AZƏrbaycanin göRKƏMLĠ adamlari

ARAZIN O TAYINDA 
 
Araz sakit halda burula-burula axırdı. Günahkarcasına səsini içərisinə çəkib 
dinməzcə  baş  alıb  gedirdi.  Deyilənə  görə  peyğəmbər  qarğışına  tutulmuşdu.  Araz! 
Bir  zamanlar  hay-küyündən  qulaq  batarmış.  Peyğəmbər  Arazın  səsindən  yata 
bilmirmiş. Qarğış edir çaya və o vaxtdan Araz sakit axmağa başlayır. 
Yazıq  Araz!  Qara  bəxtli  Araz!  Sənin  də  üzün  gülmədi.  Bütün  günahları 
üstünə  tökdülər,  qınadılar,  iki  qardaşın  baisisən  dedilər!  İçərində  nələr  çəkdiyini 
bilmədilər. 
Çaylar  yağış  yağıntısından,  qarın  əriməyindən,  bulaqların 

27 
 
qaynamağından  kükrəyib  axar.  Sən  isə  iki  ayrı  düşmüş  qardaşın  göz  yaşından 
çoxalıb axdın. 
Sənin  də  için  ağlayır,  ürəyin  parçalanır,  Araz!  Axı  kim  istər  ki,  nifrət  və 
qarğış  yiyəsi  olsun!  Tutulduğun  bu  bəlalı  mərəzdən  qurtaran  günün  olacaqmı? 
İçərinə axan göz yaşların quruyacaqmı? Günahkar Araz, boynu bükük, içərisi dağ-
dağ olan yazıq Araz! Neçə əsrin qəm möhnəti çiynindən götürüləcəkmi? 
Günəşin şəfəqləri üstünə düşüb parlayır. Bu işıqlı şüalardan gözün qamaşır. 
Günəş  işığını  tamarzı  halda  udub  canına  çəkirsən.  Axan  suyundan  tüstülənən 
evlərə bir ayrılıq, həsrət sərinliyi yayılır. Səni dövrəyə alan alnı qırış-qırış dağların 
intizardan,  gözü  yol  çəkməkdən  beli  bükülüb.  Dağlar  da  səni  qınayır.  Ayrılığın, 
həsrətin  baisi  bilirlər.  Ayağını  yerdən  ox  kimi  üzüb  o  qaçan  ceyrana  bax!  Boynu 
bükük  halda  sənə  boylanır.  Nədir  istəyi?  Niyə  elə  məlul-məlul  dayanıb  baxır? 
Bayaqdan  xoş  nəğməsiylə  güllü-çiçəkli  çölləri  məst  edib  xoşbəxtlik  yayan  o 
bülbül,  o  kəklik,  o  turac  niyə  səni  görəndə  ah-fəğana  başlayır?  Sonsuz  bir  qəmə, 
kədərə batıb içərilərində susurlar. Hərdən sahillərinə ağ kəlağayılı, dağ laləsi kimi 
həyalı  gözəllər  gəlir.  Şəffaf  sularına  baxa-baxa  niyə  ağ  kəlağayılarını  açıb  qara 
