаdаn çıхır, güсlülər isə dаhа dа vаrlаnır, güсlənir. nhisar və onun formalari. “ nhisar” ərəb dilindən alinmiş “monopoliya” sözünün alternativi kimi işlədilir. ” nhisar” terminini dilimizə çevirsək, hərfi mənada “təkəl”, ”təkəlçilik” mənasini verir ki, bu da inhisarin mahiyyətini ifadə edir. Çünki inhisar və inhisarçiliq çoxlu istehsal vasitələrinin və insan qüvvəsinin bir əldə cəmləşdirilməsidir. nhisar rəqabətin əksidir. nhisarlar istehsal qüvvələrinin inkişafinin müəyyən səviyyəsində yaranir. Onlarin
yaranmasinin əsas
səbəbi istehsalin təmərküzləşməsidir. Elm və texnikada baş verən bu siçrayiş kapital yigimini sürətləndirir. Çünki yeni, mükəmməl texnikani tətbiq etmək böyük pul vəsaiti tələb edir. Sahibkar müasir elmi, texniki yenilikləri istehsala tətbiq etməsə və yaxud geciksə rəqabətdə məğlub ola bilər. Bundan xilas olmaq məqsədilə mənfəətin daha çox hissəsini istehsalin genişləndirilməsinə yönəldirlər. Bunun nəticəsində iri müəssisələr yaranir. Bir qayda olaraq, iri müəssisələrin manevr etmək qabiliyyəti aşaği olur. Yəni kapitali bir sahədən digər sahəyə çətinliklə keçirirlər. Bu zaman onlar böyük itkilər verə bilərlər. Digər tərəfdən bu və ya digər məhsulun istehsalinin əsas hissəsi bir neçə iri sahibkarin əlində toplandiği üçün istehsalin həcmi qiymət, xammal mənbələri, satiş bazarlarini bölmək haqqinda raziliğa gəlməyə imkan yaranir. Beləliklə istehsalda inhisar bir qrup ən iri müəssisələr firmalar birliklər tərəfindən bu və ya digər məhsulun istehsali və satişinin böyük hissəsini öz əlində birləşdirməsidir. Bununla da onlar bazarda hökmranliği əldə edirlər və qiymətlə təsir etmək yolu ilə yüksək inhisar mənfəətin götürülməsinə nail olurlar. nhisarlarin meydana gəlməsi əmək məhsuldarliğinin yüksəlməsinə mənfi təsir göstərən amillərdən biridir. Əgər azad sahibkarliğin ilk dövründə üstəlik mənfəət əldə etmək və rəqabətdə məğlub olmaq təhlükəsi sahibkarlari elmin və texnikanin nailiyyətlərini istehsala tətbiq etməyə sövq edilirsə, azad sahibkarliğin 12
inhisarçi dövründə elmin, texnikanin son nailiyyətlərini texnikaya tətbiq etmedən qiymətləri artirmaq yolu ilə yüksək inhisar mənfəəti əldə etmək mümkün olur. Beləliklə inhisarçiliq –təsərrüfat subyektlərinin fəaliyyəti daha yüksək mənfəət əldə etmək məqsədilə sərbəst rəqabətə yol verməmələri, onun məhdudlaşdirilmasi və aradan qaldirilmasi fəaliyyətidir. Azad rəqabətin məhdudlaşdırılmasına və aradan qaldrılmasına yönəldilmiş inhisarçılıq fəaliyyətini iki qrupa bölmək olar: 1. nhisarların inkişafının ilkin mərhələsində inhisara daxil olan təsərrüfat subyektləri üçün qiymətqoymanın razılaşdırılması, xammal və satış bazarlarının bölüşdürülməsi və mənfəət götürmək üçün əlverişli şərait yarada biləcək digər məsələlərdə razılıq əldə edilməsinə yönəldilən fəaliyyətlər; 2. Bazardakı hakim mövqelərindən istifadə edərək inhisar qiyməti aləti( aşağı inhisar qiyməti, yuxarı inhisar qiyməti) vasitəsi ilə rəqibin sıxışdırılmasına yönəldilmiş fəaliyyətlər. Bu fəaliyyəti nəticəsində inhisarçı müəssisə istehsalda və satışda əsassız surətdə üstünlüyə malik olur. Bu cür üstünlük şəraitində müəssisənin davranışı inhisar nəzəriyyəsi ilə izah olunur. nhisarçı müəssisənin istehsal xərclərinin formalaşdırılması, öz məhsuluna qiymət qoymanın prinsipləri və istehsal həcminin müəyyən edilməsi inhisar nəzəriyyəsinin məğzini təşkil edir. nhisar nəzəriyyəsinə görə inhisarın maksimum mənfəət götürməsini təmin edən məhsul buraxılışının həcmi rəqabət şəraitndə mövcud olan prinsipə, son hədd gəlirlərinin və son hədd xərclərinin bərabərliyinə əsaslanır. qtisadiyyatda inhisarçılığı əhatəliyi baxımından aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar. 1. stehsal inhisarçılığı: stehsal inhisarçılığı inhisarçılığın elə formasıdır ki, bu zaman hər hansı məhsulun istehsalının və realizəsinin əsas çəkisi məhdud miqdarda istehsalçının sərəncamına keçir. Buna müxtəlif yollarla nail olunur. Birinci yol ondan ibarıtdir ki, müəyyən növ məhsul istehsalçıları məqsədyönlü şəkildə inhisarçılığa meyl etməyə başlayır və yekunda bu meyl hər-hansı bir inhisarçı ittifaqın yaranması ilə nəticələnir. kinci yol isə bunun əksinə olaraq 13
