AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan müƏLLİMLƏR İnstitutu

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ 

 

AZƏRBAYCAN MÜƏLLİMLƏR İNSTİTUTU 

 

 

 

Firədun Nadir oğlu İbrahimov 

Rüfət Lətif oğlu Hüseynzadə 

 

 

PEDAQOGİKA 

 

Dərslik 

 

II cild 

 

Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 14.12.2011- ci il tarixli,  

2062 №-li əmri ilə təsdiq edilmişdir.

 

 

 

 

Bakı 2012 

 

2 

“Mən yer üzündə müəllim adından yüksək bir ad tanımıram!” 

Heydər Əliyev 

 

Kitab Ulu Öndərimiz Heydər Əliyevin - “Mənim ən sevimli 

müəllimim!” – nidası ilə əzizlədiyi görkəmli pedaqoq, ədəbiyyatşünas 

alim, ”İstiqlal” ordenli, Əməkdar müəllim Lətif Hüseynzadənin əziz 

xatirəsinə ithaf olunur. 

 

Elmi redaktor:   Ə.Ə.Ağayev 

Pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor 

 

Rəyçilər:  

Akif Abbasov 

Pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor 

 

Ləzifə Qasımova 

Pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor 

 

Ağahüseyn Həsənov 

Pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor 

 

Mircəfər Həsənov 

Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, professor. 

 

Məmmədəli Ağayev 

Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent 

 

Firədun  İbrahimov,  Rüfət  Hüseynzadə.  PEDAQOGİKA:  2 

cilddə. II cild. – Bakı: Mütərcim, 2012, s. 

 

Dərslikdə  təhsilin  Bolonya  prosesi,  kredit  sistemi,  yeni  pedaqoji  tex-

nologiyalar, innovasiyalar, fəal və interaktiv təlim metodları, pedaqoji proseslərə 

yanaşmada  yeni  pedaqoji  təfəkkür  ümumiləşmiş  şəkildə  şərh  olunur,  müasir 

pedaqoji elmin və son pedaqoji təcrübələrin nailiyyətləri əsasında pedaqogikanın 

nəzəri və praktiki məsələləri geniş planda təqdim olunur. 

Dərslik  Azərbaycan  Respublikası  Təhsil  Nazirliyi  tərəfindən  təsdiq  edil-

miş “Pedaqogika” proqramı əsasında hazırlanmış və Bolonya prosesi, kredit sis-

temi üzrə ali pedaqoji məktəblərin bakalavr pilləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur.  

 

 

İ 

026

4702060000

 хх-11  

© F.N.İbrahimov, R.L.Hüseynzadə. 2012 

 

3 

 

 

 

 

 

 

 

TƏRBİYƏ NƏZƏRİYYƏSİ, 

TARİXİ VƏ METODİKASI 

 

 

 

 

4 

 

 

 

I fəsil 

 

TƏRBİYƏ, ONUN MEYDANA GƏLMƏSİ  

VƏ İNKİŞAF DÖVRLƏRİ 

 

Əhatə olunan məsələlər: 

 

1.1. Tərbiyə. 

1.2. İbtidai icma quruluşunda tərbiyə. 

1.3. Antik yunan fəlsəfəsində tərbiyə. 

1.3.1. Sparta tərbiyə sistemi. 

1.3.2. Afina tərbiyə sistemi. 

 

 

5 

 

1.1. Tərbiyə 

 

“Tərbiyə”  sözü  ərəbcə  “əl-tərbiyə”  sözünün  “rəbb”  kökün-

dən əmələ gəlib. O, üç mənanı ifadə edir: “Rəba”-doğru yol göstər-

mək;  “Rəbi”-  bəsləmək,  yetişdirmək, böyütmək, tamamlamaq; “ri-

ba”-çoxaltmaq. 

“Rəbb” Allahın 99 adından biri olub. “Quranda”da Allah sö-

zündən sonra ən çox (935) işlənən sözdür. Mənası “tərbiyə edən”, 

“nemət verən”, “maddi və mənəvi kamilliyə doğru yönəldən”, “ər-

səyə çatdırma” deməkdir. “Mürəbbi” sözü də “rəbb” kəlməsindən 

əmələ gəlmişdir. 

“Ərsəyə çatdırma” dedikdə, uşağın sərbəst yaşamaq, öz taleyi 

haqqında düşünməyi bacarmaq və davranışını sərbəst olaraq qaydaya 

salmaq, dünyaya münasibətdə müstəqil dərketmə qabiliyyətinə  yiyə-

lənmək səviyyəsinə çatdırmaq mənası başa düşülür. 

