Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının sənədləri Quba. Aprel-May 1918-ci il
Yüklə 21,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının sənədləri Quba. Aprel-May 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə Tərtib edəni
- Rüstəmova – Tohidi Solmaz Əli qızı. Quba. Aprel-May 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə. Bakı, 2013-cü il, 316 s.
- MÜNDƏRİCAT 1918-ci ilin Quba hadisələri – Azərbaycanın müsəlman əhalisinin kütləvi qırğını planlarının tərkib hissəsi kimi .............. 5
- Qeydlər ..........................................................................................242 İnzibati-coğrafi adların göstəricisi .............................................258
- Əlavə № 2 1918-ci ilin aprel-may aylarında Quba qəzasının qırğınlara məruz qalmış kəndlərinin siyahısı .......................................... 279 Əlavə № 3
- Fotoşəkillər ................................................................................... 286 Quba qəzasının xəritəsi. 1918-ci il.
| 1 3 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının sənədləri Quba. Aprel-May 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə Tərtib edəni: Tarix elmləri doktoru, professor SOLMAZ RÜSTƏMOVA - TOHİDİ Bakı – 2013 Quba. Aprel-may 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə 4 “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının sənədləri” silsiləsindən olan bu kitab Heydər Əliyev Fondu və Heydər Əliyev Mərkəzinin dəstəyi ilə yenidən nəşr olunur. Rüstəmova – Tohidi Solmaz Əli qızı. Quba. Aprel-May 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə. Bakı, 2013-cü il, 316 s. Kitab Azərbaycan Respublikası Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinin dəstəyi ilə 2010-cu ildə nəşr olunmuş “Quba. Aprel-May 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə” (Bakı, 552s.) adlı sənədlər toplusunun qısaldılmış variantıdır. Bu nəşr I dünya müharibəsi başlanandan Cənubi Qafqazın müsəlman əhalisinə və onun əmlakına qarşı törədilmiş zorakılıq, qırğın və soyğunçuluq faktlarının araşdırılması üçün 1918-ci ilin 15 iyul tarixində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökuməti tərəfindən yaradılmış “Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının (FTK) sənədləri” silsiləsindən olan ikinci sənədlər toplu- sudur. Kitaba 1918-ci ilin aprel-may aylarında Quba qəzasında baş vermiş faciəli hadisələri təsbit edən “Quba şəhərinin və Quba qəzası kəndlərinin talan edilməsi haqqında” istintaq işi üzrə FTK-nın sənədləri daxil edilmişdir. Sənədlərdə bir neçə gün ərzində Quba qəzasında 4 mindən artıq dinc müsəlman sakinin, o cümlədən qadın, uşaq və qocaların vəhşicəsinə qətlə yetirildiyi, yüzlərlə kənd, məscid, mülki obyektlərin yandırıldığı və dağıdıldığı, qəzanın bütün müsəlman – azərbaycanlı, ləzgi, tat, avar, qrız və digər əhalisinə məxsus əmlakın qarət olunması və məhv edilməsi kimi faktlar öz əksini tapmışdır. Toplunun üç fəslində müsəlman qırğınlarının başlanması və gedişinin tarixi xronologiyasını yaradan Quba şəhəri və Quba qəzası kənd sakinlərinin şahid ifadələri, eləcə də Quba şəhər polis nahiyələri və qəzanın kənd cəmiyyətləri tərəfindən tərtib edilmiş aktlar toplanmışdır. Bu aktlarda Quba hadisələri zamanı qətlə yetirilmiş, işgəncə verilmiş və zərərçəkmiş insanların adları, yaşı, cinsi, sayı haqqında ətraflı məlumatlar gətirilir, müsəlman əhalisinə vurulmuş zərərin həcmi ilə bağlı dəqiq rəqəmlər, yandırılmış, darmadağın edilmiş və xaraba qoyulmuş kəndlərin adları göstərilir. Toplunun sənədləri erməni hərbi birləşmələrinin cinayət əməllərini tam təfərrüatı ilə geniş şəkildə ifşa etməklə bunu deməyə əsas verir ki, 1918-ci ilin Quba hadisələri erməni millətçilərinin gələcək “Böyük Ermənistan” dövləti üçün potensial ərazi kimi baxdıqları Azərbaycanın bütün bölgələrində müsəlman əhalisinin sayını maksimum dərəcədə azaltmağa çalışan irimiqyaslı əməliyyatlarının və planlarının tərkib hissəsi olmuşdur. Sənədlər toplusuna həmçinin müəllif tərəfindən yenidən işlənmiş elmi-tarixi oçerk, müfəssəl yardımçı – informasiya aparatı, mövzuya dair foto-şəkillər və Quba qəzasının 1918- ci il xüsusi məzmunlu xəritəsi daxil edilmişdir. © Solmaz RÜSTƏMOVA -TOHİDİ, 2013 © Heydər Əliyev Fondu, 2013 © Heydər Əliyev Mərkəzi, 2013 3 MÜNDƏRİCAT 1918-ci ilin Quba hadisələri – Azərbaycanın müsəlman əhalisinin kütləvi qırğını planlarının tərkib hissəsi kimi .............. 5 Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının təşkil edilməsi haqqında Azərbaycan Hökumətinin Qərarları ..........................129 Fəsil I Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının yazışmaları. AXC və Azərb.SSR məhkəmə-istintaq orqanlarının sənədləri ............................................................................................................... 131 Fəsil II Quba şəhərinin talan edilməsi haqqında sənədlər .............................. 153 1-ci hissə Quba şəhər sakinlərinin şahid ifadələri və müraciətləri ..................... 153 2-ci hissə Quba şəhər sakinlərinə vurulmuş zərərlər haqqında sənədlər ........ 195 Fəsil III Quba qəzası kəndlərinin talan edilməsi haqqında sənədlər ............ 205 1-ci hissə Quba qəzası kənd sakinlərinin şahid ifadələri........................................ 205 2-ci hissə Quba qəzası kənd cəmiyyətlərinə vurulmuş zərərlər haqqında sənədlər ................................................................................................................ 222 Qeydlər ..........................................................................................242 İnzibati-coğrafi adların göstəricisi .............................................258 Quba. Aprel-may 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə 4 Əlavə № 1 Quba şəhəri və Quba qəzası əhalisinin 1916-ci ilə olan milli-dini tərkibi .................................................................................................. 276 Əlavə № 2 1918-ci ilin aprel-may aylarında Quba qəzasının qırğınlara məruz qalmış kəndlərinin siyahısı .......................................... 279 Əlavə № 3 Quba şəhəri və Quba qəzasında 1918-ci ilin aprel-may aylarında törədilmiş müsəlman qırğınları nəticəsində insan tələfatı və əhaliyə vurulmuş maddi zərər haqqında ümumi məlumat ................................................................................................ 285 Fotoşəkillər ................................................................................... 286 Quba qəzasının xəritəsi. 1918-ci il. 5 1918-ci il Quba hadisələri – Azərbaycanın müsəlman əhalisinin kütləvi qırğını planlarının tərkib hissəsi kimi “... Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasına bildirirəm ki, Quba şəhərinin I hissəsinin ərazisində (1) erməni quldurları tərəfindən yaralanan və şikəst edilənlər yoxdur və ola da bilməz, çünki onlar çox sərrast atırdılar və bir güllə əvəzinə 40-50 güllə işlədirdilər. Bundan əlavə onlar qabaqlarına çıxan hər kəsi xəncərlə doğrayır, ölənə qədər tüfəngdən atəşə tutur, öldürəndən sonra isə meyitləri eybəcər hala salırdılar”... Quba şəhər pristavının – polis idarəsi rəisinin raportundakı bu sətirlər 1918-ci ilin aprel-may aylarında Quba şəhərində və Quba qəzasının kəndlərində baş vermiş qanlı hadisələr barədə yüzlərlə şəhadətlərdən yalnız biridir. Öz polietnik tərkibi ilə seçilən, say etibarilə üstünlük təşkil edən Azərbaycan türkləri ilə yanaşı ləzgi, tat, yəhudi, rus, erməni və digər xalqların nümayəndələrinin kompakt şəkildə yaşadığı Azərbaycanın bu bölgəsinin əhalisinin “günahı” nə idi? Axı bu əyalətin müxtəlif milli-etnik və dini-sektant əhali qrupları arasında daima mehriban qonşuluq əlaqələri mövcud olmuş və uzun yüz illər ərzində qorunub saxlanılmışdı. Həmçinin, Quba şəhərinin yerli erməni əhalisinin sayı “500 nəfərdən” çox deyildi (2), fəallığı isə Bakı və Şamaxı şəhərlərinin və ya Qarabağın erməni əhalisinin fəallığı ilə müqayisəyə belə gələ bilməzdi. Bu suala cavab verməzdən əvvəl, Quba əyalətinin tarixinə və 1918-ci ilin yazında baş vermiş qanlı faciələrə gətirib çıxaran hadisələrə nəzər salmaq