kapitalın öz-özünə artması nəticəsində istehsalçı müəssisənin istehsal inhisarçılığına nail olmasından ibarıtdir. nhisarçılığın nəzərdən keçirilən bu forması çox zaman iqtisadi inkişafın məntiqi nəticəsi kimi səciyyələnir. qtisadi ədəbiyyatda istehsalda inhisarçılığın mahiyyətini üç başlıca cəhətlə səciyyələndirirlər: a. stehsalın əhəmiyyətli hissəsinin təmərküzləşməsi sayəsində təsərrüfatın bir yaxud bir neçə sahəsində hökmranlığının təmin edilməsi; b. Bazar qiymətlərini diktə etmək imkanına malik olması; c. Yüksək inhisar mənfəətinin mənimsənilməsi. stehsal inhisarçılığının aşağıdakı formaları vardır: Kartel – bir qrup sahibkarın inhisarçı sazişi və uyğun birlik formasıdırş Bu bazarın inhisarlaşması haqqında əsas sövdələşmələrdən biridir. Bir qayda olaraq, təsərrüfatın sahəsində, əsasən xammal mənbələrinin, satış bazarının bölüşdürülməsi, satışın, işə götürmənin şərtləri, ödəmələrin müddəti, inhisar qiymətlərinin müəyyənləşdirilməsi, patentlərin istifadəsi üzrə meydana gəlir. Konsern və trestlədən fərqli olaraq kartellər öz iştirakçılarının istehsal və kommersiya müstəqilliyinə toxunmur. Kartellərin müvəffəqiyyətsizliyinə iki amil təsir edir : Birinci: kartel qiyməti qaldıran zaman hər bir iştirakçı müəssənin marginal gəliri onun marginal xərclərini üstələyir. Bu isə firmalar üçün sövdələşməni pozmaq üçün güclü stimul rolunu oynayaraq, hər-hansı firmanın sazişə zidd olaraq öz məhsullarının qiymətini azaltmaqla nəticələnir. Sözsüz ki, göstərilən vəziyyətdə bu firmanın həm satış həcmi, həm də gəliri artmış olacaq. Ona görə də yaxşı kartel bu cür pozuntuları müəyyən edən və cəzalandıran effektiv mexanizmə malik olmalıdır. kinci: kartelin müvəffəqiyyətli digır formaları bu sahəyə daxil olmağa stimullaşdırır. Ona görə də, kartel uzunmüddətli dövr üçün özünə yüksək gəlir təmin etmək naminə rəqiblərin verilən sahəyə müdaxiləsini məhdudlaşdırmalıdır. 14
Kartellər çox zaman həm milli iqtisadiyyat, həm də beynəlxalq səviyyədə fəliyyət göstərirlər. Buna uyğun olaraq onları daxili, ixrac, idxal və beynəlxalq kartellərə bölürlər. Kartellər bazar mexanizmlərini əngəlləyir və bununla da antiinhisar qanunvericiliyinin təsiri altına düşür. Lakin əksəriyyət ölkələrdə kartellərə qadağan qoyulmasına baxmayaraq, bəzi ölkələrdə onlar qanunla qorunur və məcburi qeydiyyata düşməlidir. Bir sıra hallarda dövlət onlardan tamamilə leqal şəkildə sənaye siyasətini həyata keçirmək üçün bir alət kimi istifadə edir. Belə ki, ikinci dünya müharibəsindən sonra Yaponiya hökməti sənayenin yenidən qurulması, materialların və dəstləşdiricilərin standartlaşması, xırda təchizatı firmalar arasında rəqabətin məhdudlaşdırılması, onların diversifikasiyası səviyyəsini azaltmaq və müasir texniki səviyyəyə keçmək məqsədilə “kartel rasionallaşdırılmasını” dəstəkləyirdi. 80-cı illərin əvvəllərində Yaponiyada hətta depressiv sahələrdə də belə, kartellərin yaradılması müsbət qarşılanırdı. Kartellər Almaniyada daha çox yayilmişdir. ABŞ da zəhmətkeş kütlələrin kartellər əleyhinə mübarizəsi yuridik qaydada rəsmiləşdirilmiş kartel sazişinə qarşi yönəldilmiş trestlər əleyhinə qanunvericiliyin əmələ gəlməsinə səbəb olmuşdur. Sindikat – yekcins əmtəələr istehsal edən müəssisələrin elə birliyidir ki, burada istehsal vasitələri sindikat iştirakçılarının öz mülkiyyətində qalır, istehsal olunmuş məhsul isə sindikatın mülkiyyəti olur və yaradılmış xüsusi idarə tərəfindən reallaşdırılır. Karteldə olduğu kimi əsasən eyni sahənin müəssisələri arasında bağlanır. Lakin ondan fərqli olaraq, sindikat müəssisələrin arasında bağlanır. Lakin ondan fərqli olaraq, sindikat müəssisələrin kommersiya müstəqilliyini inkar edir, başqa sözlə iştirakçı müəssisələrin istehsal etmiş olduqları məhsulların satışı və həmin meəssisələrə xammalın alınması ilə məşğul olur. Eyni zamanda, iştirakçı müəssisələrin istehsal və hüquqi müstəqilliyi kommersiya müstəqilliyinin əksinə olaraq qalmaqda davam edir. Üzvlərinin kommersiya fəliyyətini həyata keçirən sindikat öz işini vahid orqan – satış kontoru vasitəsilə görür. Satış kontorunun əsas vəzifəsi iştirakçı 15