Şəxsiyyətin  təşəkkül  tapıb  formalaşmasında  digər  amillərlə 

yanaşı,  tərbiyə  prosesinin  müstəsna  dərəcədə  böyük  rolu  vardır. 

Peyğəmbərimiz  Həzrəti  Məhəmməd  (s.ə)  buyururdu  ki,  “tərbiyə 

valideynin öz övladına verdiyi ən böyük hədiyyədir”. 

Hər  bir  şəxs-istər  uşaq,  cavan,  istərsə  də  yaşlı  olsun  daim 

tərbiyəyə  möhtacdır.  Hələ  vaxtilə  ingilis  filosofu  Con  Lokk  göstə-

rirdi ki, insanlar arasında fərqləri məhz tərbiyə yaradır. 

Tərbiyənin əsas qayəsi geniş, mütərəqqi dünyagörüşlü, xeyir-

xah, mədəni, humanist insanlar yetişdirməkdir. 

Pedaqoji anlayış kimi tərbiyənin məzmununun üç əlaməti gös-

tərilir: birinci, məqsədyönlülük; ikinci, bəşəriyyətin tarixi inkişafı-

nın  nailiyyətləri olan sosial-mədəni  dəyərlərə müvafiqlik;  üçüncü, 

təşkil olunan tərbiyəvi təsir sisteminin mövcudluğu. 

“Tərbiyə  işi  insan  cəmiyyətinin  yarandığı  ilk  dövrlərdən 

meydana  gəlmiş,  şəхsiyyətin  fоrmalaşması,  inkişafı,  davranışı 

prоsesidir”. 

“Tərbiyə yaşlı nəslin əldə etdiyi bilik, bacarıq və təcrübə-

nin  məqsədyönlü,  planlı,  mütəşəkkil  şəkildə  gənc  nəslə  aşılan-

masıdır” 

 

6 

 

1.2. İbtidai icma quruluşunda tərbiyə 

 

Maddi  və  mənəvi  mədəniyyət  abidələrinin,  habelə  folklor 

nümunələrinin  öyrənilməsi  bəşər  sivilizasiyasının  ilkin  çağlarında 

tərbiyənin meydana gəlməsi ilə bağlı müəyyən fikirlər irəli sürməyə 

imkan  verir.  İbtidai  icma  dövründə  ilkin  pedaqoji  təsəvvürlərin 

yaranması və təşəkkülü ayrı-ayrı xalqların qədim adət və ənənələri, 

mərasim və ayinləri, əyləncə və oyunları ilə sıx bağlı olmuşdur. 

Kökləri əsrlərin dərinliklərinə gedib çıxan xalqın həyat müşa- 

hidələrinin  və  empirik  təcrübənin  məhsulu  olan  atalar  sözləri,  zərb 

məsəllər,  mərasimlər,  xalq  oyunları,  əyləncələr  qədim  insanların 

tərbiyə  ilə  bağlı  fikirlərinə  parlaq  sübutdur.  Bu  günə  qədər  insanın 

mənşəyi ilə bağlı bir çox nəzəriyyələr mövcuddur. Ənənəvi konsep-

siyalar  arasında  təkamül-bioloji  (Ş.Leturno,  S.Simpson,  A.Espi-

nas) və psixoloji (P.Monro) nəzəriyyə mühüm yer tutur. 

Təkamül-bioloji  nəzəriyyənin  nümayəndələri  insanların  ibti-

dai icma dövründəki tərbiyəvi fəaliyyəti ali heyvanların öz balaları-

na göstərdikləri instinktiv qayğıya bənzədir, heyvanlar aləmində də 

tərbiyənin  mövcud  olduğunu  söyləyirlər.  Bu  alimlər  tərbiyənin  şü-

urlu  səciyyəsini  inkar  edir  və  onu  qeyri-mütəşəkkil,  kortəbii  bir 

hadisə hesab edirlər. 