münasib olardı. * * * Qubanın kökü orta əsrlərə gedib çıxan tarixi haqqında hələ qədim alban, ərəb, fars və türk mənbələrində, Avropanın müxtəlif coğrafiyaşünaslarının və səyahətçilərinin əsərlərində bu və ya digər şəkildə bəhs olunmuşdur. Tarixdə “Quba” kimi qeyd edilmiş coğrafi ərazilər – tam mərkəzdə yerləşən şəhərin adına uyğun – qədim dövrlərdən Böyük Qafqaz sıra dağlarının şimal-şərq qollarından başlayaraq Samur-Dəvəçi çökəkliyinədək uzanıb getmişdir. Daha qədim coğrafi ad olan “Quba” toponiminin özü kifayət qədər geniş – “Xəzərətrafı əyalətlərdə, habelə Şirvan və Şimali Qafqazı əhatə etməklə, Monqolustandan Rusiyanın mərkəzi zolağınadək olan ərazilərdə” yayılmışdır. (3) Bu toponimin yaranması haqqında, o cümlədən Azərbaycanın Quba şəhərinin adı haqqında bir çox müxtəlif xarakterli və bəzən bir-biri- ni inkar edən yozmalar mövcuddur ki, onların arasında həqiqətə daha çox uyğun olanları qeyd edək: Məkkə şəhərinin yaxınlığında Məhəmməd Quba. Aprel-may 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə 6 peyğəmbər tərəfindən tikilmiş ilk məscid Quba adlandırılmışdır. X əsrdə Azərbaycanın hakimi Ənuşirəvan tərəfindən indiki Qubanın ərazisində tikilmiş qala da “Bade-Firuz-Qubad” adlandırılmış və öz adını Sasanilər çarı I Qubadın adından götürmüşdür. “Ərəb tarixçisi əl-Məsudi (943-cü il) bunu xatırlayaraq yazırdı: “əl-Bab haqqında, Kəsra Ənuşirəvanın atası Qubad ibn Firuzun Məsqət deyilən yerdə daşdan tikilmiş şəhərə bənzər qəribə tikililər inşa etməsi haqqında ...çoxlu xəbərlər var...”. Müəllif Məsqətdən danışarkən, ehtimal ki, indiki Quba rayonunu və Firuz-abad şəhərini, öz adında onun əsasını qoymuş Sasani çarı Firuzun oğlu I Qubadın (488-531) adını qoruyub saxlamış müasir Quba şəhərini nəzərdə tuturdu”. Bu sətirlərin müəllifi, tanınmış Azərbaycan tarixçisi Sara xanım Aşurbəyli göstərilən iki faktı bir- biri il əlaqələndirərək hesab edir ki, Quba adı Xilafətin Azərbaycanı və Dağıstanı istila edərkən Mədinə yaxınlığındakı Quba şəhərindən gəlmə ərəb tayfalarının VII əsrdə özləri ilə gətirdikləri eyniadlı toponimlər sırasına daxil- dir. “Bu adın ərəb Xilafətinin istila etdiyi ərazidə geniş yayılma arealı, eləcə də, Quba şəhərini təsvir edən Zeynalabdin Şirvaninin (XIX əsr) aşağıdakı məlumatı bu fərziyyəni təsdiq edir: “Qədimdə ərəb tayfalarından biri Quba- ya köçərək burada məskən salmışdır”. Firuz Qubada köçüb gələn ərəblər Mədinənin yaxınlığındakı şəhərin adı ilə səsləşən adı eşitdikdə, Məsqət kimi, onu da tanış olan Quba adı ilə adlandırmışlar. (4) Həmçinin belə versiyalar da var ki, XII əsrdən məlum olan və in- diki Azərbaycanın, habelə Şimalı Qafqazın, Özbəkistanın, Qazaxıstanın, Qırğızıstanın, Altay əyalətinin müxtəlif ərazilərində geniş yayılmış “quba” və “quva” komponentli toponimlər hansısa bir türk etnonimini təsvir edir. Məsələn, qırğızlarda “quba” adı ilə məşhur olan tayfanın qıpçaqlardan əmələ gəldiyi hesab olunur. (5) XII əsrdən etibarən Quba adına artıq bir çox ərəb mənbələrində rast gəlinir: ərəb alimi Həməvinin (XIII əsr) coğrafiya lüğətində Azərbaycan şəhərləri arasında “Kubba” adı da xatırlanır, XVI əsr səfəvi arxiv mənbələrində “Qubba” əyaləti haqqında bir çox məlumat vardır, digər qaynaqlarda isə şəhərin adı “Qübbə” kimi çəkilir. Artıq qəbul edilmiş faktdır ki, müasir Qubanın bünövrəsi XIV əsrdə qoyulmuşdur. “Lakin A.A.Bakıxanov Şirvanşah Kavus ibn Keyqubadın (h.774 (1373-cü il) Quba yaxınlığında gözəl türbəsini gördüyünü xəbər verir ki, bu da həmin yerdə daha qədim zamanlarda və XIV əsrdə qəsəbə və ya şəhər olduğunu fərz etməyə imkan verir. XVI əsrə aid daha sonrakı mənbədə yerli sakinlərin dilindən xəbər verilir ki, “dağın yamacında olan Quba qalası çox- dan dağılmışdır. Həmin vaxt (1582-ci il - S.A.) Quba çoxlu kəndi əhatə edən nahiyənin adı idi”. Beləliklə, Quba adı XVI əsrədək gəlib çıxmışdır. Bu dövrdə Quba adı altında nahiyə mövcud olmuş, qala isə dağılmışdı”. (6) Quba şəhəri-qalası və ya Quba nahiyəsi yarandığı dövrdən başlayaraq 7 Şirvan adlı geniş ərazilərdə yerləşən və Azərbaycanın orta əsr böyük feodal dövlətlərindən biri olan Şirvanşahlar dövlətinin torpaqlarına daxil olmuşdur. Orta əsr mənbələrində Şirvan və ya Şarvan adı altında Kür çayından şərqə doğru, Xəzər dənizinin qərb sahillərini əhatə edən və qədim Qafqaz Albaniyasının və ya ilk orta əsrlər Aranın tərkib hissəsi olan ərazilər nəzərdə tutulurdu. Şirvan əyalətinin sərhədləri orta əsrlər boyu müxtəlif siyasi hadisələr və işğallar nəticəsində ölkənin inzibati bölgüsünün dəyişdirilməsi nəticəsində dəfələrlə dəyişikliklərə uğramışdır. Bəzi dövrlərdə Şirvanın bir hissəsi Atropatenanın tərkibinə daxil olmuş, onun şimal sərhədləri isə uzun müddət Cənubi Dağıstanın şəhər və kəndlərinə qədər uzanmışdır. (7) Təsadüf deyil ki, “Quba” adı həmçinin orta əsr Azərbaycanının məş- hur ticarət və mədəniyyət mərkəzi olan Şirvanın paytaxtı – “Quba-Şirvan xalçalarını almaq üçün dünyanın hər yerindən insanların axışıb gəldiyi” Şamaxı şəhəri haqqında yazılan mənbələrdə də xatırladılır. (8) Quba nahiyəsinin əhalisinə gəldikdə isə qeyd edilməlidir ki, uzun minilliklər boyu Şirvan torpağı bir-birini əvəz edən qafqazdilli, irandilli və türkdilli tayfalar arasında rəngarəng əlaqələr və təmas meydanı olmuşdur. Bu yalnız yazılı mənbələrlə deyil, həm də arxeoloji və toponimik məlumatlarla da təsdiq edilir. Şirvanın qafqaz, iran və türk mənşəli qədim əhalisindən əlavə, bu- rada VII-IX əsrlərdən başlayaraq ərəblər də yaşamışdır. “Mənbələr və toponi- mik məlumatlar göstərir ki, Qafqaz, irandilli və türkdilli tayfalardan ibarət yerli əhali eramızın əvvəlindən etibarən köçəri türklərlə intensiv surətdə qaynayıb-qarışmışdır. Türk tayfalarının burada dərin kök salması Azərbaycan xalqının etnogenezində mühüm komponentlərindən biri olmuşdur. Azərbaycanda məskunlaşmış ərəb tayfaları yerli əhali ilə qaynayıb- qarışmış, dilləri aradan çıxmış, onun izləri yalnız toponimikada və məhəlli leksi- kada qalmışdılar. Bu, ərəb istilasınadək Azərbaycanda türk və İran ünsürlərinin davamlı və sabit olduğunu göstərir”. (9) Artıq XVI – XVIII əsrlərdə Azərbaycanın etnik mozaikasının nəzərə çarpan hissəsini Türkiyədən Azərbaycana yeni kürd tayfalarının köçməsi, habelə digər kürd tayfalarının Cənubi Azərbaycandan Şimali Azərbaycana ölkədaxili yerdəyişməsi təşkil etmişdir. (10) Şirvanın şəhərləri və digər yaşayış nahiyələri Səfəvi İranı ilə Sultan Türkiyəsi arasında müharibələrin faciəvi və dağıdıcı nəticələrini müntəzəm olaraq öz üzərilərində hiss etmişlər. Belə ki, XVI əsrdə osmanlılarla səfəvilər arasında artıq 6-cı müharibə nəticəsində, türklər, 1578-ci ildə Şirvanı ələ keçirərək, onu 2 əyalətə – Böyük və Kiçik Şirvana bölmüşlər. Quba 3-cü inzibati sancaq qismində, mərkəzi Dərbənd şəhəri olmaqla, Kiçik Şirvanın tərkibinə daxil edilmişdir. (11) Mənbələrdən göründüyü kimi, qubalılar səfəvilərin tərəfində vuruşsalar da, qızılbaş hökmdarlarının hakimiyyətindən, xüsusilə də Şah sarayının yerli məmurlarından və hərbi nümayəndələrindən heç də razı deyildilər. (12) 1918-ci il Quba hadisələri – Azərbaycanın müsəlman əhalisinin kütləvi qırğını planlarının tərkib hissəsi kimi Quba. Aprel-may 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə 8 “Azərbaycanın demək olar ki, bütün ərazisinin, cənub-şərq küncü is- tisna olmaqla, osmanlılar tərəfindən müntəzəm olaraq tutulmasına və hətta uzunmüddətli işğalına baxmayaraq, bununla belə, Azərbaycan bu dövrdə də artıq İranın Səfəvi dövləti sistemində özünün inzibati baxımdan xüsusi mövqeyini itirməmişdi... 