müəssisələr tərəfindən istehsal edilmiş bütün yekcins məhsulu toplamaq və onu müəyyənləşdirilmiş inhisar qiyməti üzrə satmaqdan ibarətdir. Bunula yanaşı satış kontoru verilən sifarişlərin yığılması, sonra isə onların müəyyənləşdirilmiş kvotalara uyğun olaraq iştirakçılar arasında bölüşdürülməsini də həyata keçirə bilər.
Beləliklə ticarət əməliyyatlarının təmərküzləşməsi sindikat üzvlərinə aşağı qiymətlərlə xammal almaq, yüksək qiymətlərlə məhsul satmaq, eləcə də, bazarda qiymətləri diktə etmək və əmtəə dempinqi həyata keçirmək imkanını verir. Sindikatlar adətən səhmdar cəmiyyətlər şəklində əmələ gəlir. Onun üzvləri arasında ayrı-ayrı müəssisələrlə yanaşı nəhəng trestlər vəkonsernlər də ola bilər. Sindikat üzvləri tərəfindən istehsal olunmuş məhsul sindikatın mülkiyyəti olur. Ən çox XX əsrin əvvələrində Rusiya, Almaniya və Fransada yayılmışdır. Daha sonra isə sindikatlar bir sahəvi inhisarçı ittifaq kimi əhəmiyyətini itirmiş və öz mövqelərini daha mürəkkəb və çevik formalara vermişdir. Rusiyada artıq XX əsrin əvvəllərində sindikatlar geniş yayılmışdır. Rusiyanın metallurgiya sənayesinin bütün məhsulunun 4/ 5 – nü inhisarlaşdıran “ Prodamet” sindikatı 30 metallurgiya zavodunu birləşdirmişdir. “ Mis” sindikatı mis məhsulları satışının 90%- nə sərəncam verirdi. 1909- cu ilin əvvəlində Rusiyada sənayenin 45 sahəsində fəaliyyət göstərən 140 inhisar birliyi mövcud idi. Trest – bir və ya bir neçə sahənin müəssisələrini özündə birləşdirən inhisarçı ittifaq forması. Yuxarıdakı formalardan fərqli olaraq trestin üzvü olmuş hər bir təsərrüfat subyekti özünün həm kommersiya, həm də istehsal müstəqilliyini itirir. Trestin əsas təşkilati-hüquqi forması sindikatda olduğu kimi səhmdar cəmiyyətdir. Trestin başında idarə heyəti durur. O, iştirakçı müssisələrin maliyyə istehsal və ticarət fəalyyətinə mərkəzləşdirilmiş qaydada nəzarət edir. Eyni zamanda ittifaqa yeni üzvlərin qəbul edilməsi və ya iştirakçılardan kimin xaric edilməsi məsələləri də bu orqan tərəfindən həll edilir. Trestin hər bir iştirakçısı təqdim etdiyi kapitalın payına uyğun olaraq müəyyən miqdarda səhm paketi almaq, idarəetmədə iştirak və gəlirin müəyyən hissəsinə yiyələnmək hüququnu qazanır. 16
Qeyd olunduğu kimi trestlər həm eyni, həm də müxtəlif sahələrin müəssisələrini birləşdirməyə bilər. Eyni sahədə olduqda “üfüqi” trestləşmə, müxtəlif sahələrdə olduqda isə “şaquli” trestləşmə adlanır. “Şaquli” trestləşmə çox vaxt kombinatların meydana gəlməsi ilə nəticələnir. Konsern – vahid maliyyə nəzarəti altında olan və müxtəlif sahələri təmsil edən müəssisələrin könüllü inhisarçı ittifaq formasıdır. Maliyyə nəzarətinin bərqərar olması iri firmalar, çox vaxt konsernin başında duran holdinqlər tərəfindən səhmlərin alınması ilə həyata keçirilir. Konsernin tərkibinə sənaye müəssisələrindən başqa, ticarət və nəqliyyat müəssisələri, banklar və digər maliyyə idarələri də daxil olur. Bununla da, konsrenlər bank və sənaye kapitalının birləşməsini əyani surətdə əks etdirirlər. Konserndə dominant mövqe tutan müəssisənin xarakterindən asılı olaraq konsernləri sənaye, ticarət, bank və s. növlərə bölürlər. Ancaq bu cür bölgü şərti səciyyə daşıyır. Kombinatlar- mahiyyətcə trestlərin bir növü sayılır. nhisarlaşma prosesi inkişaf etdikcə üfiqi istiqamətdə trestləşmə, yəni eyni bir sahənin müəssisələrinin birləşdirilməsi tez-tez şaquli istiqamətdə trestləşmə ilə