P.Monro  tərbiyənin  meydana  çıxmasını  yalnız  uşaqların  bö-

yükləri şüursuz surətdə təqlidində görürdü. O, bununla bağlı yazır-

dı:  “İbtidai  insan  üçün  yalnız  yaşadığı  zaman  mövcuddur.  Onun 

şüurunda keçmiş və gələcək anlayışları demək olar ki, yoxdur. Tər-

biyə  isə  yalnız  ətraf  mühitə  uyğunlaşmaqdan  ibarətdir”.  İnsanın 

mənşəyi  və  tərbiyənin  yaranması  ilə  bağlı  dini  təlimlərdə  dəyərli 

fikirlər  vardır.  Y.A.Komenski  “Böyük  didaktika”nın  III  fəslində 

“İnsanın  ən  ali,  ən  kamil,  hər  şeydən  üstün  məxluq  olması”  müd-

dəasını  irəli  sürərək  insanın  həqiqi  layiq  olduğu  ucalığa  çatması 

üçün  son  məqsədi  uğrunda  ləyaqətlə  mübarizə  aparmağa  səsləyir. 

İnsanın son məqsədi isə bu həyatdan kənardadır. 

Y.A.Komenskiyə  görə,  bu  həyat  yalnız  əbədi  həyata  hazır- 

lıqdır.Y.A.Komenski  əbədiyyata  hazırlığın  üç  mərhələsini  göstər-

mişdir: özünüdərk, özünüidarə və Allaha doğru cəhd. Sonra o, fik-

 

7 

rini  davam  etdirir:  “İnsan  İlahəyə  bənzəyir.  İnsan  da  müqəddəs 

olmağa çalışmalıdır”. Necə ki, “Müqəddəs kitab”da deyilir: “Allahı-

nız kimi siz də müqəddəs olun”. 

Bir çox müasir pedaqoq-tədqiqatçılar tərbiyənin mənşəyi mə-

sələsini nəzərdən keçirərkən bəzi ali heyvanlarda və insanda şüurlu 

fəaliyyətin formaları arasında varisliyin zəruri olması fikri ilə razıla-

şırlar. Lakin bununla belə onlar xüsusi fəaliyyət növü kimi meydana 

gələn  insan  tərbiyəsini  fərqləndirən  sosial  xarakteristikaları  da  xü-

susi vurğulayırlar. 

Deməli,  insanın  tərbiyə  fəaliyyəti  onun  əmək  fəaliyyətinin 

zəruru  bir  hissəsidir.Tərbiyə  fəaliyyəti  insanın  öz  nəslinin  davam 

etdirilməsinə  xidmət  edir.  Bu  əməyin  nəticəsi  maddi  nemətlər  və 

dəyərlər  deyil,  yaxşı  təhsil-tərbiyə  almış  insandır.  Tərbiyə  mənəvi 

istehsal sahəsinə aiddir. Buna görə də insan nəslinin davamının əbə-

di  və  təbii  şərti  olan  uşaqların  tərbiyəsi  insanın  təşəkkülünün  ilk 

mərhələsində  əmələ  gəlmiş,  bir  ictimai  üsulun  digəri  ilə  əvəz  edil-

məsindən  asılı  olmayaraq  bütün  bəşər  tarixi  boyunca  davam  etmiş 

və edəcəkdir. 

İbtidai  icma  dövründə  tərbiyə  xüsusi  fəaliyyət  növü  kimi 

meydana gəlmişdir. Bu cəmiyyətdə tərbiyə sadə, bəsit xarakter daşı-

yırdı. Həmin dövrdə uşağın tərbiyəsi onun bəslənməsindən və böyü-

dülməsindən,  habelə  yaşlı  nəslin  təcrübəsinin  böyüyən  gənc  nəslə 

verilməsindən ibarət idi. 

Kortəbii şəkildə  yaranmış  tərbiyənin  məqsədi  insanı  sadə  hə-

yat tərzi keçirərək dünyanı dərk etməyə yönəltmək idi. Adi şüur sə-

viyyəsində pedaqoji fikrin ünsürləri tədricən inkişaf edirdi. Sonralar 

onlar  praktik  təcrübədə  tərbiyəyə  çevrilərək  adət-ənənələrdə  və 

folklorda özünü təzahür etdirirdi. 

Getdikcə  tərbiyə  insanların  fiziki,  əqli,  mənəvi,  emosional 

baxımdan böyüməsi və inkişafı kimi meydana gəlirdi. İbtidai insan- 

ların tərbiyəsi kortəbii və sistemsiz səciyyə daşıyırdı. 

İbtidai insanların ictimai-sosial təcrübəsi və təfəkkürü zəngin-

ləşdikcə onun məzmunu və tədqiq üsulları da mürəkkəbləşirdi. 