örtürlər? Gözlərindən gilə-gilə yaş süzülüb parlaq sularına tökülür. 
İçi qəm dəryalı, kədərli Araz! Ağrı-acıdan qıvrıla-qıvrıla çırpınan Araz! 
Üstündən  adlayıb  keçən  o  cavan  oğlana  diqqətlə  bax!  Siması  sənə  tanış 
gəlirmi?  Axı  adam  sərrafısan!  Milyonlarla  insan  yola  salmısan.  İçərisində 
istiqlaliyyət  odu  alovlanan  oğlanı  tanımadınmı?  O  səni  çəkdiyin  ağrılardan, 
dərdlərdən  qurtarmaq  üçün  gedir.  Elindən,  obasından  didərgin  salınan  bu  oğlan, 
sənin qara bəxtinə ağ işıq salmaq istəyindədir. Onu qoru, fəlakətlərdən gözlə! O elə 
məşəl  yandıracaq  ki,  oduna  sən  də  isinəcəksən.  Başın  üzərində  dolaşan  qara 
buludlar dağılıb gedəcək. Sağında  və  solunda  təmiz  havanı udanlar  səni sevəcək, 
daha  qınamayacaqlar.  Hər  iki  tərəfində  ötəri  də  olsa  adamlar  azadlıq  havası 
udacaq, əsarət zəncirindən xilas olacaq. 
Üstündən  adlayıb  keçən  o  işıqlı,  nurlu  simalı  oğlana  diqqətlə  bax!  O, 
parçalanmış xalqın yenə birləşəcəyi, eyni ürəkdə döyünəcəyi ümidindədir. O səni 
sevir,  amma  qınamır.  O  səni  günahkar  da  bilmir,  çünki  günahsızsan.  O  əsl 
səbəbkara  —  bu  ayrılıq  toxumunu  araya  səpənə  nifrət  edir.  Və  onun  əlindən  baş 
götürüb  sənə  pənah  gətirib.  Gəlib  ki,  yenə  güc-qüvvət  toplayıb  əsarət  zəncirində 
inildəyənləri xilas etsin. 
Onu qoru, fəlakətlərdən gözlə, Araz! 
Qəribədir.  Sanki  bu  xalq  dünyaya  əzab  çəkmək  üçün  gəlib.  Hansı  zalımın 
qara nəfəsi dəymişdi ona? Zülmkar fələyin min oyunu var. Torpağını bol, sərvətini 
çox  yaratmışdı.  Amma  bu  sərvətin  işığına  toplaşanları  da  saysız  etmişdi,  Azəri 
yurdunun  o  tayında  da,  bu  tayında  da  zənginliklər  yatırdı.  Başı  bəlalı  olmağın 
səbəbi  elə  bundan  başlamırdımı?  Dünyanın  hansı  qaniçəni  bu  varlı  torpağa  göz 
dikməyib! İndi torpağın üstü qanla qabıqlayıb! Torpağın rəngi qandan dönüb belə 
qaralıb.  İnilti,  ağrı-acı,  yaşadığı  əsarət  həyatı  torpağın  vaxtsız,  vədəsiz  alnını 