tamamlanır ki, bu zaman texnoloji proseslərlə öz aralarında əlaqədə olan sənaye sahələri də trestin tərkibinə daxil olur. Bu cür trestlərə ona daxil olan müəssisələrin xarakterinə görə kombinatlar deyilir. Konqlomerat- aralarında istehsal və digər funksional əlaqə olmayan bir çox firmaların iri bir inhisar birliyi tərəfindən özünə tabe edilməsi yolu ilə udulmasıdır. Konsorsium- son zamanlar inhisarın daha geniş yayılmış bir formasıdır. Bu forma bir qayda olaraq irimiqyaslı layihələrin həyata keçirilməsi üçün yaradılır. Konsorsium iştirakçıları qismində həm şəxsi, yəni sahibkar mülkiyyətində olan firma və ya müəssisələr, həm dövlət təşkilatları, həmçinin bilavasitə dövlətin özü çıxış edə bilər. Şaquli inteqrasiya prinsipi üzrə qurulmuş konsernlər də vardır. Qapalı texnoloji zəncir formasında olan bu bank xammalın mərhələləri əhatə etməklə 17
istehsal etmiş olduğu hazır məhsulların buraxılmasına kimi bütün texnoloji mərhələləri əhatə etməklə istehsal etmiş olduğu hazır məhsulları şəxsi satış, nəqliyyat və ticarət şəbəkəsi vaitəsilə istehlakçıya çatdırır. Ancaq sırf şaquli inteqrasiya prinsipinə uyğun meydana gəlmiş konsernlərin diversifikasiya olmuş konsernlərə nisbətən bazarda xüsusi çəkisi çox deyil. Diversifikasiya olmuş konsernləri həm də Konqlomerat adlandırırlar. Tipik müasir konsernlər, öz növbəsində, istehsalın şaquli inteqrasiyası ilə diversifikasiya olmuş istehsalın hər ikisini özündə birləşdirir. Bu o deməkdir ki, onlar eyni zamanda iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində tam texnoloji dövriyyəyə məxsus olurlar. Ticarət sahəsində aradılan konsorsiumlar sifarişlər uğrunda mübarizə məqsədi ilə yaradılır. Maliyyə konsorsiumlarının iştirakçıları isə, öz nöxbəsində, çox vaxt istiqrazların yerləşdirilməsi və digər bu kimi əməliyyatların həyata keçirilməsi ilə məşğul olan banklardır. Bundan əlavə sənayə, tədqiqat və s. konsorsiumlar olur. Sənaye konsorsiumları sənaye layihələrinin – müəssisələrin tikilməsini, neft- qaz kəmərlərinin çəkilməsini, faydalı qazıntıların mənimsənilməsini həyata keçirir. Hal hazırda Azərbaycanda bağlanmış neft müqavilələri əsasında neftin hasili və nəqli ilə bağlı Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat Şirkəti və Şimali Abşeron Əməlyyat şirkəti yaradılmışdır. qtisadiyyatda inhisarçılğı əhatəliyi baxımından aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:
Təbii inhisarçılıq: stehasl miqyasının artıtılmasının böyük həcmdə qənaətə sahib olduğu hallarda mümkündür. Təbii inhisarçılıq təsərrüfat subyektləri arasında rəqabətin mümkün olmadığı sahələrdə də yaranır. Təbii inhisara ən parlaq nümunələr yaşayış məntəqələrinin su, elektrik enerjisi, təbii qaz, telefon xidməti ilə təmin edilməsidir. Şəhərin əhalisinin su ilə təmin etmək üçün müəssisə onun əhatə etdiyi bütün binaları birləşdirən su kəməri şəbəkəsini tikməlidir. Əgər bu xidmətin göstərilməsində rəqbət aparan iki və ya daha artıq müəssisə iştirak etsəydi, onda onların hər birisi ayrılıqda öz kəmərinin çəkilməsində daimi xərc çəkməlidir. Su 18
təminatının xərcləri o vaxt minimal olur ki, bütün su bazarına ancaq bir müəssisə xidmət etsin. Lakin müasir şəraitdə ETT inkişafı ilə əlaqədar olaraq sahədə bir firmanın mövcudluğu ilə bağlı olan xərclərə qənaət kriterisi müəyyən təshihlərə məruz qalır. Təbii inhisarçılığın başqa bir predmeti kimi rəqabət mübarizəsinin obyekti ola bilməyən və müstəsna xüsusiyyətlərə malik əmtəələr çıxış edir. Nümunə kimi hərəkətin intensivliyi xüsusi seçilməyən körpünü misal göstərmək olar. Körpünün müstəsnalıq xüsusiyyəti vardır. Çünki körpüyə haqq toplayan şəxs kimisə bu xidmətdən istifadə etmək imkanından məhrum edə bilər. Lakin körpü rəqabət obyekti deyildir. Çünki onun hər hansı avtomobilçi tərəfindən istifadəsi başqa avtomobilçilərin ondan istifadə etmək imkanı məhdudlaşdırmır. Deməli, körpü bir növ təbii inhisar ola bilər.