İlk vaxtlar tərbiyə xüsusi fəaliyyət növü kimi deyil, həyat təc-

rübəsinin  ötürülməsi  kimi  başa  düşülürdü.  Bu  dövrdə  tərbiyənin 

mühüm xarakterik xüsusiyyətlərindən biri ondan ibarət idi ki, uşaq-

ların tərbiyəsi ümumi və təbii səciyyə daşıyırdı. Bütün uşaqlar qrup 

 

8 

və ya kollektiv şəkildə birgə tərbiyə olunurdular. Bununla da uşaq-

lar icmanın ictimai əmək həyatına müstəqil olaraq hazırlanır dılar. 

Tərbiyə  sahəsində  uşaqların  cinsi  və  yaşında  müəyyən  fərdi 

fərqlər özünü göstərirdi. Oğlanlarla qızların tərbiyəsindəki əsas fərq 

əməyin təbii bölgüsündə meydana gəldi. İbtidai icma cəmiyyətində 

tərbiyənin  digər  xarakterik  xüsusiyyəti  ondan  ibarət  idi  ki,  həmin 

dövrdə  uşaqların  tərbiyə  edilməsi  üçün  xüsusi  müəssisələrin  yara- 

dılmasına ehtiyac yox idi. O dövrdə tərbiyə əmək adamlarının fəa-

liyyəti və onların təbiət qüvvələri ilə apardığı mübarizə ilə sıx bağlı 

idi. Tərbiyənin forma və metodları sadəliyi ilə seçilirdi. İlk vaxtlar-

da uşaqların tərbiyəsi bəşər cəmiyyəti həyatının əmək prose- sindən 

ayrılmırdı.  Tərbiyə  icma  həyat  tərzindən  irəli  gələrək  bu  cür  möv-

cudluq  üsuluna zəmin  yaradır və  onu möhkəmləndirirdi.  İbtidai  ic-

ma  cəmiyyətinin  sonrakı  mərhələsində  tərbiyənin  mənşəyində  yeni 

mərhələ  yarandı.  İnsanların  sosial  məşğulluğunun  əhatə  dairəsi 

məhz bu mərhələdə daha da gücləndi. 

Getdikcə  tərbiyənin  mütəşəkkil  formalarının  ünsürləri  mey- 

dana gəldi. Tədricən tərbiyə işi xüsusi şəxslərin əlində cəmləşməyə 

başladı. Tərbiyə işi 9  yaşdan başlayaraq 11  yaşadək davam  edirdi. 

Kiçik yaşlı uşaqlar analarının nəzarəti altında zəruri əmək vərdişlə-

rinə yiyələnirdilər. Bu dövrdə azyaşlı uşaqlar oyunda böyüklərin hə-

yatını təqlid edirdilər. Uşaqlar yaşlıların ictimai həyat fəaliyyətində 

yaxından iştirak etməklə, hər gün onlarla ünsiyyətdə olmaqla tərbi-

yə  olunur  və  onlardan  öyrənirdilər.  Bununla  da,  uşaqlar  əmək  fəa-

liyyətinə, kollektiv əməyə hazırlanırdılar. 

Bu  cəmiyyətdə  hər  şey  kollektiv  xarakter  daşıyırdı.  Əməkdə 

iştirak  edən  və  böyüklərlə  gündəlik  ünsiyyətdə  olan  uşaqlar  həyat 

üçün  zəruri  vərdiş  və  əmək  bacarığını  mənimsəyir,  müvafiq  məra- 

simlərin icra edilməsi qaydaları ilə tanış olur, özünün bütün vəzifə- 

lərini  böyüklərin  tələbinə  uyğunlaşdırırdılar.  Ağsaqqallar  və  din 

xadimləri  isə  uşaqlar  tərəfindən  icmanın  müəyyən  etdiyi  qadağa- 

ların pozulmamasına nəzarət edirdilər. 