28 
 
qırışdırıb,  belini  büküb.  Uzun  əsrlər  boyu  qılınc-qalxan  səsindən,  indi  də  atılan 
güllələrdən  qulağı  tutulub.  Bu  torpaq  qəribə  torpaqdır.  Havası  dəyən  adamın 
içərisini odla, alovla doldurur. Qoluna sonsuz qüvvət, güc verir. Torpağın havasını 
udan hər kəs kiminsə əsarəti altında inləməyi, əzab çəkməyi sevmir. Yerin, göyün 
bütün istibdad zəncirini qırıb parçalamaq, önündəki aslan qayaları, sıldırım dağları 
yarmaq  qüdrətində  olur.  Sirli,  ecazkar  torpaqdır  bura.  Atəşin,  odun  məkanıdır  bu 
yerlər. Babəkin azadlıq istəyi ilə parlayan qılıncı bu yerdə qınından sıyrılıb. İyirmi 
iki il o qılınc zülmkar başlar kəsib, qara qüvvələri əsir halına salıb. 
Yol  gedirdi.  Vətənindən,  yurdundan  ayrı  düşmüş  iyirmi  dörd  yaşlı  gənc 
Azəri  türkü  içərisində  istiqlaliyyət  alovu  ağrılı  fikirlər  içində  əzab  çəkirdi. 
Adamları zülmün, sitəmin qara pəncəli əlindən qurtarmaq yollarını düşünürdü. 
Yolçusu  olduğu  tozlu-torpaqlı  yol  nəhayətsiz  halda  uzanır,  sonu 
görünmürdü. 
Cavan  istiqlaliyyət  yolçusu  getdiyi  yolun  uzaqlığından,  daşlı-kəsəkli 
olmağından qorxmurdu. 
Yolçu yol gedirdi... 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  İrana  gəlib  çatanda  güney  Azərbaycanında 
məşruyyət  hərəkatı  alovlanırdı,  hər  yandan  azadlıq,  hürriyyət  sədaları  göylərə 
yüksəlirdi.  Xalq  içərisində  çoxdan  közərən  azadlıq  işığını  alovlandırıb      ayağa 
qalxmışdı. O biri Azərbaycanda çar rejimi altında inildəyən xalq burada şah üsul-
idarəsinin  əzabını  çəkirdi.  Hakimiyyət  başında  türk  əsilli  Qacarlar  sülaləsinin 
olmağına  baxmayaraq  xalq  sıxıntılardan  qurtarmaq,  hürriyyət  havasını  udmaq 
istəyirdi. 
Güney Azərbaycanı ayağa qalxmışdı. 
Azəri türkləri məşrutə istəyi ilə alovlanırdılar. 
İrandakı  məşrutə  hərəkatının  başlanmağında  güney  Azərbaycanında  baş 
verən  hadisələrin  az  təsiri  olmamışdı.  Bakıda  neft  sənayesinin  inkişafı,  inqilabi 
şüurun  yüksəlməsi,  istibdad  əleyhinə  çoxlu  təşkilatların  yaranıb  fəaliyyət 
göstərməsi, İrandan gəlib Bakıda çalışanlara    güclü təsir edirdi. 
Eyni  zamanda  İrandakı  Azəri  türklərindən  müəyyən  qrupu  Avropa  təhsili 
görüb geri qayıtmışdı və onlar təbliğatlar aparıb xalqın gözünü açır, şah zülmünə 
qarşı mübarizəyə çağırırdılar. 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  məşrutə  inqilabının  belə    bir  alovlu  vaxtında, 
gənc  yaşlarında  ikən  mübarizəyə  qoşulmuşdu.  Burda  onun  Avropa  təhsili  görmüş 
ziyalı dostları vardı. İnqilab işinə hədsiz sədaqəti olan İran    ziyalılarından Seyid 
Həsən  Tağızadə,  Hüseynqulu  xan  Nəvvab,  Süleyman  Mirzə,  Seyid  Məhəmməd 
Rza  ilə  fikir,  əqidə  yaxınlığı  vardı.  Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  bu  adamlarla 
birlikdə çalışır, məşrutə hərəkatına köməklik göstərirdi. 1910-cu ildə İran ziyalıları 
ilə  birgə  İran    demokrat    partiyasının    əsasını    qoydular.  Partiyanın  orqanı  kimi 
«İranenou»  («Yeni İran») qəzeti nəşr edilməyə başladı. İyirmi altı yaşlı Məmməd 