1593-cü ildən etibarən, Azərbaycanın qızılbaşların əlində qalan əyalətləri: Zəncan, Xalxal, Ərdəbil, Qaracadağ, Talış, Qızılağac və Lənkəran – Qızılüzən və Kür çaylarının arasında olan geniş ərazilər – va- hid “Azərbaycan” bəylərbəyliyində birləşdilər. Bu bəylərbəyliyin başında bir-birini əvəz edən Fərhad xan və Zülfüqar xan Qaramanlı qardaşları dururdu. Bəylərbəyliyin 1595-ci ilədək sayı 10 minə çatdırılmış silahlı qüvvələri (atlı və piyada) “Azərbaycan qoşunları” adlandırılırdı. (13) Sultan Türkiyəsinin Səfəvi dövlətinə müntəzəm həmlələri, müharibələr zamanı türk qoşunlarının ilk növbədə Cənubi Qafqaz və Azərbaycan ərazilərinə hü- cumu Səfəvi dövlətinin paytaxtının əvvəlcə Təbrizdən Qəzvinə (1548-ci il), sonra isə İsfahana köçürülməsinin yeganə və həlledici səbəbi olmuşdur ki, bunun da nəticəsində Azərbaycan Səfəvi dövlətinin mərkəzi və ya paytaxt əyaləti olması kimi əvvəlki əhəmiyyətini itirmişdir”. (14) Bu hadisə həmçinin ona səbəb olmuşdur ki, dövlətin mərkəzindən şimala təcrid olunmaq- la Azərbaycan bilavasitə İran ərazisindən daha çox ayrılmışdır. Bu isə, öz növbəsində “Azərbaycan xalqının öz əzəli tarixi torpaqlarında ərazi baxımdan sabitləşməsinə müəyyən mənada şərait yaratmışdır ki, bu da dilin bütövlüyü ilə yanaşı istənilən xalqın formalaşması üçün ikinci vacib şərtdir”. (15) 1638-ci ildə İran ilə Türkiyə arasında bağlanan müqavilə bu iki ölkə arasında 80 ildən artıq davam etmiş (1639-1723) sülh münasibətlərinin qurulmasının başlanğıcını qoymuşdur. Bütün bu dövrdə Azərbaycan, İranın şimali-qərb ucqarlarını təşkil etməklə, İranın hakimiyyəti altında qal- sa da, bununla belə bütöv inzibati vahid idi. Belə ki, Azərbaycanın yalnız Qızılüzən çayının yuxarı sərhədlərindən Böyük Qafqaz silsiləsinədək olan bütün torpaqlarını deyil, həm də Şərqi Ermənistanın bir hissəsinin daxil olduğu ərazini təşkil edirdi. Bütün bu dövr ərzində “Azərbaycan” anlayışı hüdudlarına dörd bəylərbəylik daxil idi: Təbriz – Araz çayından cənuba doğru Azərbaycanın bütün ərazilərindən başqa Talış və Muğanı əhatə edir- di; Şirvan – mərkəzi Şamaxı olmaqla, Kür çayından şimala doğru Dərbəndi də əhatə edən bütün ərazilər; Qarabağ – mərkəzi Gəncə olmaqla, Kür və Araz çaylararası bütün torpaqlardan Ağstafa və Ordubadadək əraziləri əhatə edirdi; Bununla bərabər Azərbaycan bəylərbəyliyinin tərkibinə “bu dövrdə əhalisinin çox hissəsini azərbaycanlıların təşkil etdiyi Çuxursaad bəylərbəyliyi adlı Şərqi Ermənistan da daxil idi”. (16) Beləliklə, həmin dövrdə “Azərbaycan” anlayışı Talış və Kaspiana ilə birlikdə tarixi Atropatenanı, habelə Qafqaz Albaniyasının torpaqlarını tam şəkildə əhatə edirdi. 9 Qeyd etmək lazımdır ki, bəylərbəyi vəzifəsinin irsi olmadığına baxmayaraq, faktiki olaraq bu vəzifəyə kübar feodal tayfalarının yaxın çevrəsindən olan azərbaycanlılar təyin edilirdilər. Məsələn, Təbrizin və bütün Cənubi Azərbaycanın hökmdarları Pornaklar nəslinə aid idilər (Pirbudaq xan, Şahbəndə xan, II Pirbudaq xan, Rüstəm xan və digərləri). Qarabağın bəylərbəyi qismində Gəncəyə adətən Qacarlar nəslinin eyni köklü nümayəndələri təyin edilirdi (Ziyad oğlu Qacar, Məhəmməd Qulu xan Qacar). Şirvanın bəylərbəyi Keyxosrov özünün demək olar ki, müstəqil fəaliyyəti ilə seçilirdi. Rusiyanın İrandakı diplomatik nümayəndəsi (1717 – 1719-cu illər) A.P.Volınski artıq həmin dövrdə Şirvanı İrandan fərqləndirərək göstərirdi ki, “Şirvan hakimləri... şah xəzinəsinə özlərinin istədikləri qədər (...) göndərirlər”. (17) Təxminən həmin illərdə Muğanda da “şah hakimiyyəti tanınmırdı”. (18) Bütün bunlar özlüyündə Azərbaycan torpaqlarının İran dövlətindən ayrılması prosesinin “müqəddiməsi” kimi qiymətləndirilə bilərdi. XVII əsrin sonlarından başlayaraq İsfahanda mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsi ilə yanaşı həddən artıq güclü iqtisadi tənəzzül keçirən İran dövlətinin “ucqarlarla əlaqələrinin itirilməsi” isə bu prosesi gücləndirən amillərdən biri idi. (19) Artıq XVIII əsrin əvvəllərində mərkəzi əvvəlcə Xudatda, sonra isə Qubada olan Quba xanlığının yaranması faktı deyilənlərin daha bir təsdiqidir. * * * Quba xanlığının sözün həqiqi mənasında əsasını Hüseyn Əli xan qoymuşdur (1722-1758-ci illər), Quba xanlarının əcdadı isə Dağıstanın tanınmış Qaytaq usmilərinin (hökmdarlarının) nəslindən olan I Hüseyn he- sab edilir. Qaytaq tayfalarının iki qolu arasında qanlı ixtilaf zamanı sağ qalmış və sonradan İsfahana köçmüş I Hüseyn burada tanınmış Qacar nəslindən olan zəngin zadəganın qızı ilə evlənmiş və bu nikahdan oğlu Əhməd – Quba xanlığının gələcək məşhur hökmdarı Fətəli xanın babası doğulmuşdur. I Hüseyn igidliyinə və alicənablığına görə səfəvi Süleyman Şah tərəfindən Qubada və Salyanda xan təyin edilmişdir. I Hüseyn Qubaya gəldikdən sonra Xudatda qala tikdirmiş, bağlar saldırmış, Xudatı özünün iqamətgahı etmiş və bu vilayəti 1680 – 1689-cu illərdə idarə etmişdir. I Hüseynin, habelə onun oğullarının və nəvələrinin 1718-ci ilədək (Sultan Əhməd Xan öldürülənədək) olan hakimiyyət dövrü əsasən Quba hökmdarlarının öz irsi mülklərini – Başlı şəhərini qaytarmaq məqsədilə Qaytaq usmiləri ilə apardıqları müharibələrlə yadda qalmışdır. Həmçinin belə bir rəvayət mövcuddur ki, I Hüseyn İsfahanda olarkən şiəliyi qəbul etmişdir ki, bu da onun bütün gələcək nəsli (həmçinin şiə) ilə Qaytaq usmiləri – ənənəvi sünnilər arasında çəkişmələrə səbəb olmuşdur. (20) Bu müharibələr, bir qayda olaraq gah bu, gah digər tərəfin qələbəsi ilə bitsə də, nəticədə Əhməd xan (I Hüseynin oğlu) və Sul- 1918-ci il Quba hadisələri – Azərbaycanın müsəlman əhalisinin kütləvi qırğını planlarının tərkib hissəsi kimi Quba. Aprel-may 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə 10 tan Əhməd (I Hüseynin nəvəsi) öldürülmüş, Sultan Əhmədin azyaşlı oğlu Hüseyn Əli isə qohumları tərəfindən xilas edilərək, Axtıya aparılmışdır. 1718 - 1822-ci illərdə Qubada hakimiyyət Şirvanın Şamaxı şəhərini ələ keçirmiş iki feodal – Qazıqumıklı Surxay xan ilə Müşkürlü Molla Hacı Davud arasında bölüşdürülmüşdür. Bu vaxt İran da təlatümlü günlərini yaşayırdı. 1721-ci ildə Mahmud xanın başçılığı ilə üsyan qaldıran əfqan-gilzay tayfaları 1722-ci ildə Hüseyn şahı devirməyə müvəffəq oldular. Lakin İranın əfqanlara tabe olmayan üç şimal əyaləti – Gilan, Mazandaran və Cənubi Azərbaycan Hüseynin oğlunu, Azərbaycan şəhəri Ərdəbildə oturmuş II Təhmasibi şah elan etdilər. XVII əsrin sonunda – XVIII əsrin əvvəlində Azərbaycan torpaqları artıq Rusiya dövlətinin diqqət mərkəzinə düşdü. Belə ki, I Pyotrun çarlıq etdiyi dövrdə əhəmiyyətli dərəcədə güclənmiş Rusiyanın Qafqazın cənub ərazilərində, xüsusilə də Azərbaycanda bol olan xammal mənbələrinə ehtiyacı var idi. Xəzər sahilinin ələ keçirilməsi, Qafqaza, daha sonra isə Orta Asiyaya doğru irəliləmək yolunda əhəmiyyətli addım kimi Rusiya imperato- runun əsas strateji məqsədi olur. 1722-ci ilin yazında I Pyotr böyük qoşunla Həştərxana doğru yürüş etdi, 1723-cü il yayın əvvəlində rus qoşunları Dərbəndi tutdu, 17 iyulda isə rus hərbi gəmiləri Bakı buxtasına daxil oldular. 1723-cü ilin sentyabrında II Şah Təhmasib Rusiya ilə müqavilə bağladı və bu müqaviləyə əsasən əfqanlara qarşı mübarizədə ona vəd olunan yardıma görə Dərbənddən Astrabada qədər, yarımmüstəqil Quba xanlığının ərazilərinin də daxil olduğu, Xəzərin sahilyanı torpaqlarını Rusiyaya güzəştə getdi. Həmin vaxt Qubanı (Şirvanın tərkibində) ələ keçirmiş Surxay xan və Hacı Davud isə öz üzərilərində 1723-cü ildə İran ilə müharibəyə başlayan Sultan Türkiyəsinin hakimiyyətini tanıdılar. Xəzəryanı ərazilərdə Rusiya dövlətinin uğurlarından narahat olan Osmanlı imperiyası öz qoşunlarını Cənubi Qafqaz ərazilərinə göndərdi və 1724-cü ildə İrəvanı, sonra isə Həmədan şəhərini ələ keçirdi. 1724-cü ilin 23 aprelində Türkiyə ilə Rusiya arasında Konstantinopol müqaviləsi bağlandı. Bu müqaviləyə əsasən Türkiyə Xəzəryanı torpaqları Rusiyanın ərazisi kimi tanıdı, Rusiya isə Türkiyənin qərbi İranı işğal etməsinə öz razılığını verdi. 1725-ci ilin avqustunda türklər Gəncəni, sonra Təbrizi, payızda isə Ərdəbili və Qəzvini tutdular. 1727-ci ildə Türkiyə İsfahanda taxtı ələ keçirmiş Əşrəf ilə müqavilə bağladı. Bu müqaviləyə əsasən Türkiyə yalnız Rusiya ilə bağladığı Konstantinopol müqaviləsində nəzərdə tutulmuş bütün torpaqlara deyil, həm də Zəncan, Qəzvin, Sultaniyyə, Təbriz və hətta Xuzistana sahib oldu. Beləliklə, Rusiyanın himayəsi altında qalan Quba xanlığının da daxil olduğu Xəzəryanı torpaqlar istisna olmaqla, Azərbaycanın demək olar ki, bütün ərazisi yenidən Sultan Türkiyəsinin əlinə keçdi. 