Erkən  ibtidai  icma  dövründə  tərbiyənin  səviyyəsi  çox  aşağı 

idi. İcmanın kiçik yaşlı üzvlərinə nəzərə çarpacaq dərəcədə davranış 

sərbəstliyi verilirdi, bununla yanaşı onlara sərt cəzalar da tətbiq olu-

nurdu. Uşaqlar mütəmadi olaraq ciddi fiziki cəza veriləcəyi ilə qor-

xudulurdu.  Tədricən  icmanın  təbəqələşməsi  və  insanlar  arasında 

 

9 

sosial ziddiyyətlərin artması tərbiyə sistemini sərtləşdirdi. Uşaqlara 

verilən fiziki cəza müntəzəm olaraq tətbiq olunmağa başladı. İbtidai 

icma dövrünün sonunda tərbiyənin kollektiv ənənələri uşaq və yeni-

yetmələr üçün özünəməxsus “gənclər evi”nin meydana gəlmə- sinə 

səbəb  oldu.  “Gənclər  evi”  insanlara  müəyyən  əmək  vərdişləri  və 

bacarıqların,  ayinlərin  (mərasimlərin)  öyrədilməsi  məqsədilə  təşkil 

edilmişdi. Burada tərbiyənin başlıca forması keçirilən birgə oyun və 

məşğələlərdən ibarət idi. 

Patriarxal  qəbilə  quruluşunda  “gənclər  evi”  müxtəlif  forma- 

larda təşkil olunurdu. Oğlanların tərbiyə edilməsi işi ilə ağsaqqallar 

və kahinlər məşğul olurdular. Əmlak təbəqələşməsinə görə kasıblar 

və icmanın daha imkanlı üzvləri üçün ayrı-ayrı “gənclər evi” mey- 

dana gəldi. 10-15 yaşına çatmış hər iki cinsdən olan bütün yeni- yet-

mələr inisiasiya-özünü böyüklərə təqlidetmə mərhələsindən keçirdi-

lər. Oğlanlarda isə bu mərhələ mürəkkəb olduğundan uzun- müddət 

davam edirdi. İnisiasiya dini mərasim formasında keçiri- lərək ənə-

nəvi dini nəğmələr, mərasim rəqsləri və sehirli ovsunlarla müşayiət 

olunurdu. İbtidai icma dövründə tərbiyə işi mürəkkəb- ləşmiş, çox-

sahəli və planlı xarakter almışdı. 

Uşaqlara əmək bacarığı və vərdişləri aşılanmaqla yanaşı, həm 

də  onlara  dini  mərasim  qaydaları  öyrədilirdi.  Böyüyən  gənc  nəslin 

tərbiyəsində şifahi xalq yaradıcılığı- nağıllar, oyun və rəqslər, musi-

qi və nəğmələr mühüm rol oynayırdı ki, bu da onların əxlaqını, dav-

ranışını, mənəvi xarakter keyfiyyətlərini müəyyən edirdi. 

Qəbilə icmasının sonrakı inkişaf mərhələsində gənclərin hərbi 

tərbiyəsinin əsası qoyuldu. Oğlanlara ox atmaq, nizədən istifadə et-

mək,  at  çapmaq  və  s.  kimi  bacarıqları  əhatə  edən  hərbi  tərbiyə 

verilirdi. 

Sonralar isə onlara ilkin bilik verməklə yanaşı, yazının əmələ 

gəlməsi  ilə  əlaqədar  olaraq  yazmağı  öyrətmək  də  tərbiyə  işinin 

məzmununa  daxil  edildi.  İbtidai  icmanın  sonlarında  ailə  tərbiyəsi 

tərbiyə işinin ümumi formasına çevrildi. Tərbiyənin məzmunu daha 

da  genişləndi  və mürəkkəbləşdi. Tərbiyə ictimai  fəaliyyətin xüsusi 

forması kimi fərqləndirildi. 

 

 

 

10 

 

1.3. Antik yunan fəlsəfəsində tərbiyə 

 

1.3.1. Sparta tərbiyə sistemi 

 

Qədim  yunan  filosofu  Aristotelə  görə,  Sparta  vətəndaşlarının 

tərbiyəsində  daha  çox  hərbi  icma  üzvləri  hazırlamaq  məqsədi  əsas 

yer tuturdu. Tərbiyənin əsas vəzifəsi davamlı hərbçilər, gələcək qul-

darlar yetişdirməkdən ibarət idi. Ona görə də quldar övladlarının fi-

ziki cəhətdən sağlam olmasına ciddi fikir verilirdi. 