29 
 
Əmin Rəsulzadə qəzetin baş redaktoru idi. Qəzeti redaktə etməklə yanaşı o, tez-tez  
məqalələr, şerlər yazıb çap etdirir, baş verən hadisələri izah edib xalqa çatdırırdı. 
Məmməd Əmin Rəsulzadə qəzetçilik fəaliyyəti ilə işini məhdudlaşdırmırdı. 
Eyni  zamanda  kitablar  yazıb  çap  etdirirdi.  1910-cu  ildə  Tehranda  onun  farsca 
«Tənqidi-firqeyi-etidaliyyun»  adlı  kitabı  çap  olunur.  1911-ci  ildə  isə  Ərdəbildə 
yenə fars dilində «Səadəti bəşər» kitabını nəşr etdirir. 
İran  məşrutə  hərəkatı  dövründə  Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  yorulmaq 
bilmədən çalışır, xalqın hürriyyət istəyinə bacardığı köməyi edirdi. 
Onun  bu  fəaliyyəti  haqda  çox  sonralar,  məşrutə  dövründə  birgə  çalışdığı, 
İran  məclisinin  bir  zamanlar  başçısı  olmuş  Seyid  Həsən  Tağızadə  heyrətlə, 
məhəbbətlə aşağıdakı sözləri yazacaqdı: 
«Rəsulzadə  bütün  ömrüm  boyunca  Şərq  dünyasında  rastlaşmadığım, 
mübaliğəsiz  söyləyə  biləcəyim  fövqəladə  namdar  insanlardan  biri  idi.  Məmməd 
Əmin  bəy  tərbiyəli,  qüvvətli  və  sağlam  məntiq  sahibi,  təmiz  qəlbli,  doğru  sözlü, 
mətanətli, tam mənası ilə dürüst, fikir və yoluna dərin bir inam bəsləyən, fədakar, 
mücahid  və  örnək  bir  insandı.  Böylələrinə  zamanımızda  və  hələ  bizim  tərəflərdə 
rastlaşmaq həmən-həmən imkansız olduğu kimi, bütün dünyada da rastlanmaz... 
...Rəsulzadə  İran  inqilabının  başlanğıc  dövrəsində  Bakıdakı  İranlı 
hürriyyətsevərlərlə işbirliyi yaparaq kiçik istibdad dövründə Rəşt şəhərinə hərəkət 
etmişdi.  Eyni  ilin  ortalarında  Tehran  zəbt  ediləndə  İranın  başkəndinə  gəlmişdi. 
Burada onun fövqəladə mühərrirlik qabiliyyəti meydana çıxdı və o, İran məşrutə və 
ikinci  məclis  dövrünün  ən  yaxşı  və  ən  tanınmış  qəzetəsi  olan  «Yeni  İran»ın  baş 
redaktoru  oldu.  Modern  Avropa  qəzetəçilik  məsləkini  İrana  gətirən  və  gəlişdirən 
Rəsulzadədir». 
İran od içindədir. Azadlıq, hürriyyət alovlu ölkənin hər yerini bürüyüb. Şah 
qaçıb gizlənib. Azəri türklərinin  şanlı ocağı Təbriz  hürriyyətsevərləri öz  qoynuna 
alıb. 
Dəstə-dəstə  Təbrizə  axışan  adamlara—əsarətdən  qurtarmaq  ümidi  ilə 
çırpınanlara baxırdı. Ayağı çarıqlı, başı çalmalı qoca hara gedirsən? Əsrlər boyudur 
ki,  səni  didib-parçalayan  qara  qüvvələri  məhv  etməyə  olan  ümidini  itirmə! 
Dəstənin  arxasınca  ayaqyalın,  başıaçıq  qaçan  Azəri  övladı!  Yaşamaq  haqqın  niyə 
tapdanır? Oxumaq, oynamaq, demək, gülmək çağlarında niyə səni qanlı süngülərə 
hədəf  tuturlar?  İnsanın  ən  böyük  faciəsi  parçalanmağı,  ikiyə  bölünməyi  deyilmi? 
Xalqı  belə  işgəncəyə  məruz  qoymaqla  ölüm  nəfəsli  quduzlar  insanlıq  haqqını 
tapdalamayıblarmı? 
Düşünürdü.  Min  fikrin  ağrısı  içərisini  qurd  kimi  gəmirirdi.  Tez-tez
 
boylanıb  gözlərindən  sevinc  yaşları  axıb  tökülən  fədailərə  baxırdı.  Neçə 
ilin qəm yükündən ağrı çəkən adamlar ucadan, məhəbbət dolu, birlik nəfəsli sözlər 
oxuyurdular. 
Qara əllər xaincəsinə ona sarı uzanırdı. 