1726-cı ildə Rusiya dövləti Quba xanlarının varislik hüquqlarını tanıyaraq, Rusiyaya sədaqət andı 11 içmiş gənc Hüseyn Əli Xanı (Sultan Əhmədin oğlunu) Qubanın hökmdarı təyin etdi. (21) Belə bir ehtimal da mövcuddur ki, bu hadisə 1726-cı ildə deyil, 4 il əvvəl, 12 yaşlı Hüseyn Əlini Quba xanı təyin etmiş və sonra bu təyinatı təsdiq etmiş I Pyotrun özünün iştirakı ilə baş vermişdir. (22) Rus mənbələrinin göstərdiyi kimi, Quba xanı öz əməllərində kifayət qədər müstəqil idi, Rusiya xəzinəsinə vergi (xərac) vermirdi və öz üzərinə yalnız tələb olunan vaxt öz təbəələri ilə birlikdə hərbi əməliyyatlarda iştirak etmək - təbii ki rus qoşunlarının tərəfindən - öhdəliyi götürmüşdü. (23) Quba xanlığının tarixinin bundan sonra necə təşəkkül tapacağı təbii ki, məlum deyildi, lakin təsvir olunan həmin hadisələrin gedişi zamanı qonşu İranın siyasi səhnəsində yeni bir şəxs olan fəal və istedadlı sərkərdə Nadir Qulu, “Azərbaycanda Səfəvilər dövründə başlanmış xanlıqların yaranma və formalaşma prosesini bir qədər ləngitmiş” (24) gələcək Nadir Şah Əfşar pey- da olur. Onilliklərlə döyüşlərdən sonra Nadir şah Rusiya və Türkiyə tərəfindən zəbt edilmiş torpaqları geri, İranın nəzarətinə qaytara bildi. 1732-ci və 1735- ci illərdə Nadir Rusiya ilə sülh müqaviləsi bağladı və həmin müqaviləyə əsasən Rusiya öz qoşunlarını Azərbaycanın Xəzəryanı torpaqlarından çıxardı. 1734-cü ildə Nadir ona müqavimət göstərdiyinə görə Şamaxını tamamilə dağıtdı, şəhərin əhalisini isə Ağsuya – Yeni Şamaxıya köçürdü. 1736-cı ildə o, Türkiyə ilə sülh müqaviləsi bağladı və həmin müqavilə əsasında Türkiyə 1722-ci ilədək İrana məxsus olan bütün əraziləri geri qaytardı. Elə həmin 1736-cı ilin lap əvvəllərində (yanvar-mart aylarında) Nadir Muğanda “qa- baqcadan seçilmiş tərkibdə” qurultay çağırdı və “şah seçildi”. Bu “seçki” ilə razılaşmayan Qarabağ bəylərbəyi Uğurlu xan Qacar“ bir qədər sonra öz torpaqlarının üçdə iki hissəsini itirdi”. (25) Muğanda qurultayın çağırılması və ondan sonra baş verən hadisələr, o cümlədən müstəqil Car-Balakən cəmiyyətlərinə və Dağıstana qarşı cəza yürüşləri (1741-1743-cü illər), Türkiyə ilə üçillik müharibə (1743-1746-cı illər), Xəzər dənizində donan- ma yaratmaq cəhdi və sairlər göstərir ki, Nadir şahın hakimiyyəti illərində (1736-1747-ci illər) siyasi hadisələrin mərkəzi yenə də Azərbaycan ərazisi olmuşdur. “Bütün bunlar Azərbaycanın əhalisi üçün yaxşı heç nə vəd etmirdi. Əksinə, onun ərazisi itaət etməyən dağlılarla mübarizədə Nadir tərəfindən Dağıstana göndərilən cəza ekspedisiyalarının tapdağı altında qalan çöllərə, habelə Azərbaycanın özündə, əsasən də Şirvanda üsyançılara qarşı döyüş meydanına çevrilmişdi”. (26) Şirvan hakimlərindən fərqli olaraq, mövcud feodal özbaşınalığı şərai- tində, İranın və Türkiyənin siyasi ambisiyaları və Rusiyanın işğalçı planları qarşısında daha təmkinli siyasət aparan Qubalı Hüseyn Əli xan bu zaman heç kimlə münasibətləri korlamamağı üstün tutur və Rusiyaya olduğu kimi İrana da dostluq münasibəti göstərir və bunun müqabilində mükafatlandırılır: Na- dir Azərbaycana ilk yürüşündə Salyanın idarə edilməsini Hüseyn Əli xana 1918-ci il Quba hadisələri – Azərbaycanın müsəlman əhalisinin kütləvi qırğını planlarının tərkib hissəsi kimi Quba. Aprel-may 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə 12 həvalə edir. Lakin tezliklə Salyan yenidən Hüseyn Əli xanın əlindən alınır və Nadir şah ona “yalnız Qubanı idarə etməyi” tapşırır. (27) Bu dövr Quba əhalisi sənətkarlıqla və ticarətlə məşğul olan kiçik bir şəhər idi. Akademik İ. Beryozinin fikrincə “böyük Qubanın” yaranmasına səbəb Xudat şəhərinin inzibati mərkəz kimi öz əhəmiyyətini itirməsi və 1735-ci ildə xanlığın paytaxtının Qubaya köçürülməsi olmuşdur ki, bundan sonra Xudat əhalisinin çox hissəsi də Quba şəhərinə köçmüşdür. Paytaxtın köçürülməsinin 1747-ci və ya 1748-ci ildə baş verdiyi barədə digər fərziyyələr də mövcuddur. (28) Beləliklə, Quba şəhəri 1735-ci ildə Hüseyn Əli xanın dövründə eyni adlı xanlığın paytaxtı olur. Xanlığın tərkibinə əhalisi əkinçiliklə, bağçılıqla və heyvandarlıqla məşğul olan yüzlərlə kiçik kəndlər də daxil idi. Quba xanlığının özündə nisbi siyasi sabitliyə baxmayaraq, 1740-cı illərdə onunla qonşu olan ərazilərdə – Şirvanda, Dağıstanda, Qarabağda, Şəkidə Nadir şahın qoşunları ilə hələ də mərkəzi İran hakimiyyətinə tabe ol- maq istəməyən yerli hakimlərin silahlı qüvvələri arasında hərbi əməliyyatlar bitmirdi. 1743-cü ildə Şirvan ərazisində şah İranına qarşı xalq üsyanı başlandı. Üsyan yalnız Nadir şahın artilleriyasının tətbiqi sayəsində yatırıldı və bunun da nəticəsi olaraq üsyanın mərkəzi Yeni Şamaxı – Ağsu şəhəri tu- tuldu. Elə həmin ilin noyabrında Nadir şah 15 minlik qoşunla Hacı Çələbi xanın rəhbərliyi altında üsyan etmiş şəkililərə qarşı yürüş etdi. Yalnız iki il- lik mübarizə və Şəki şəhərinin (Gələsən-Görəsən qalasının) mühasirəsindən sonra, 1745-ci ilin fevralında Çələbi xan Nadirin hakimiyyətini tanımağa məcbur oldu. Lakin bütün bu hərbi yürüşlər İran dövlətinin özü üçün də iz buraxmadan keçmirdi. Nadir şahın hakimiyyətinin son illərində onun dövləti kəskin surətdə yoxsullaşmışdı. Vəsaitlərə ciddi ehtiyacı olan Nadir şah bir- birinin ardınca yeni fövqəladə vergilər haqqında sərəncamlar verməyə başladı ki, bu da rejimə qarşı silahlı üsyanlar üçün bir təkan oldu və nəticədə “xəracın ağırlığı ucbatından həm Gəncə, həm Samux, həm İrəvan, həm də Aranın digər şəhərləri və təbəələri ondan ayrıldılar”. (29) Beləliklə, Nadir şah hələ sağ ikən Azərbaycanın bu və ya digər əyalət- lərinin mərkəzi hakimiyyətə tabeçiliyi sona yetdi və İrandan asılı olmayan gələcək Azərbaycan xanlıqlarının əsası qoyulmağa başladı. Bu prosesin Nadir şahın ölümündən (19 iyun 1747-ci il) sonra güclənməsi uzunsürən İran hökmranlığının ləğv edilməsinə və on beş xanlığın yaranmasına gətirib çıxardı: «... XVIII əsrin ortalarında artıq Azərbaycanın bütün ərazisində kiçik, lakin faktiki olaraq İranın mərkəzi şah hakimiyyətindən asılı olmayan 17 xanlıq yaranmışdı. Onların hamısı şimalda İranın öz sərhədlərindən Böyük Qafqaz sıra dağlarınadək, qərbdə Sultan Türkiyəsinin, Ermənistanın və Şərqi Gürcüstanın sərhədlərinə, Xəzərin sahillərinədək Azərbaycanın tarixi torpaqları hüdudunda yerləşirdi. ...Bütün bu xanlıqlar, bir qayda olaraq, ayrı- ayrı tayfa nəsillərinə başçılıq edən Azərbaycan feodallarının kübar nəsillərin 13 nümayəndələri tərəfindən yaradılmışdı”. (30) Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan xanlıqlarının yaranmasını uğurlu edən amillərdən biri də İran taxtı uğrunda Nadir şahın varisləri arasında başlamış və demək olar ki, 10 il davam etmiş (1748-1758-ci illər) mübarizə olmuşdur. Beləliklə, XVIII əsrin ortalarından etibarən Azərbaycanın tarixində, “si- yasi cəhətdən bir sıra müstəqil və yarımmüstəqil xanlıqlara parçalanaraq, siyasi səhnədə vahid dövlət kimi çıxış etməsə də”, çox mühüm dövr - ölkənin müstəqillik əldə etdiyi bir dövr başlayır. (31) Bu bir neçə onilliyi əhatə edən mərhələ (yarım əsrdən çox) həm də Azərbaycan xanlıqlarının - Şəki, Qarabağ, Quba, Şamaxı, Bakı, Naxçıvan, Gəncə, Dərbənd, Təbriz, Sərab, Ərdəbil, Xoy, Urmiya, Qaradağ, Talış, Marağa və Makunun dövlətçilik funksiyalarını yerinə yetirməsi dövrü də hesab edilə bilər. Bu dövr daha kiçik dövlət cəmiyyətləri kimi Qutqaşen, Qəbələ, Ərəş, Qazax, Şəmşədil, İlisu sultanlıqları yaranmışdı. İlisudan şimal-qərbdə Car-Balakən cəmiyyətləri yerləşirdi. Bununla belə, XVIII əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda vahid iqti- sadi mərkəzin olmaması, ayrı-ayrı əyalətlərin kifayət qədər qapalı şəkildə dolanması, yerli feodalların – xanların, sultanların, məliklərin, bəylərin çox hissəsinin yalnız öz şəxsi müstəqilliyinin qayğısına qalması və feodal parçalanmanın saxlanılmasında maraqlı olması ölkənin birləşməsinə və mərkəzləşdirilmiş hakimiyyətin yaradılmasına ciddi şəkildə əngəl törədirdi. Azərbaycanın demək olar ki, bütün xanlıqlarının tarixi fasiləsiz müharibələr və saray çevrilişləri ilə zəngindir. Bu dövrdə Urmiya, Şəki, Qarabağ, Quba, Xoy daha qüdrətli xanlıqlar olmuşlar. Təsadüf deyil ki, bu xanlıqların başçılarının sırasından Azərbaycanı öz hakimiyyəti altında birləşdirməyə səy edən çox güclü şəxsiyyətlər çıxmışdır ki, bu da XVIII əsrin ikinci yarısında Azərbaycanın siyasi həyatında son dərəcə mühüm hadisə olmuşdur. Belə tanınmış siya- si xadimlərdən cənubda Urmiya xanlığının əsasını qoyan Fətəli xan Əfşar, şimalda isə Fətəli xan Qubalı olmuşdur (1736-1789). Azərbaycanın tarixində məhz Hüseyn Əli xanın oğlu, atasının ölümün- dən sonra hakimiyyətə gəlmiş Fətəli xanın hakimiyyəti dövründə (1758- 1789) Quba xanlığının rolu və əhəmiyyəti kəskin surətdə yüksəlmişdir. 