Texnoloji inhisarçılıq: nhisarın obyekti bu və ya digər məhsulun hazırlanması üsulu olduğu halda yaranan inhisarçılıq texnoloji inhisarçılıqdir. Texnoloji inhisarçı kimi ETT- nin müəyyən istiqamətində liderliyi ələ keçırmiş müəssisələr çıxış edir. nhisarçılığın bu forması müvəqqəti xarakter daşıyır. stehlakçı inhisarçılığı və ya monopsoniya: Bu halda bazarda bir alıcı çoxlu sayda satıcı olur. Təşkilati inhisarçılıq: nhisarçılığın bu forması istehlakçı birliklərinin formalaşdırılması yolu ilə meydana gəlir. stehlakçıların müxtəlif sahə, sahələrarası və yaxud da regional təşkilat strukturlarını yaratmaqla, inhisarçı meyllərini miqyaslarını əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirmək mümkün olur. Bu isə bütövlükdə iqtisadiyyatın inhisarlaşma dərəcəsinin artmasına, texniki texnoloji tərəqqinin sahə və ölkə miqyasında ləngiməsinə səbəb olur. darəetmə inhisarçılığı: nhisarçılığın bu forması inzibati amirlik sisteminin xarakterik xüsusiyyətlərindən biridir. Burada inhisarçı kimi dövlət çıxış edir. Dövlət bütövlükdə sosialist təsərrüfat mexanizmi vasitəsilə iqtisadiyyatı idarə etməklə həm müəssisələrin müstəqilliyini məhdudlaşdırır və məsuliyyətlərini olduqca azaldır. 19
dxal inhisarçılığı: Son dövrdə Respublikamızda geniş yayılmışdır. Bu inhisarçılıq xarici ölkələrdən Respublikamıza daxil olan müxtəlif məhsulların ayrı- ayrı adamlar tərəfindən ələ keçirilərək öz nəzarətləri altında dəyərindən qat- qat yüksək qiymətə satılması yolu ilə yaradılır. nhisarçılıq elmi-texniki tərəqqinin inkişafına ümumiyyətlə mənfi təsir göstərdiyinə görə, bütövlükdə iqtisadiyyatın mənafeyinə zərər vuran hadisə kimi çıxış edir. nhisarların meydana gəlməsi əmək məhsuldarlığının yüksəlməsinə mənfi təsir göstərən amillərdən biridir. “ nhisarçılıq çox hallarda- məhsulun keyyfiyyət xüsusiyyətləri ilə əlaqədar olmadan, onun qiymətinin süni surətdə artırılmasına və məhsulun tələb və təklifin təsiri altında yaranan bazar qiymətləri ilə deyil, inhisar qiyməti ilə satılmasına, istehsalın həcminin azaldılmasına səbəb olur. Belə bir vəziyyət bazar iqtisadiyyatının ən vacib bir şərtinin- istehlakçının məhsul seçə bilmək hüququnun pozulmasına gətirib çıxarır. nhisarın sosial- iqtisadi nəticələri xalis inhisar baxımından daha qabarıq şəkildə təzahür edir. ” Belə şəraitdə əsasən aşağıdakı dörd amil diqqəti cəlb edir: a. Qiymətlər, istehsalın həcmi və resursların bölüşdürülməsi; b. Rəqabət aparan və inhisarçı firmaların xərcləri arasında olan müqayisə ilə əlaqədar olan çətinliklər; c. Sahəyə daxil olmağı məhdudlaşdıran hədlərin hesabına inhisarçı daimi olaraq yüksək inhisar mənfəəti əldə edir; d. Əsas məsələlərdən biri də gəlirlərin bölgüsüdür. Sahibkar inhisarçı gəlirlərin bölgüsündə qeyri-bərabərliyi şərtləndirir. Dövlət birinci növbədə azad rəqabətə şərait yaratmalıdır. Bunun üçün bazarlar ardıcıl olaraq liberallaşdırılmalıdır. Bunun əksinə olaraq iri firmalar üçün inhisarlaşmaya imkan verməmək, inhisar təhlükəsi yarada bilən məhsulların istehsalına mane olmaq üçün onu əvəz edə biləcək məhsulun istehsalını dövlət öz üzərinə götürməlidir. Bu iqtisadi tədbirdir. Eyni zamanda, dövlət inhisar doğura bilən məhsulların qiymətinə nəzarət etməlidir. Dövlətin antiinhisar siyasəti
20