30 
 
Əvvəllər çoxlu güzəştə gedən, xalqın narazılığından ehtiyat edən şah İranlı 
və  Osmanlı  kürdlərindən  ibarət  topladığı  ordu  ilə  məşrutə  hərəkatını  boğmağa 
başladı.  Ayrı-ayrı  Azərbaycan  şəhərlərini  talan  edib  məşrutə  tərəfdarlarına 
işgəncələr  verdi.  Sonra  məşrutə  hərəkatının  alovlandığı  başlıca  yerə  —  Təbrizə 
hücum çəkdi. Təbrizlilər ölümlə  həyat arasında çırpınırdılar. Amma tək deyildilər 
və  canlı  döyüşlə  onlara  həyan  olan,  arxa  duran  qüvvələr  vardı.  Qüzey 
Azərbaycandan  və  Osmanlı  milliyyətçilərdən  toplanmış  könüllü  birliklər  Təbrizli 
Azərilərin köməyinə gəldi.  
Qarşıda  nəhəng  düşmən  qüvvələri  dayanmışdı.  Adamları  ruhdan  salmaq, 
mübarizədən  çəkindirməkdən  ötrü  məşrutə  tərəfdarları  arasında  xain  ruhlu 
təbliğatlar  yayılırdı:  Əgər  təslim  olsanız,  Təbrizə  və  sizə  toxunulmayacaq.  Bunun 
nə məqsədlə edildiyini çoxları başa düşürdü. 
Xalq bir də əsarət zəncirində boğulub inildəmək istəmirdi. 
Hadisələrin  içində  olduğundan  xalqın  istəyinin,  azadlıq  mübarizəsinin 
coşğun ruhunu görürdü. Bu təlatümlü hürriyyət dənizinin şahə qalxan dalğaları onu 
qətiyyətli edir, xarakterini möhkəmlədirdi. İçərisində vahid Azərbaycanın azadlığı, 
parçalanmış  xalqı  nəhayət,  birləşdirib  birgə  yaşamaq  haqqına  çatdırmaq  istəyi 
yaşayırdı. O günün mütləq gələcəyinə inanırdı. 
...Bir xalqı ikiyə parçalamış  xain qüvvələr indi  yaxınlaşmışdılar. Bir də bu 
xain  qüvvələr  niyə  birləşməməliydilər  ki?  Bu  xalqı  bölüb  parçalayan  onlar 
deyildimi?  Səksən  üç  il  əvvəl  bütöv  bir  xalqın  taleyi  ilə  onlar  oynamadımı?  Kim 
vermişdi  onlara  bu  haqqı?  Xalqı  parçalayıb,  ikiyə  bölüb  onu  alqı-satqı  alətinə 
çevirərlərmi?  Belə  qanlı  cinayəti  edən  qüvvələr  indi  ümumi  dil  tapmaya 
bilərdilərmi?  Aparılan  oyun  hər  ikisinin  mənafeyinə  uyğun  gəlir,  qazanclarını 
artırırdı. Hər ikisi varını, dövlətini, bütün sərvətlərini sümürüb sorduğu torpaqları 
niyə qoruyub əldə saxlamamalı idilər ki? 
Beləcə, iki xəyanətkar qatil iti qılınclarını qaldırıb xalqın hürriyyət istəyi ilə 
düşünən başına endirdilər. 
Rus konsulu çar Rusiyasının Azəri türkləri ilə dəfələrlə sınaqdan çıxardığı 
«qarşındakını tələsmədən, aldatmaq, parçalamaq, dilə tutmaq, guya səninlə dostluq 
edirəm  üsulundan  istifadə  etməyə  başladı.  Rus  konsulu  mübarizə  hərəkatının 
başında  duran  Səttar  xana  sülh  təklif  edəndə  o  demişdi:  «Biz  kimsəyə  hərb 
açmadıq.  Sadəcə  millətimizi,  vətənimizi,  insani  haqlarımızı  mürtəcelərdən 
qoruyuruq». 
Səttar  xanın  qətiyyətini  görən  rus  konsulu  yenə  hiyləgər  təklifə  əl  atmışdı, 
rus  himayəsini  qəbul  etmək  təklifini  irəli  sürmüşdü.  Səttar  xan  ona  belə  cavab 
vermişdi: 
«Mən  və  arxadaşlarım  özümüzü  başqasının  bayrağı  altında  deyil,  öz 
bayrağımız altında görmək istərik». 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  bu  söhbətlərdən  qəti  qənaətə  gəlmişdi  ki,  çar 
imperiyası  ilə  şah  üsul-idarəsi  arasında  fərq  yoxdur.  Hər  ikisi  qaniçən  və 