Plutarx  yazırdı  ki,  “yeni  doğulan uşaqları ağsaqqallar  nəzər-

dən  keçirirdilər.  Əgər  o,  (uşaq)  möhkəm  və  ahəngdar  quruluşlu 

olardısa,  onu  tərbiyə  etmək  üçün  atasına  qaytarar,  zəif  və  eybəcər 

uşaqları  Tayqet  yanındakı  uçurumdan  atardılar.  Onlar  zənn  edirlər 

ki, belə uşağın həyatı nə onun özünə, nə də cəmiyyətə mənfəət verə 

bilməz. Çünki  təbiət  ona  əvvəldən qüvvət  və  yaxşı  bədən quruluşu 

verməmişdir”. 

Spartalılar 7 yaşa qədər ailədə məşhur dayələrin himayəsində 

tərbiyə  alırdılar.  Lakin  sonralar dövlət  gənc nəslin tərbiyə  və  təlim 

vəzifəsini  öz  üzərinə  götürdü.  Belə  tərbiyə  uzunmüddətli  olub  üç 

mərhələni əhatə edirdi: 

a) 7 yaşdan 14 yaşadək; 

b) 14 yaşdan 20 yaşadək; 

c) 20 yaşdan 30 yaşadək. 

Dövlət tərbiyə müəssisəsi olan məktəbə aqellam deyilirdi. Bu 

məktəblərə hakimiyyətə məlum olan adamlar rəhbər təyin olunurdu 

ki, onlara pedanom deyilirdi. 

Birinci mərhələdə uşaqlar pedanomun-tərbiyəçinin rəhbərliyi 

altında tərbiyə alırdılar. Onlar birlikdə yaşayır, oxu və yazı vərdiş- 

lərinə yiyələnirdilər. Fiziki hazırlığa isə xüsusi yer verilirdi, belə ki, 

oğlanların  bədəni  möhkəmləndirilir,  habelə  onlara  soyuğa,  aclığa, 

ağrılara və susuzluğa tab gətirmək aşılanırdı. Gənc spartalılar qaç-

mağa, hoppanmağa, əlbəyaxa vuruşma zamanı müxtəlif vasitələrdən 

istifadə etməklə yanaşı, hərbi mahnılar oxumağa da hazırlanırdılar. 

Spartalılara əxlaqi və siyasi tərbiyə müsahibələr yolu ilə veri- 

lirdi. Onları müxtəsərliyə, öz fikrini qısa və yığcam söyləməyə alış-

dırırdılar. 

 

11 

Tərbiyənin  ikinci  mərhələsində  uşaqların  savad  təliminə 

musiqi və nəğmə məşğələləri də əlavə edilirdi. Tərbiyə üsulları get-

dikcə sərtləşirdi. Gənclərin əxlaqi və siyasi tərbiyəsi dövlət başçıla-

rının  bilavasitə  onlarla  söhbətləri  zamanı  həyata  keçirilirdi.  Gənc-

lərə yaşlılar tərəfindən pis meyllərdən uzaq olmaq təlqin edilirdi, la-

kin  onların  cinsi  həyat  sahəsindəki  fəaliyyəti  heç  bir  qadağa  ilə 

məhdudlaşdırılmırdı  və  bu  hal  qüsur  da  hesab  edilmirdi.  Yaşlılar 

tərəfindən pis hərəkətlər kəskin şəkildə mühakimə edilir və onların 

qarşısı  sərt cəza tədbirləri ilə  alınırdı.Əfsanəvi  qanunverici  Likurq 

spartalıları  sərxoşluqdan  qorumaq  üçün  “ayıqlıq  dərsləri”  təşkil 

etmişdi. Bu “dərslərdə” qullar içməyə məcbur edilirdi ki, spartalılar 

sərxoşluğun  nə  qədər  iyrənc  və  çirkin  bir  iş  olduğunu  gözləri  ilə 

görsün  və  buna  şəxsən  əmin  olsunlar.  Uşaqların  tərbiyə-  sindəki 

mühüm məsələlərdən biri onların tikanlı, lakin zərif formada və bir 

neçə sözdə çox şeyi ifadə etməyə qabil olan nitqə yiyələndirilmələri 

idi.  Yeniyetmələrə  verdikləri  cavablarda  dəqiq  və  müxtəsər  olmaq 

öyrədilirdi ki, buna “lakonik nitq” deyilirdi. 