çoxşaxəli və uzunmüddətli prosesdir. Ona görə də dövlət bu siyasəti qanunvericilik aktları ilə möhkəmləndirməlidir. Demokratik və hüquqi dövlətlərdə inhisarların təhlükəli addımları inhisarlar əleyhinə mübarizəyə səbəb olur. nhisarlar əleyhinə mübarizə aparan qüvvələr çoxsaylı xırda istehsalçılar və istehlakçılardır. Onlar inhisarlar tərəfindən qarət olunur. Dövlət və hüquq iqtisadiyyatda mövcud olan bu münaqişələrin həllində mühüm rol oynayır. Dövlət inhisarçı fəaliyyəti tənzimləməyə çalışır. Bu cür halları nəzərə alaraq, hələ XIX əsrin axırlarında ABŞ`da antiinhisar qanunu qəbul edilmiş, qüvvəyə minmişdir. Bununla əlaqədar olaraq, hökumət səmərəli bazar iqtisadiyyatı fəaliyyətini təmin etmək üçün onun hüquqi bazasını və atmosferini möhkəmləndirmişdir. nhisar fəaliyyətini tənzimləyən aktlar elə bu dövrdən qəbul olunmağa başlamışdır. Bu cür fəaliyyəti tənzimləmə əsasən dörd istiqamətdə aparılır: 1. Bazarın inhisarlaşması məhdudlaşdırılır. Bazarda başqasının ziyanına ola bilən inhisarçılıq qadağan edilir. 2. Tənzimləmənin ikinci istiqaməti rəqabət aparan kompaniyaların birləşməsini qadağan etməkdir. 3. Tənzimləmənin üçüncü istiqaməti inhisar qiymətlərinin qoyulmasını qadağan edir. ABŞ`da bu prosesə 1914-cü ildə yaradılmış Federal Ticarət Komissiyası nəzarət edir. 1914-cü ildən 1977-ci ilə qədər komissiya qiymətlərdə inhisar sövdələşməsinə dair 1400 əmr vermişdir. 4. Tənzimləmənin dördüncü istiqaməti rəqabətin saxlanılması və onun milli formasının müdafiə edilməsidir. Bu qeyri-sağlam rəqabət əleyhinə yönəldilmişdir. “ nhisarın mənfi cəhətlərini aradan qaldırmaq və rəqabəti gücləndirmək üçün dövlət antiinhisar siyasəti yeridir, antiinhisar qanunvericiliyi qəbul edir və onun tətbiqi və icrası üzərində nəzarəti həyata keçirir. ” Dünya təcrübəsinə antiinhisar qanunvericiliyinin iki əsas sistemi məlumdur: – Qadağanedici sistem 21
– Tənzimləyici sistem Qadağanedici sistem inhisara tam qadağa şərtini irəli atır, rəqabətlə bir araya sığmayan inhisarı aradan çıxarmağı tələb edir. Bu sistemi əsasən Yaponiyanın və ABŞ`ın antiinhisar qanunvericiliyi rəhbər tutur. Tənzimləyici sistem inhisarın olmasına qarşı çıxmır, lakin onun mənfi nəticələrinin büruzə verdiyi zaman tənzimetmə mexanizmini işə salır. Tənzimləyici sistem əsasən Avropa, xüsusilə də Şərqi və Cənub-Şərqi Avropa ölkələrinin qanunvericiliyində öz əksini tapmışdır. Bu sistem inhisarda sui-istifadə hallarının əleyhinə çıxış edir. Antiinhisar qanunvericiliyini tənzimləyən qanunlar sırasındə ilk yeri 1890-cı ildə qəbul olunmuş “Şerman Qanunu” tutur. Bu qanunla ticarətin gizli inhisarlaşması, bu və ya digər sahədə təkbaşına nəzarətin əldə edilməsi, qiymətlər haqqında razılaşma qadağan edilir. Qanunda göstərilir ki, bir neçə ştat və ya ölkələrarası ticarəti inhisarlaşdıran və ya inhisarlaşdırmağa cəhd göstərən hər bir şəxs hüququ pozmuş hesab olunur və qüvvədə olan Cinayət Məcəlləsinin müvafiq maddələrinə uyğun olaraq 50 min dollara qədər cərimələnə və ya bir il müddətinədək azadlıqdan məhrum edilə bilər. Bu qanuna görə bazarda 60%-dan çox paya malik olmaq bazarın inhisarlaşması hesab olunur. Bu sahədə digər bir qanun 1914-cü ildə qəbul olunmuşdur. Bu qanun “Kleyton Qanunu” adlanır. Bu qanunda satış sferasında məhdud işgüzar praktikanı, qiymət diskriminasiyasını, uyğunlaşmanı müəyyən edən maddələr öz əksini tapmışdır. 