31 
 
zülmkardır. Hər ikisi xalqları əsarət altında saxlamağa meyllidir. Hər iki üsul-idarə 
arasında fikir müxtəlifliyi və hətta düşmənçilik də olsa, azərbaycanlıların birləşmək 
istəyi güclənəndə, azadlıq hərəkatı  genişlənəndə onlar  ümumi dil tapıb  yaxınlaşır. 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  çar  imperiyasının  bir  xain  istəyini  də  anlamışdı: 
imperatorluq hər iki Azərbaycanı ələ keçirməyə meyllidir. 
Səttar xanın iki qüvvətli düşmənə qarşı apardığı mübarizəyə Türkiyədən də 
kömək  gəldi.  Məşhur  Xəlil  bəy  bir  dəstə  millətçiləri  başına  toplayıb  Səttar  xanı 
müdafiə edirdi. Türkiyədən gələn qan qardaşlarını Azəri türkləri bağrına basır, göz 
yaşı içində qucaqlaşırdılar. Dar günün, çətin zamanın köməyini yalnız damarında 
eyni qanı axan, sinəsində eyni ürək döyünənlər edər. 
Həmin görüşdə cəsur Xəlil bəy gözəl və şirin İstanbul ləhcəsiylə bu sözləri 
demişdi:  «Arkadaşlar,  qorxmayın,  vurun.  Arxanızda  qardaşlarınız  varıq.  Qardaş 
yardımı davam edəcək. Məşrutə bayrağını yerdə qoymayın». 
Məmməd Əmin  Rəsulzadə  xalqın bu coşğunluğunun birləşmək, bütün  türk 
aləmi  ilə  əl-ələ  vermək  istəyinin  şahidiydi.  Səttar  xanın  cəsurluğunu, 
qəhrəmanlığını alqışlayırdı. Səttar xanın adına mahnılar qoşulur, igidliyi, cəsurluğu 
dillərdə dastan olurdu. 
Lakin həyatın bir amansız məntiqi hökmü var: düşmən sayca çoxdursa, azın 
məğlubiyyəti  labüddür.  İgidliyin,  cəsurluğun  son  dayanış  yeri  namərdin  topalaşıb 
qabaq  kəsməsidir.  Mərdin,  cəsurun  igidliyini  qiymətləndirən  dövran  çoxdan  ötüb 
getmişdi. İndi zaman xainlərin, fırıldaq və bicliyi bacaranların idi. Mərdliyi gedən 
dünya indi başqa hava ilə nəfəs alırdı. 
Şahın  çar  Rusiyası  ilə  birləşən  qüvvələri  məşrutə  hərəkatını  qan  içində 
boğdu. Edamlar, qətllər, hürriyyət yolunda şəhid olanların axan qızıl qanı göylərin 
rəngini  qızartdı.  Azəri  xalqının  hürriyyət  istəyi  beləcə  qanla  boğuldu.  Məşrutə 
hərəkatının tərəfdarları istibdada məruz qaldılar. 
Belə  vəziyyətdə  İranda  qalmaq  təhlükəli  idi.  Məmməd  Əmin  Rəsulzadəni 
təkcə İran hökuməti deyil, həmçinin çar Rusiyası da axtarır, həbs etməyə çalışırdı. 
Çünki Məmməd Əmin Rəsulzadə adı həm İran, həm də çar Rusiyası üçün qorxulu 
idi.  Böyük  mühərrirlik  və  siyasi  təbliğatçılıq  bacarığı  olan  Məmməd  Əmin 
Rusiyada  və  İranda  mövcud  quruluşa  qarşı  mübarizə  aparmış,  başına  çoxlu  adam 
toplamışdı. Onun həmfikirləri çox idi və xalqın müəyyən təbəqələri arasında güclü 
nüfuzu vardı. Belə adamları «zərərsizləşdirmək lazımdı». 
Təzyiqin  getdikcə  artdığını  və  həyatının  təhlükədə  olduğunu  görən 
Məmməd Əmin Rəsulzadə İranı tərk etməyə məcbur oldu. 
 
* * * 
 
Azadlıq  yolunda  şəhid  olub,  ömrü  yarıda  qırılanların  ağrısı  içərisini 
göynədə-göynədə  İrandan  ayrılırdı.  Yol  boyu  görünən  adamlara  baxırdı.  Hamısı 
qəm  dəryasına  batıb,  fikirli  halda  başlarını  aşağı  salmışdılar.  Sanki  sağ  