1760- 1780-ci illərdə Fətəli xan on ildən artıq bir müddətdə (1757-1768) göstərdiyi səylərdən sonra Azərbaycanın şimal-şərq torpaqlarını – Salyan sultanlığını, Dərbənd, Bakı və Şamaxı xanlıqlarını öz torpaqlarına birləşdirə bilir. Tezliklə Şəki xanlığı da Quba xanlığından asılı vəziyyətə düşür. XVIII əsrin 60-cı illərində Azərbaycan torpaqlarının böyük hissəsini bir dövlət hüdudlarında cəm edən Quba xanlığı ən qüdrətli xanlıqlardan birinə çevrilir. Belə ki, həmin dövr Quba xanlığının sərhədləri cənubda Talış xanlığı, qərbdə Şəki xanlığı, cənub-qərbdə isə Qarabağ xanlığı ilə həmsərhəd idi. (32) Lakin şimal-şərqi Azərbaycan torpaqlarının siyasi birliyinin bərpa 1918-ci il Quba hadisələri – Azərbaycanın müsəlman əhalisinin kütləvi qırğını planlarının tərkib hissəsi kimi Quba. Aprel-may 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə 14 edilməsi təkcə Fətəli xanın bilavasitə rəqiblərini – Qaraqaytaq usmisi Əmir Həmzəni, Şamaxıdan Ağası xanı, Qarabağdan İbrahim xanı və Kartli- Kaxetiyanın çarı II İraklini deyil, həm də 1763-cü ildə öz rəqibləri üzərində qələbə çalaraq İranı yenidən birləşdirmiş, təmiz fars sülaləsi olan Zəndlərin nümayəndəsi Kərim xan Zəndin şəxsində İranın mərkəzi şah hakimiyyətini də narahat edirdi. Mənbələrdən göründüyü kimi, Kərim xan Zənd Gilan xanı Hidayət xanın vasitəsilə “öz elçilərini Fətəli xanın yanına göndərmiş və ona, Rusiyadan əl çəkəcəyi təqdirdə yüksək vəkillik dərəcəsinin veriləcəyini bildirmişdir”. (33) Burada Rusiyanın xatırladılması təsadüfi deyildi. Belə ki, rus qoşunla- rının Fətəli xan üçün ən çətin bir dövrdə ona ciddi yardım göstərməsi və Dərbəndin mühasirədən çıxarılması uğrunda dağıstanlılarla döyüşdə (1774- cü il) qubalılarla birlikdə fəal iştirak etməsi hamıya bəlli idi. Mümkündür ki, Kərim xan Zənd Fətəli xana belə təklifləri bir neçə dəfə etmişdir və bunu Fətəli xan özü də təsdiqləyir: “Hazırda bütün İranın hökmdarı olan Kərim xan məni öz xidmətinə və razılığa təhrik etmək niyyətilə paytaxt şəhəri Şirazdan mənim yanıma bir çox hədiyyələrlə...və böyük pul xəzinəsi ilə inandığı elçilərindən ibarət bir neçə adam göndərmişdir, amma mən ... onu qətiyyən qəbul etmədim”. (34) Bu imtina Fətəli xana qarşı yenidən hərbi əməliyyatların başlanması ilə nəticələnir və bu əməliyyatlarda onun Azərbaycan xanlarından olan düşmənləri də iştirak edirlər. Lakin Kərim xan Zəndin 1779-cu ildə vəfatı İranda mərkəzi hakimiyyətin yenidən zəifləməsinə gətirib çıxardı və son nəticədə İran dövləti yenidən parçalandı. Zəndlərin hakimiyyətini tanımayanların sırasında Qacarlar nəslinin nümayəndəsi olan Ağa Məhəmməd xan da vardı ki, öz hakimiyyətini Mazan- daranda möhkəmlədərək, onu İranın şimal əyalətlərində genişləndirməyə başlayır və ilk olaraq Gilan xanlığına hücum edir. Öz ölkəsindən sıxışdırılmış Gilanlı Hidayət xan Fətəli xan Qubalının yanında sığınacaq taparaq ondan yardım istəyir. 1781-ci ilin yazında Fətəli xan Gilana yürüş təşkil edir. Bu yürüşün ən diqqətəlayiq cəhəti ondan ibarət idi ki, ilk dəfə olaraq İranın şah taxtına iddiaçı olan Qacara qarşı müharibədə Azərbaycanın demək olar ki, bütün əyalətlərindən – Quba, Dərbənd, Bakı, Şamaxı, Cavad, Şəki, Qarabağ, Talış və Ərdəbil xanlıqlarından olan hərbi qüvvələr və dəstələr birləşmişdi. Bu yürüşdə həmçinin Tarkov Şamxalı və Qaraqaytak usmisinin qoşunları da iştirak edirdilər... O dövrün mənbələrinin şəhadətinə görə “gətirilmiş bü- tün qoşunlar daha çox Fətəli xanın cəhdləri sayəsində toplanmışdı, ümumi komandanlığı isə Quba sərkərdəsi Mirzə bəy Bayat həyata keçirirdi”. (35) Tanınmış Azərbaycan tarixçisi A.S.Sumbatzadənin fikrinə əsasən: “Gilana yürüş iştirakçılarının belə mötəbər tərkibi şah İranına qarşı mübarizədə azərbaycanlıların şüurunun yetkinlik dərəcəsini və birlik hissini nümayiş et- dirirdi”. Məhz “Gilandakı qələbədən ruhlanan Fətəli xan Cənubi Azərbaycan 15 xanlıqlarının heç olmasa bir hissəsini ozünün yaratdığı birliyə qatmaq haqqında çoxdan düşündüyü planı həyata keçirmək qərarına gəlir”. (36) 1784-cü ilin yazında Fətəli xan Ərdəbilə yürüş təşkil edir və may ayında onu ələ keçirir, sonra Meşkini də tutaraq cənub-qərbə hərəkət edir. Lakin Fətəli xana öz planlarını həyata keçirmək qismət olmur. Belə ki, onun bu cəhdləri yalnız Azərbaycanın bir neçə güclü xanlarının, gürcü çarı II İraklinin və bir sıra Dağıstan hakimlərinin deyil, həm də əsasən, Rusiya hökumətinin müqaviməti ilə qarşılaşır. Əlbəttə, Fətəli xan artıq həmin dövrdə “knyaz Potyomkin-Tavri- çeskinin məxfi planının” mövcud olduğunu ağlına gətirə bilməzdi. Həmin plana əsasən “İrandakı qarışıqlıqdan istifadə edilərək, Bakı və Dərbənd ələ keçirilməli, Gilan da onlara birləşdirilməli və Albaniya adı ilə böyük knyaz Kon- stantin Pavloviç üçün gələcək miras kimi qoyulmalı idi”. (37) 80-ci illərin ikinci yarısında İranda şah taxt-tacı uğrunda mübarizədə Ağa Məhəmməd xan Qacar üstün gəlməyə başlayır. Hələ şah olmadan Ağa Məhəmməd xan Qacar Fətəli xan Qubalıya və II İrakliyə məktublar göndərərək onun hakimiyyətinin tanınmasını və Rusiya ilə bütün əlaqələrin kəsilməsini tələb edir. Yaxınlaşan təhlükədən qorunmaq üçün 30 ilə yaxın rəqib olmuş və bir-birinə düşmənçilik etmiş Cənubi Qafqazın bu iki ən güclü siyasi xadimi ilk dəfə həm İran, həm də Türkiyədən gözlənilən təhlükələrdən birgə müdafiə olunmaq haqqında müqavilə bağlayırlar (1787-ci il). Fətəli xan sonrakı illərdə öz müttəfiqləri ilə birlikdə Ağa Məhəmməd xan Qacarın Cənubi Azərbaycan vasitəsilə Cənubi Qafqaza hücumlarının qarşısını müvəffəqiyyətlə alırdı. La- kin, 1789-cu ilin martında öz şöhrətinin və yaratdığı şimal-şərqi Azərbaycan birliyinin qüdrətinin ən yüksək zirvəsində olan Fətəli xan vəfat etdi. Tanınmış Azərbaycan tarixçisi A.S.Sumbatzadə Qubalı Fətəli xan fəaliyyətini xarakterizə edərək “onun bütün həyatından qırmızı xətlə keçən üç cəhəti” xüsusi ola- raq qeyd edir: “Birinci, Azərbaycanın İrandan ayrılması uğrunda qeyri- şərtsiz mübarizə və vahid Azərbaycan dövlətinin yaradılması; ikinci, Sultan Türkiyəsindən açıq-aşkar surətdə aralanması, və üçüncü, Rusiya ilə ittifaqa və dostluğa daimi sədaqəti”. (38) Əlbəttə, Fətəli xanın Qafqazın və o cümlədən Azərbaycan torpaqlarının gələcəyinə dair Rusiya dövlətinin “məxfi plan və niyyətlərindən” xəbəri olacağı təqdirdə, onun Rusiya ilə sonrakı münasibətlərinin necə düzələcəyini söyləmək çətindir. Lakin, heç şübhəsizdir ki, Qubalı Fətəli xan hakimiyyətinin artıq ilk illərində öz irsi xanlığının – Qubanın hüdudlarından xeyli kənara çıxaraq formalaşmaqda olan Azərbaycan xalqının maraqlarının və məqsəd- lərinin təmsilçisi kimi, XVIII əsrin ikinci yarısında Azərbaycanın görkəmli si- yasi və dövlət xadimi olmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, Fətəli xanın dövründə Quba xanlığının siya- si tarixi hərbi yürüşlər və hücumlar kimi faktlarla zəngin olsa da, bu dövr, ümumilikdə həmin əyalətin tarixində ən parlaq bır dövr sayıla bilər. Eyni za- 1918-ci il Quba hadisələri – Azərbaycanın müsəlman əhalisinin kütləvi qırğını planlarının tərkib hissəsi kimi Quba. Aprel-may 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə 16 manda, bu dövr, təkcə Qubanın deyil, bütün Azərbaycanın ərazisinin Fətəli xanın hakimiyyəti altında olan böyük hissəsinin dinc sakinləri üçün daha sakit və sabit bır zaman kəsiyi hesab edilə bilər. Belə ki, bu ərazilərdə yaşayan əhali etibarlı şəkildə müdafiə olunmaqla, sonsuz müharibələrdən və dağıdıcı işğallardan dinclik əldə edə bilmişlər. Xüsusi olaraq bunu da qeyd etmək lazımdır ki, Fətəli xan tərəfindən yaradılmış Azərbaycan torpaqlarının Şimal-şərqi birliyinin dəftərxanasında bütün dövlət aktlarının və rəsmi yazışmaların dili Azərbaycan dili olmuşdur ki, bu da