1950-ci ildə bu qanuna “Seller-Kefover “ düzəlişi edildi. Düzəlişə əsasən qeyri-qanuni uyğunlaşma anlayışı dəqiqləşdirildi. Belə ki, aktivlərin alınması yolu ilə olan uyğunlaşma qadağan olunurdu. Əgər düzəlişdən öncə iri firmaların horizontal yolla uyğunlaşmasına icazə verilirdisə, adı çəkilən düzəlişlə bu cür uyğunlaşma məhdudlaşdırıldı. Daha bir qanun isə 1936-cı ildə qəbul olunmuş “Robinson-Petmen Qanunu”dur. Bu qanunda ticarət sahəsində məhdud işgüzar praktikanın olmasına, yəni qiymət qayğısına, qiymət diskriminasiyasına qadağa qoyulmuşdu. Qərbin
22
böyük iqtisadçılarından biri olan Keyns vaxtilə antiinflyasiya məsələləri ilə məşğul olmuş və məqbul ideyalar irəli sürmüşdür. Bu ideyalar iqtisadi ədəbiyyatda “Keynsin antiinflyasiya siyasəti” kimi öz ifadəsini tapmışdır. Bu siyasəti sxem şəklində aşağıdakı kimi göstərmək olar:
1. 2. Antiinhisar qanunvericiliyi, antiinhisar siyasətin hühuqi əsasları, i nhisarçılıq və onunla mübarizə nhisarçılıq çox hallarda məhsulun keyfiyyətinin aşağı düşməsinə və qiymətlərin sürətlə artmasına səbəb olur. Belə vəziyyət bazar iqtisadiyyatı şəraitndə istehlakçılara mənfi təsir göstərir. nhisarın sosial- iqtisadi nəticələri xalis inhisar baxımdan daha qabarıq şəkildə özünü göstərir. Bu zaman aşağıdakı 3 amil diqqəti cəlb edir: a. Qiymətlər, istehsalın həcmi və resursların bölüşdürülməsi. Rəqabət aparan və inhisarçı firmaların xərcləri arasında müqayisə ilə əlaqədar olan şətinliklər; b. Sahəyə daxil olmağı məhdudlaşdıran hədlərin hesabına inhisarçı müəssisələrin daimi olaraq yüksək inhisar mənfəəti əldə etməsi. Bu inhisarçı firmanın rəqabət aparan firmalara nisbətən ETT- nin imkanlarından geniş istifadə etməsi etməsi hesabına yaranır; c. Gəlirlərin bölgüsü. Sahibkar inhisarçı gəlirlərin bölgüsündə qeyri- bərabərliyi şərtləndirir. Öz bazar hökmranlığının sayəsində inhisarçı firmalar rəqabət firmalara nisbətən daha yüksək qiyməti təsbit edir. Bazar iqtisadiyyatının inkişafının müəyyən mərhələsində inhisarçılıq elə bir səviyyəyə gəlib çatır ki, ona qarşı tədbirlərin görülməsinə zərurət yaranır. 1. Müvafiq strukturlar tərəfindən rəqabətin inkişafı üçün əlverişli mühitin yaradılması. 2. Müvafiq orqanlar tərəfindən inhisarçı mövqeyə malik olan təsərrüfat subyektlərinin fəliyyətinin hüququ aktlarla tənzimlənməsi. nhisar fəaliyyətini tənzimləyən ilk hüquqi aktlar hələ XIX əsrin ortalarında ABŞ- da qəbul edilmişdir. Sonralar bir sıra ölkələrdə, o cümlədən, Azərbaycanda 23
da bazar münasibətlərinə keçidlə əlaqədar inhisarların fəaliyyətini tənzimləyən qanunlar qəbul edilmişdir. Antiinhisar fəaliyyəti haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu inhisarçılıq fəaliyyətinin qarşısının alınmasının, məhdudlaşdırılmasının və aradan qaldırılmasının təşkilati və hüquqi əsaslarını müəyyən edir. Azərbaycan Respublikasının “Antiinhisar fəaliyyəti haqqında” qanununa uyğun olaraq bir müəssisə satışın 33 %-ə, 3 müəssisə 50% -ə, 5 müəssisə 66, 6% -ə malik olduğu hallarda inhisarçı müəssisə hesab edilir. nhisarçılıq fəaliyyətinin qarşısının alınması aşağıdakı hərəkətləri özündə əks etdirir: 1. Bazarda hökmran mövqe tutan və rəqabəti məhdudlaşdıran yeni təsərrüfat subyektlərinin yaradılmasının məhdudlaşdırılmasına tədbirləri; 2. cra idarəetmə orqanlarının və təsərrüfat subyektlərinin birgə fəaliyyəti haqqında sazişlər nəticəsində təsərrüfat subyektlərinin müstəqilliyinin məhdudlaşdırılmasına və iştirakçıların mənafelərinin pozulmasına yönəldilən fəaliyyətin qarşısının alınması. 