Likurq  pul  sikkəsini  hörmətdən  salsa  da  “söz  sikkəsi”  ilə 

başqa cür davrandı. O, istəyirdi, bir neçə sadə sözdə çox dərin məna 

ifadə olunsun. Uşaqlar uzun müddət dinməz dayanmağı öyrənib, də-

rin mənalı cavab verməyə alışırdılar. Ona görə də belə yığcam danı-

şan adamların vətəninin adından “lakonik danışıq” anlayışı ya- ran-

mışdır.  Sonralar  spartalılar  bu  xüsusiyyəti  daha  da  inkişaf  etdi- 

rirdilər. Spartada tərbiyə ənənələri daha çox avtoritar xarakter daşı- 

yır, sərt fiziki və hərbi tərbiyə əsas yer tutur, savad təliminə, təhsilə 

də  kifayət  qədər  diqqət  yetirilmirdi.  Fiziki  tərbiyədə  dövlət  üçün 

möhkəm bədənli döyüşçülər yetişdirilməsi nəzərdə tutulurdu. Spar- 

tada mükəmməl şəxsiyyət dedikdə, fiziki cəhətdən möhkəm döyüş- 

çü  nəzərdə  tutulurdu.  Belə  tərbiyə  sisteminin  hərtərəfliliyi  qədim 

dövrlərdə  formalaşmış  dövlət  sistemi  ilə  şərtlənirdi.  Dövlətin  əsas 

vəzifəsi isə qulları itaətdə saxlamaq idi. 

 

1.3.2. Afina tərbiyə sistemi 

 

Afinada  hərtərəfli  inkişaf  etmiş  şəxslər  tərbiyə  etmək  vəzi- 

fəsi  qarşıya qoyulmuşdu.  Onlar həm  fiziki,  əxlaqi, həm  də əqli cə-

hətdən  inkişaf  etmiş,  gözəl  zövqə  malik  insanlar  olmalı  idilər.  Bu 

 

12 

cür  adamların  hakim  təbəqədən  seçilməsi  və  tərbiyə  olunması  nə-

zərdə  tutulurdu.  Ardıcıl  təlim-tərbiyə  təcrübəsinin  əsasını  yarış 

prinsipi (aqonistika) təşkil edirdi. Uşaqlar, yeniyetmələr və gənclər 

həmişə  gimnastikada, rəqsdə, musiqidə  yarışır, öz bilik,  bacarıq və 

vərdişlərini kütlə qarşısında nümayiş etdirirdilər. 

Afinada uşaqlar 7 yaşa qədər ailədə tərbiyə alırdılar. Bundan 

sonra oğlan uşaqları məktəbə gedir, qızlar isə ailədə tərbiyə almaqla 

ev işlərinə alışdırılırdı. Varlı ailələrdən olan oğlanlara xüsusi peda-

qoq nəzarət edirdi. 

Tərbiyəçi  pedaqoqlar  təsərrüfatda  işləyə  bilməyən,  fiziki  cə-

hətdən zəif, quldarlar üçün faydasız hesab olunan qullardan olurdu. 

Tərbiyəçi  müsbət  keyfiyyətlərin  daşıyıcısı  olmadığından  çox  vaxt 

onun  tabeliyində  olan  uşaqlar  da  həmin  keyfiyyətləri  mənimsəyir-

dilər. 

Afinada  uşaqlar  7  yaşdan  13-14  yaşa  qədər  qrammatika  və 

kifara  (musiqi)  məktəblərində  təhsil  alırdılar  ki,  həmin  məktəblər 

xüsusi adamlar tərəfindən açılırdı. Bu məktəblərdə təhsil pullu olur- 

du.  Aşağı  təbəqənin  uşaqları  orada  az  hallarda  oxuya  bilərdilər. 

Uşaqları didaskal-müəllim oxudurdu. 

Kifara məktəbində uşaqlara musiqi, nəğmə, bədii qiraət öyrə-

dilirdi.  Bununla  da  uşaqlara  ədəbi  və  musiqi  təhsili  verilirdi.  Mək-

təb  proqramının  alfa  və  omeqası  Homerin  poemalarının  öyrə-  dil-

məsindən ibarət idi. Bununla bağlı, qədim yunan mütəfəkkiri Plato-

Kataloq: books rax
books rax -> Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 27
books rax -> Psixologiya
books rax -> Fİruddin cəFƏrov hasil fəTƏLİyev
books rax -> Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirinin 23 may 2012-ci il tarixli
books rax -> Ə.Ə. NƏBĐyev, E.Ə. Moslemzadeh
books rax -> QƏRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov
books rax -> AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi məRKƏZİ elmi Kİtabxana
books rax -> Fərid Hüseyn 300-dən sonrakı azərbaycanlılar