Azərbaycan dilinin bu dövrdə dövlət dili kimi rəsmi statusunun təsdiq edildiyini göstərir. Fətəli xanın ölümündən sonra onun varisləri olan oğulları Əhməd xan (1789-1791) və Şeyxəli xan (1791-1810), həm şəxsi keyfiyyətləri, həm də yaranmış siyasi şərait səbəbindən, artıq hakimiyyətin yüksək mövqeyi- ni və müstəqilliyini qoruyub saxlaya bilmədilər və atalarının Quba xanlığı ətrafında yaratdığı Azərbaycanın birliyi parçalandı. XVIII əsrin sonu – XIX əsrin əvvəlində Azərbaycanın daxili vəziyyəti və onun hüdudlarının xaricindəki siyasi vəziyyət kifayət qədər mürəkkəb olaraq qalırdı. Bir tərəfdən ölkənin sosial-iqtisadi geriliyi, Rusiya və İran qoşunlarının aramsız və saysız yürüşləri, digər tərəfdən isə müxtəlif xanların şəxsi iddiaları, öz aralarında barışmazlıqları və digər amillər Azərbaycan torpaqlarının birləşmə prosesinə və vahid dövlətin yaranmasına imkan ver- mirdi. Belə bir şəraitdə, Qafqazı tamamilə tabe etmək niyyətlərini açıq-aşkar nümayiş etdirməklə, həmin dövr xüsusilə fəallaşan istər Rusiyanın, istərsə də İranın imperiya planları qarşında Azərbaycanda davam gətirə biləcək vahid qüvvə yox idi. 1795-ci ilin yayında Ağa Məhəmməd xan Qacarın qoşunları Cənubi Qafqazın hüdudlarını keçdi və Talış, Naxçıvan, İrəvan xanlıqlarını talan etdi. Lakin Şuşa qalasını tutmaq cəhdi uğursuz olduqdan sonra, Ağa Məhəmməd xan qalanın 33 günlük mühasirəsinə son qoyaraq öz qoşunlarını Gürcüstana yeritdi. İran qoşunlarının Cənubi Qafqaza soxulmasından narahat olan və yerli hakimlərin İrana qarşı mənfi əhval-ruhiyyəsini nəzərə alan Rusiya hökuməti də 1796-cı ilin aprelində V.Zubovun komandanlığı altında öz qoşunlarını Azərbaycana göndərdi. Ağa Məhəmməd xan Cənubi Qafqaz hüdudlarını tələsik tərk etdi. Bu dəfə rus qoşunları demək olar ki, qısa müddət ərzində maneəsiz (Dərbənd qalasının azmüddətli müqaviməti istisna olmaqla) Quba, Bakı, Şamaxı və Gəncəni tutdular. Lakin 1796-cı ildə II Yekaterinanın ölümündən sonra taxta oturmuş I Pavel rus qoşunlarını təcili surətdə geri çağırdı. Ağa Məhəmməd xan bundan ruhlanaraq 1797-ci ildə yenidən Azərbaycana, Qarabağ xanlığına soxuldu. Bu dəfə satqınların köməyi ilə düşmən qoşunları Şuşanı tuta bildilər. Çox keçmədən Ağa Məhəmməd xan 17 saray əyanlarının və yerli feodalların sui-qəsdi nəticəsində öldürüldü, lakin onun ölümü Azərbaycan xanlıqları üçün İran tərəfdən olan təhlükəni aradan qaldırmadı. İranın yeni şahı – Fətəli xan yenidən Qafqaz hökmdarlarının itaətkarlığına nail olmağa çalışdı. Həmin bu vaxtlar hiss olunacaq dərəcədə güclənmiş Rusiya regio- nun istilasının ikinci mərhələsinə başladı. Bu işdə əsas istinad vasitəsi kimi yerli xristianlara, ilk növbədə özlərinin dövlət quruluşu olmayan və rusları öz himayədarları kimi görən ermənilərə ümid edilirdi. Qeyd edilməlidir ki, Rusiya hökumətinin Azərbaycana dair hələ olduqca ehtiyatlı siyasət apardığı həmin dövrdə bir çox Azərbaycan xanları özləri üçün daha böyük təhlükəni Türkiyədə, və xüsusilə də İranda görürdülər. Rusiya imkan dairəsində, Azərbaycan xanlıqlarını işğal etməyə yox, daha çox onları müqavilələr bağla- maq yolu ilə özündən asılı hakimlərə çevirməyə çalışırdı, bu zaman xanlar da daxili işlərində hədsiz hakimiyyətə malik olaraq qalırdılar. Məsələn, Quba xanlığı ilə Rusiya hökuməti arasında artıq yaranmış münasibətlərdən irəli gələrək, 1802-ci ildə Georgi müqaviləsi bağlanmışdı ki, bu müqaviləyə əsasən Şeyxəli xan Quba və Dərbənd xanlıqlarının idarəçiliyinə təhkim olunmuş və bu xanlıqların Rusiyanın tabeçiliyinə keçməsi rəsmiləşdirilmişdi. Lakin, çox keçmədən rus qoşunlarının yürüşü istila xarakteri almağa başladı. 1801-ci ildə Rusiya imperiyası tərəfindən Şərqi Gürcüstan ələ keçirildi. Gürcülərdən asılı vəziyyətdə olan Qazax və Şəmşədil xanlıqları da Rusiyanın nüfuzu altına düşdülər. 1803-cü ildə rus qoşunları Car-Balakən camaatını zəbt etdilər. 1804- cü ilin əvvəllərində sayca böyük üstünlük təşkil edən rus qoşunları başda Cavad xan və oğlu olmaqla fədakarcasına müqavimət göstərən Gəncə müdafiəçilərini qan içində boğaraq şəhəri ələ keçirdilər. Gəncə xanlığı ləğv edildi, Gəncə şəhərinin adı isə dəyişdirilərək Yelizavetpol ilə əvəz olundu. Gəncə xanlığı ilə birlikdə Samux sultanlığı da rus qoşunları tərəfindən tabe edildi. Rusiya imperiyasının işğalçı uğurları İranı narahat etməyə bilməzdi və 1804-cü ilin iyununda bu iki dövlət arasında müharibə başladı. İran qoşunları Qarabağa soxuldular, lakin burada İbrahim Xəlil xanın ordu- su tərəfindən darmadağın edildilər. Bu hadisənin İran şahı tərəfindən bağışlanmayacağını bilən İbrahim Xəlil xan 1805-ci il mayın 14-də Qarabağ xanlığı üzərində Rusiyanın protektoratının tanınması haqqında rus generalı Sisianovla müqavilə bağladı. Şəki xanı Səlim xan da Rusiyanın protektoratını qəbul etdi. Rusiya imperatorunun hakimiyyəti Qarabağ və Şəki xanları tərəfindən tanındıqdan sonra İran ordusu bir daha Qarabağa soxuldu, la- kin Şuşanı və Gəncəni ələ keçirə bilməyərək, Tiflis üzərinə hərəkət etdi. Bu zaman Sisianov Azərbaycan xanlıqlarını istila etməkdə davam edirdi və Şamaxı xanlığı alındıqdan sonra rus qoşunları dənizdən və qurudan Bakıya 1918-ci il Quba hadisələri – Azərbaycanın müsəlman əhalisinin kütləvi qırğını planlarının tərkib hissəsi kimi Quba. Aprel-may 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə 18 yaxınlaşdılar. Bakının təslim olmaqdan imtina etməsinə cavab olaraq şəhər dəniz donanması tərəfindən atəşə tutuldu və yalnız bundan sonra Bakı ha- kimi Hüseynqulu xan şəhəri təslim etməyə razılıq verdi. 1806-cı il fevralın 8-də Hüseynqulu xan Bakı qapılarının önündə general Sisianovla görüşərkən xanın qohumlarından biri generalı öldürdü. Komandansız qalan rus ordusu Sara adasına tərəf geri çəkildi. Sisia- novun ölümü haqqında xəbər tutan İran qoşunları növbəti dəfə Qarabağa soxuldular və Şuşanı mühasirəyə aldılar. İbrahim Xəlil xan ailəsi ilə birlikdə Xankəndi şəhərinə köçdü. Ruslar bu köçə şübhə ilə yanaşdılar və mayor Lisaneviçin başçılıq etdiyi rus əsgərlərindən ibarət dəstə, xanın düşərgəsinə hücum edərək, İbrahim Xəlil xanı və onun bütün ailəsini öldürdü. Bu hadisə Şəki şəhərində ruslara qarşı üsyanın başlanmasına səbəb oldu və nəticədə Şəki xanı rus qoşunlarını öz torpaqlarından qovub çıxardı. Rus ordusu isə öz növbəsində Şuşadakı qarnizonunun köməyinə çataraq, Qarabağı İran qoşunlarından azad etdi. Şahın məğlubiyyəti Bakı və Quba xanlıqlarının taleyini həll etdi. Rus qoşunları Azərbaycan xanlıqları üzərinə hərbi əməliyyatlar apardığı za- man Şeyxəli xan da öz mövqeyini dəyişərək onun düşmənləri – İranın və Türkiyənin xeyrinə Rusiya ilə qarşıdurma yolunu seçdi. Onun bu addımı qarşısında Rus komandanlığı Şeyxəli xanın müstəqilliyinə son qoymağı qərara aldı. 1806-cı ilin sentyabrında Bulqakovun komandanlığı altında rus qoşunları Quba üzərinə hərəkət etdilər və onlara müqavimət göstərən Azərbaycan qoşunlarını oktyabrın əvvəlində darmadağın edərək şəhəri tut- dular. Lakin Qubanın alınması bu əyalətin heç də ruslara tamamilə məğlub olması demək deyildi. Belə ki, Şeyxəli xanın başçılığı altında qubalıların dağlı xalqlarla birlikdə rus istilasına qarşı ittifaqda təqribən 5 illik fədakarcasına müqavimət hərəkatı başlandı. Rus qoşunlarının böyük hissəsinin Quba xanlığını tərk edərək İran və Türkiyə ilə müharibəyə getməsindən istifadə edən Şeyxəli xan öz müttəfiqi Surxay xan Qazıqumuqlu ilə birlikdə 1807- 1808-ci illərdə demək olar ki, bütün xanlıqda öz hakimiyyətini bərpa edə bil- di. 1809-cu ilin yanvarında o, Qubanı ələ keçirməyə çalışsa da məğlubiyyətə uğradı. (39) Qafqazdakı Rus komandanlığının yüksək rütbəli hərbçilərinin 1806- 1811-ci illərdə Qubada olan vəziyyətlə bağlı yazışmaları Qubalı Şeyxəli xan onlar üçün nə qədər ciddi rəqib olduğunu göstərir. Hərçənd, bu yazışmalarda Şeyxəli xan əvvəllər “yelbeyin” kimi qınanırdı. Bunun səbəbi yəqin ki, Şeyxəli xanın “tam səmimiyyətlə tövbə edəcəyi, quldurluq həyatına son qoyacağı və Quba və Dərbənd əyalətlərində narahatçılıq yaratmayacağı təqdirdə İmperator Həzrətləri tərəfindən mərhəmətlə əfv ediləcəyi və ona Böyük İmperatorun torpaqlarında layiqli təminat və sığınacaq