3. nhisarçı təsərrüfat subyektlərinin məhsullarının qiymətkəri üzərində dövlət nəzarəti qoymaqla onların bazardakı paylarına uyğun mütərəqqi vergi dərəcələrinin tətbiq edilməsi, təbii inhisarların öz mövqelərindən sui istifadə hallarında aksiz vergilərinin şərtləşdirilmiş dərəcələrin tətbiq edilməsi, kredit veriləsi şərtlərinin şərtləndiriləməsi və s. ilə inhisarçıların fəaliyyətinin məhdudlaşdırılmasından ibarətdir. Antiinhisar fəaliyyətinin üçüncü istiqamətində inhisarçılar tərəfindən rəqabətin sıxışdırıldığı hallarda imkan daxilində səlahiyyətli orqanlar tərəfindən inhisarçı müəssisələrin bölüşdürülməsi haqqında qərarlar qəbul etməklə inhisarçılıq fəaliyyətinin aradan qaldırılmasının həyata keçirilməsi nəzərdə tutulur. nhisar ərəb dilindən götürülmüşdür. Latıncada bu termin “monopolia” sözü kimi qeyd olunmuşdur. Bu söz Azərbaycan dilində “təkəl”, “təkəlçilik” mənasını verir. Müxtəlif monoqrafiyalarda, dərsliklərdə inhisara müxtəlif cür anlayışlar verilir. Bunlardan bəziləri ilə tanış olaq. “ nhisarçılıq təsərrüfat subyektlərinin
24
yolverilməz fənd və üsullardan istifadə etməklə yüksək mənfəət götürmək məqsədi ilə azad rəqabətə yol verilməməsinə, onun məhdudlaşdırılmasına və aradan qaldırılmasına yönəldilən fəaliyyətidir. ” Anlayışdan verilən əsasa görə inhisar yüksək mənfəət götürmək məqsədi daşıyan fəaliyyətdir. Başqa bir anlayış: “ nhisar və inhisarçılıq çoxlu sayda istehsal vasitələrinin və insan qüvvəsinin bir əldə cəmləşməsidir. ” Verilmiş ikinci anlayışda insan, işçi qüvvəsinin bir əldə cəmləşdirilməsi də inhisarçılıq hesab olunur. Daha bir anlayış isə aşağıdakı kimi verilmişdir: “ nhisar iki mənada işlədilir: birinci halda müəyyən bir obyektə şəriksiz sahib olmaq, onu mənimsəməkdir (məsələn, torpaq mülkiyyəti üzərində inhisar). kinci halda isə müəyyən bir istehsal sahəsi üzərində, bazarda inhisarçılıq. Burada söhbət bazar inhisarçılığından gedir. ” nhisarın yaranması müxtəlif səbəblərdən dolayı, istehsalın, kapitalın təmərküzləşməsi və mərkəzləşməsinin nəticəsində baş vermişdir. Təmərküzləşmə və mərkəzləşmə istehsalın və kapitalın iriləşməsi, daha böyük həcmə çatması, daha az əllərdə toplanması prosesidir ki, nəticədə inhisarlaşmaya səbəb olur. Təmərküzləşmə, həmçinin elm və texnikanın inkişafı ilə əlaqədardır. qtisadiyyatda inhisarçılıq əsasən XIX əsrin II yarısından etibarən meydana gəlməyə başlamışdır. Tədricən inhisarın inkişafı elə bir səviyyəyə gəlib çıxmışdır ki, o, bütövlükdə iqtisadiyyatı əhatə etməyə başlamışdır. Beləliklə, XX əsrin 30- 50-ci illərindən iqtisadiyyatda inhisarçılıq hakim bir mövqeyə malik olmuşdur. XX əsrin 90-cı illərinin sonlarında dünyanın 40-dan çox ölkəsi antiinhisar qanunvericiliyi aktları qəbul etməyə başlamışdır. Təbii ki, Azərbaycanda da bu sahədə müəyyən irəliləyiş oldu və antiinhisar fəaliyyəti zamanı ortaya çıxan münasibətləri nizama salan qanunvericilik aktları qəbul olundu. Bu sahədə ilk qanun hesab olunan “Antiinhisar fəaliyyəti haqqında” Azərbaycan Respublikasının 4 mart 1993-cü il tarixli Qanunu qəbul olunmuşdur. Həmin Qanunun 1-ci maddəsində qanunun məqsədləri sadalanır. Maddə Yüklə 0,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|