veriləcəyi” barədə ona edilən vədlərə məhəl qoymaması idi. (40) Lakin, polkovnik Ad- 19 rianovun piyada qoşunları generalı Bulqakova 15 avqust 1810-cu il tarixli raportundan məlum olurdu ki, nəinki Şeyxəli xan, heç qubalılar özləri də Quba xanlığının keçmiş torpaqlarını “Böyük İmperatorun torpaqları” hesab etmirdilər: “Quba əyaləti üsyan qaldırıb, Şeyxəli xanı Tabasarandan çağırıb, o da tabasaranlılarla birlikdə gəlib; Quba qapanıb, çünki yollar həm o tərəfdən, həm də bu tərəfdən kəsilibdir...». (41) Beləliklə, 1810-cu ilin avqust ayında xalqın müstəqilliyə və azadlığa can atmasının sübutu kimi, yalnız bu əyalətin deyil, həm də bütün Azərbaycanın tarixinə daha bir parlaq səhifə yazmış (1804-cü il Gəncə döyüşlərindən son- ra) məşhur Quba üsyanı başlandı. Rus generallarının 1810-cu il avqust-noyabr aylarında bir-birinə göndərdiyi məxfi sərəncamlar adətən “kədərli” xəbərlərlə başlayırdı: “Mən indi Bakı komendantı general Repindən həyəcanlı xəbər aldım ki, Qubanın demək olar ki, bütün bəyləri və xalqı, xəyanət edərək, Şeyxəliyə satılıblar, yalnız Quba qalasının qalan sakinlər qaladakı iki batalyonla müdafiə olunur- lar, lakin onların da Şeyxəlinin dəstəsi və üsyançılar tərəfindən hər hansı bir rabitə əlaqələri kəsilmişdir”; (42) “4 ildən artıq müddət ərzində Quba əyalətində hədsiz narahatçılıqlar, soyğunçuluq və qətllər yaradan Şeyxəli bu il hətta ona müvəffəq olub ki, Dağıstanın müxtəlif xalqlarından topladığı quldur dəstəsi ilə Quba sərhədində peyda olaraq, Rusiyaya sədaqətini tamamilə unutmuş Quba xalqının demək olar ki, hamısını qiyama sövq etmişdir”; (43) “Mən təqdim edilən 1039 və 1040 №-li raportları müxtəsər kədərlə aldım; Quba xalqının hiddətlənmiş Quba bəyləri tərəfindən sövq edilmiş ümumi qiyamını və xəyanətini görərək, belə güman edirəm ki, burada xalqın yelbeyinliyindən savayı digər əlavə təhrikçi səbəblər də olmuşdur ki, bunlar da sonradan aydın olacaqdır” – deyə general Tormasov 22 avqust 1810-cu il tarixdə plato-general Repinə yazırdı və bu zaman öz heyrətini gizlətmirdi: “məni ən çox sarsıdan sizin baş rəisinizə tabe edilmiş qoşunların anlaşılmaz məyusluğudur. Mən başa düşə bilmirəm, niyə bütöv 2 alay Quba qalasında qapanıbdır və tamamilə hərəkətsiz qalır, halbuki mən göstəriş vermişdim ki, qala üçün lazımi qarnizon saxlayaraq, dəstə yaratmaq və yelbeyin Şeyxəliyə qarşı hücuma keçmək lazım idi”. (44) Rus qoşunlarının məyus olması heç də səbəbsiz deyildi. Belə ki, nəinki “qiyamçıların”, hətta rusların Azərbaycan bəylərindən olan “sınanmış və sadiq müttəfiqlərin”in davranışı da buna əsas verirdi. Məsələn, öz dəstəsi ilə Xıdırzində postundan hərəkət edən mayor Levitskinin raportunda deyi- lirdi: “Ayın 13-ü səhər 2000-ə yaxın piyada və süvarilərdən ibarət düşmən göründü və mənim öz dəstəmlə yanından keçməli olduğum yüksəklikləri ələ keçirdi. Onu həmin yüksəkliklərdən vurub saldırmaq mümkün olmadıqda, mənim yanımda olan bakılılar bəyan etdilər ki, dağların sağ tərəfində yol 1918-ci il Quba hadisələri – Azərbaycanın müsəlman əhalisinin kütləvi qırğını planlarının tərkib hissəsi kimi Quba. Aprel-may 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə 20 var. Həmin yolla gedərkən mənə süvarilər tərəfindən sağdan güclü hücum edildi. Mən yüzbaşı Lyapinə, onları cəbhəyə yaxın buraxmadan atışmağı əmr etdim; ona piyada atıcılardan ibarət yardım verdim, bakılı Manaf bəyə əmr etdim ki, Əsgər Əli bəyi atışmaya göndərsin və özü də ona yardım etsin. Əsgər Əli bəy 74 nəfərdən ibarət bütün Bakı süvari dəstəsi ilə düşmənin üzərinə atıldı və bu zaman mən təəccüblə gördüm ki, Manaf bəy, yanımdakı Mirzə və 3 bakılı da daxil olmaqla, onlar hamisi Şeyxəliyə tərəf keçdilər; və sonra düşmənlərə qarışaraq dəstəmizi atəşə tutmaqda davam etdilər... mən dəstəm ilə aşıb keçilməsi mümkün olmayan xəndəyə gəlib çatdım, düşmən isə, körpüləri götürərək, keçidin yanında dayanmışdı və irəlidə 2000-ə yaxın əlavə süvari və 1000 nəfərədək piyada görünürdü, – buna görə də mən 120 nəfər piyada əsgər, 40 nəfər kazak və 1 topla buradan keçməyin mümkün olmayacağını anladım. Bir də Qubada da hamı qiyam qaldırıb və “yaşasın xan” – deyə qışqırırdı”. (45) “Qubalıları ram etmək üçün digər üsullar tapmadıqda”, general L.Repin general Tormasovdan “təcili olaraq 2 batalyon qoşun və kazak polkunun yarısının göndərilməsini” xahiş edir və buna general Tormasov belə cavab verir: “...bu ərazilərdə indi mövcud olan şərait sizə belə əhəmiyyətli gücün ayrılmasına heç cür imkan vermir. Belə ki, buradakı qoşunların ən mühüm hissəsi indi İmeretiyada üsyana qalxmış imeretiyalılara və onlara yardım edən türklərə qarşı gərgin mübarizə aparır; digəri Kartlidə İran qoşunlarının yardıma gəldiyi Axalsixlı Şərif paşaya qarşı vuruşur, ...üçüncü hissəsi İran vəliəhdi Abbas Mirzə və onun qardaşı Əli şaha qarşı Pambəkdədir; dördüncüsü – 2 alaydan bir az olan qoşunlar Şəki, Yelizavetpol və Şəmşədil əyalətlərini müdafiə edir; beşincisi isə, 4 alaydan ibarət olmaqla, mənim komandanlığım altında mərkəzi mövqeləri tutmaqla, bir tərəfdən Tiflis istiqamətini, digər tərəfdən Qazax istiqamətini mühafizə edir və Kartaliyada yerləşdirilmiş qoşunları dəstəkləyir...”. (46) General Tormasovun bu ətraflı məktubundan açıq-aydın görünürdü ki, rus qoşunlarına “yerli əyalətlərin” “narazı” və “qiyam qaldırmış” əhalisinin müqavimətini yalnız Quba istiqamətində dəf etmək lazım gəlmirdi. Təsadüfi deyil ki, təkcə rus alayları komandanlarına deyil, süvari və piyada dəstələri “Quba əyalətində nizamın bərpa edilməsində” iştirak etməli olan Azərbaycan xanlarına və bəylərinə də ciddi göstərişlər göndərilirdi: “Şeyxəli xanın özü tu- tulsun və ya hər hansı vasitə ilə öldürülsün, elan edilsin ki, bunu icra edən hər kəs çox yaxşı mükafatlandırılacaqdır və mən buna öz sözümlə təminat verirəm”. Bununla yanaşı, general Tormasov hər məktubunda tabeçiliyində olanlara “sadiq qalan və itaətkar” Quba sakinlərinə qarşı “zor tətbiq etməyi” qadağan edir, həmçinin Şeyxəli xandan əl çəkərək, tövbə edən və əfv olunmasını xahiş edəcək qiyamçıların kəndlərinə aman verilməsini tapşırmışdı: “...çünki viran qoyulmuş torpaqlar İmperator Həzrətlərinə heç bir 21 xeyir gətirməyəcəkdir və ədalətsiz qəddarlıq qubalıları daha da hiddətləndirə bilər”. Yalnız “silahla müdafiə olunan” düşmənlərin cəzalandırılması, “və on- larla müharibənin qanunları üzrə rəftar edilməsi” əmri verilmişdi”. (47) Lakin, belə görünürdü ki, qubalıların çoxunun heç də əfv barədə xahiş etmək fikri yox idi və bu, general Tormasovu xüsusilə əsəbiləşdirirdi: “Qubalıların açıq-aydın inadkarlığı... düşüncəsizlik deyil, iğtişaşçı ruhu ... elə həddə çatmışdı ki, onlar 4 il ərzində heç vaxt yelbeyin Şeyxəli ilə açıq və gizli əlaqələrdə olmaqdan çəkinməmiş, daima müxtəlif üsullarla onu dəstəkləmiş və düşünmüşlər ki, o, Quba xanı olacaq və bütün xalqın istəyi qarşısında Rusiya Hökuməti nə vaxtsa onun xanlığını təsdiq etməyə razılıq verəcək. Quba torpağındakı indiki çaxnaşma həmin zərərli əlaqələrin və bu xalqın pis niyyətinin nəticəsidir”. (48) Bu sətirlər zəbt edilmiş “xalqın” – indiki halda Quba əhalisinin – işğalçı tərəfindən qəbul və dərk edilməsində olan dərin səhvləri, anlaşılmazlıqları və ziddiyyətləri çox dəqiq xarakterizə edirdi. Həmin sətirlərin müəllifi gizlədə bilmədiyi bir təəssüflə iddia edirdi ki, “əgər Quba xalqı sadiq olsaydı, nəinki təklikdə Şeyxəli xana və onun quldur dəstələrinə qarşı özü müqavimət göstərə bilərdi, həm də bu yelbeyini gizlədən və dəstəkləyən qonşularına da güclü zərbə vura bilərdi”. (49) Yazışmalarda bir qayda olaraq “vəhşi” deyə adlandırılan “Quba xalqı” İmperator Həzrətlərinə niyə sadiq deyildi, və əksinə “yelbeyin”, “əxlaqsız”, “quldur” və “əclaf” Şeyxəli Xan Qubalını niyə müdafiə edirdi? Torpaqlarını zorla ələ keçirmiş “yadelli gəlmələrlə” barışmayan qürurlu və azadlıq sevər xalqın Şeyxəli xanın simasında öz başçısını gördüyü fikrini ağlına belə gətirməyən, eləcə də Şeyxəli xanın özünün və müttəfiqlərinin fəaliyyətinin öz mövqeyini, öz torpaqlarını və öz xalqını qorumaq kimi sadə bir məntiqə söykəndiyini ehtimal etməyən və yaxud etmək istəməyən rus generalı görünür ki, özünə yuxarıdakı sualı vermirdi. Bununla belə, onun həddən artıq mürəkkəb vəziyyətdən çıxış yolu axtararkən, sırf hərbi əmrlərdən başqa, irəli sürdüyü aşağıdakı təkliflər qubalıların “inadı” qarşısında müvəqqəti güzəştlərə getmək zərurətini anladığını göstərir: “yaranmış şərait və İmperator Həzrətlərinə faydalı xidmət göstərilməsi nəzərə alınmaqla Qubada xanlıq bərpa edilsin, bu zaman Rusiyanın təbəəliyində olan digər xanlara aid qaydalar əsas götürülsün; mən onlara hörmət əlaməti olaraq bizim idarəçilik üsuluna vərdiş etməmiş qubalıların hökumətdən narazı qalmağa səbəbləri olmayacağını və onların öz üzərilərində xanlarının olması arzularının təmin ediləcəyini təklif edirəm, amma yalnız Şeyxəli olmamaq şərti ilə...». (50) 1810-cu ilin sentyabr ayında Şeyxəli Xanın tutulması və ya məhv edilməsi üçün artıq 1000 çervon qızıl pul mükafatı, maaşlı rütbə və ya həmin şəxsin vəziyyətinə uyğun Qubada mülk verilməsi təyin edilir, (51) “amansız qiyamçıları isə qırmaq”, ...qiyamın əsas səbəbkarlarını tutmaq və ya onların 1918-ci il Quba hadisələri – Azərbaycanın müsəlman əhalisinin kütləvi qırğını planlarının tərkib hissəsi kimi Quba. Aprel-may 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə 22 özlərini (itaətli kəndlilərindən savayı) və əmlaklarını ümumiyyətlə məhv etmək (yaxud dövlət xəzinəsinə daxil etmək) göstərişi verilmişdi. (52) Üsyançıların şiddətli müqavimətinə və say üstünlüyünə baxmayaraq, Quba üsyanı 1810-cu ilin dekabrında yalnız rus silahının gücünə yatırıldı, belə ki, rus ordusunun artilleriyadan və digər silah növlərindən geniş istifadə edən ən yaxşı hissələri üsyançılara qarşı yönəldilmişdi. Şeyxəli Xan Dağıstanın dağlarında gizlənə bildi. Sonrakı illərdə o, əvvəlcə Surxay-Xanın Kürə mülkündə, sonra Qazıqumuq xanlığında və Akuşda qalaraq, 1819-cu ilədək partizan müharibəsini davam etdirmiş və rus qoşunlarını Dağıstanın içərilərinə buraxmayaraq, ləzgilərdən ibarət olan çoxminli dəstələrlə Quba- ya və Quba xanlığının kəndlərinə hücumlar etmişdir. 1819-cu ilin iyununda ailəsi ilə birgə yaşadığı Akuşun Başlı kəndinin yaxınlığında Şeyxəli xan ruslarla növbəti qarşıdurmada parlaq qələbə qazandı. O, Başlının – Quba xanlarının irsi kəndində olan 2000-dək evin hamısını atəşə tutan rus qoşunlarının qarşısına 20 minlik qüvvə çıxarmış və rusları ağır itkilərlə geri çəkilməyə məcbur etmişdi. Lakin, bu Şeyxəli Xanın sonuncu qələbəsi idi. 1919-cu ilin avqustunda general Mədətovun və general Pestelin başçılığı altında çox- minli rus qoşunları müxtəlif istiqamətlərdən Dağıstana yürüşə başladılar. Şeyxəli Xan və onun ətrafı belə güclü hücuma davam gətirməyərək, dağlara çəkildilər və yoxa çıxdılar. Onun sonrakı taleyi haqqında dəqiq məlumat yox- dur, lakin, müxtəlif mənbələrdə belə ehtimallar irəli sürülür ki, Şeyxəli Xan 1821-ci ildə ölmüş və Balakəndə dəfn edilmişdir, digər mənbədə isə onun ölüm tarixi kimi 25 may (06 iyun) 1822-ci il göstərilir. (53) Çar hökuməti Şeyxəli Xanın tərəfdarlarının hamısına qəddarcasına divan tutdu. Şeyxəli xanla bütün bu illər ərzində əlaqədə şübhəli bilinən səkkiz nəfər Dərbənd bəyi Həştərxana sürgün edildi. (54) Quba üsyanının iştirakçılarının aqibəti daha ağır oldu. Onları ümumi siyahılarla, “çox qısa sürən və 24 saat ərzində başa çatdırılan hərbi məhkəmədə xəyanətdə günahlandıraraq” Sibirə sürgünə göndərdilər. (55) Həmçinin Tabasaran əyalətinin “Şeyxəlinin tərəfini saxlayan” kəndləri də cəzalandırıldı, onların idarə edilməsi “İmperator Həzrətlərinə sadiq və itaət edən bəylərə həvalə edildi”, ”Şeyxəli ilə qaçan xəyanətkarların” əmlakı isə “digər sadiq bəylərin” idarəçiliyinə verildi. “Gü- nahkarlardan mal-qara qismində alınmış kontribusiya”nın “bir hissəsi hərəkət edən qoşunların istifadəsinə verildi, digər hissəsi isə yandırılmış Eren və Ərkit kəndlərinin Rusiyaya sadiq və Şeyxəli üzündən müflisləşmiş bəylərinə paylandı. Diqqətəlayiqdir ki, bütün bu sərəncamlar “qanunun aliliyini” gözləmək baxımından deyil, “Asiyalılarda bu üsul, həmişə günahkarları cəzalandırmaqla və çalışqan insanlara xeyir verməklə, onları itaətdə saxlamaq üçün ən etibarlı üsuldur” – məntiqi ilə verilmişdi. (56) Quba xanlığının bu hadisələrdən sonra idarəçiliyinə gəldikdə qeyd edilməlidir ki, nə general Tormasovun Qubada yeni xanın müqavilə bağlamaq 23 yolu ilə təyin edilməsi haqqında təklifi, nə də onun təklif etdiyi namizədin özü (Şaqanlı Cahangir xan) Quba əyalətinin “nizama salınması” ilə məşğul olan polkovnik Lisaneviç tərəfindən bəyənilmədi. Lisaneviç Bakı komendantı general Repindən “Cahangir xanın Quba əyalətinin idarə olunmasına cəlb edilməsi barədə sərəncam alsa da, buna əməl etmədi”. Belə ki, “Quba xalqının Cahangir xan tərəfindən idarə edilə biləcəyinə” inanmadı, çünki, “...bəylər və sadə xalqın böyük hissəsi sünnilər, Cahangir xanın özü isə şiə olduğu üçün, mənim bütün səylərimə baxmayaraq, onlar xanı istəmirlər, və bu səbəbdən xan da heç zaman özünü xalqa sevdirə və ya heç olmasa əsas bəylərin bir hissəsinin etibarını qazana bilməyəcəkdir”. Bunun müqabilində Lisaneviç “müvəqqəti olaraq 4 bəydən ibarət, onların hüquqlarına uyğun, yerli gəlirlərdən maaş verməklə, baş hərbi rəisin sədrliyi altında divan” yaradılmasını təklif edilirdi. (57) Burada belə bir məqamı vurğulamaq lazımdır ki, Lisaneviç tərəfindən irəli sürülən dəlil, ilk baxışdan inandırıcı görünsə də, Şeyxəli xanın və Quba xanlarının bütün nəslinin şiə inancına etiqad etməsi nəzərə alınarsa, yuxarıdan verilən göstərişin onun tərəfindən icra olunmamağının əsil səbəbini aydınlaşdırmır. Yəqin ki, buna görə o, 2 həftədən sonra (24 no- yabr 1810-cu il tarixdə), daha çox əsaslandırılmış dəlillər gətirərək, general Tormasova ikinci raportunu göndərir və bir daha qeyd edir ki, “bütün halları təhlil edərək, mən Cahangir xanın xanlığın idarə edilməsinə gətirilməsini mü- nasib hesab etmədim, çünki: 1) yad xanları xalqın gözü götürmür; 2) onların dini fərqlidir və, nəhayət, xalq Rusiya məmurları tərəfindən idarə edilməyə müəyyən mənada artıq adət etmişdir və bütün hallarda özünü daha təmin edilmiş hesab edir. Mən bunu çox ədalətli hesab edirəm, belə ki, xanlıq idarə üsulunda xalq dövlət xəzinəsinə verdiyi vergidən əlavə xanı və onun bütün əshabələrini saxlamalıdır ki, bu da əhali üçün ağır bir yük olacaqdır. Habelə Cahangir xan Qubanın bizə sədaqətli olan nüfuzlu bəylərindən heç birini özünə yaxınlaşdıra bilmir, nəticədə biz xan hakimiyyətinə dözməyən xalqı sakitlikdə saxlamaq üçün orada qoşunlarımızın sayını azaltmaq əvəzinə artırmalı olacağıq”. Həmin bu raportdan məlum olur ki, polkovnik Lisane- viç artıq Qubada podpolkovnik Tixanovskinin sədrliyi altında və 3 bəydən – Həsən əfəndi, Məmməd bəy Buqudski və Musa bəy Əlibəyovdan – ibarət, yerli komendantın iclasçı qismində iştirakı ilə müvəqqəti hakimiyyət üsulu yaratmışdır. (58) Beləliklə, həm Quba xanlığının, həm də Quba xanlarının tarixinə son nöqtə qoyulur. Bu kiçik raport həm də Rusiyanın təbəəliyini qəbul edən, general olan və öz torpaqlarının hakimləri kimi saxlanılan digər Azərbaycan xanlarının gələcək taleyinin müjdəçisi hesab edilə bilər. Lakin qarşıda yalnız bu xanlar, generallar üçün deyil, həm də bütün Azərbaycan xalqı üçün taleyüklü olacaq hadisələr gözlənilirdi. 1918-ci il Quba hadisələri – Azərbaycanın müsəlman əhalisinin kütləvi qırğını planlarının tərkib hissəsi kimi Quba. Aprel-may 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə 24 Kataloq: wp-content -> uploads -> 2014 2014 -> Вместе к высотам стоматологии 2014 -> Ankara Numune E¤itim ve Araflt›rma Hastanesi Aile Hekimli¤i Klini¤i, Asistan Dr., Ankara 2014 -> Job Title: Assistant Cook Reports To: Camp Administrator and works directly with Head Cook Compensation Range 2014 -> Umwitwarariko ku bijanye n’ukwandura imigera y’indwara ku bana bakiri bato Integuro y’icigwa 2014 -> Wyoba christian camp 2014 -> Duration: 6 months Location: Kampala / Mukono district, Uganda 2014 -> Called to Prayer 2014 -> Ana Səhifə Debatebase Xəbərlər Bütün Xəbərlər 2014 -> Dərs vəsaiti Testlər Haqqında Əlaqə Ədəbiyyat kabineti Yüklə 21,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|