32 
 
qaldıqlarına görə ölüb şəhid olanların pak puhlarından xəcalət çəkirdilər. Kişilərin 
beli  bükülüb  əyilmişdi.  Qadınlar  düçar  olduqları  dərdin  ağrısı  rəngində  —  qara 
çadraya bürünmüşdülər. Hər yanda ölgünlük hökm sürürdü. Həyat ölüm havasına 
bürünmüşdü.  Ayaqyalın,  başıaçıq  uşaqlar  boynu  bükük  halda  dayanıb  yol 
gözləyirdilər.  Yetimliyin  acısını  indi-indi  dadmağa  başlayan  bu  kimsəsiz  qalmış 
günahsızlar  şəhid  olmuş  atalarının  qayıdacağına,  evlərinə  dönəcəyinə  hələ 
inanırdılar. Yazıqlar hardan biləydilər ki, o qüvvətli, o qəlbi işıqlı, halal zəhməti ilə 
hər gün bir parça çörək qazanıb onlara gətirən atalarını iki xain qüvvətin birləşməyi 
məhv etdi. 
İçərisində bu ağrılar dolaşa-dolaşa, hürriyyət yolunda şəhid olanlara rəhmət 
oxuya-oxuya İranı tərk edirdi. 
Məşrutə  hərəkatı  yolçusu  olduğu  azadlıq  mübarizəsinə  yeni  təkan  verdi. 
İran inqilabı sonrakı fəaliyyətində mühüm örnək oldu. 
İndi üz tutub getdiyi məkan Türkiyə idi. Vətəndən qovula-qovula əzəmətli 
İstanbula  gedirdi.  Yalnız  bu  torpaqda  təhlükədən  qurtarıb,  mübarizəsini  davam 
etdirə  bilərdi.  Azərbaycanın  çox  ziyalıları  indi  İstanbula  toplaşmışdı.  Onlarla 
görüşüb birgə fəaliyyətə başlamaq lazım  idi. 
 
ĠSTANBULDA ĠLK GÖRÜġ 
 
İstanbul! Gözəl İstanbul! Türk dünyasının azad şəhəri! Mərmərə  dənizinin 
şəffaf suları ilə parlayan şəhər! Süleymaniyyənin, Aya Sofiyanın, Sultan Əhmədin 
hündür  qüllələri  ilə  möhtəşəm  görünən  İstanbul!  Gözəl  hüsnünə  baxanda  ürək 
açılır, gizli də olsa içində həsəd aparırsan. Düşünürsən ki, xoşbəxtdir bu şəhər, ona 
görə  xoşbəxtdir  ki,  əsarət  altında  inildəmir.  Başı  üzərində  azadlıq  günəşi 
gülümsəyir. 
Hündür  təpədə  dayanıb  İstanbulun  gözəlliyinə  baxırdı.  Günəşin  parlaq 
şəfəqləri  buludsuz  səmadan  axıb  evlərin,  küçələrin,  yavaşça  ləpələnən  Mərmərə 
dənizinin  üstünə  süzülürdü.  Bu  şəhərlə  bağlı  çox  xatirələri  olacaqdı.  Bu  şəhər 
qollarını açıb neçə kərə onu bağrına basacaq, qoynunda yaşamağa yer ayıracaqdı. 
İstanbulda  onun  yaxşılı-yamanlı  günləri  çox  keçəcəkdi.  Bəzən  ehtiyac  içində 
şəhərin  daş  küçələrini  gəzib  dolaşacaq,  həyatın  amansız  acılığını  dadacaq,  sərt 
zərbələrə  məruz  qalacaqdı.  Bu  şəhərdə  çoxlu  dostları  vətən  həsrəti  ilə  alışıb 
yanacaq, həyatdan köçəcəkdilər. İndi dayanıb heyranlıqla baxdığı İstanbulun əksər 
küçələrində onun sonradan  yaşayacağı və  görəcəyi işlərin izi qalacaqdı. Ömrünün 
son günlərində, qürub çağında vətənini və yurdunu həmişəlik itirəndə son dəfə bu 
şəhərə  gəlib  ötənləri  anacaq,  itirdiyi  dostlarını  yada  salacaqdı.  Qurduğu  azad 
hökumət  devrilməyə  məruz  qalanda,  vətəni  işğal  olunub  düşmən  tapdağı  altında 
sızlayanda  yenə  İstanbula  üz  tutacaq,  indi  dayanıb  baxdığı,  amma  tanımadığı 
küçələrin  birində,  o,  istiqlaliyyət  məşəlini  yandıracaq,  qəzet,  jurnal  çıxarıb 
mübarizəsini  davam  etdirəcəkdi.  Və  bir  müddət  yaşayandan  sonra  indi  heyran 

33 
 
kəsildiyi  İstanbulun  qapıları  onun  da  üzünə  bağlanacaqdı.  Çıxıb  getmək 
məcburiyyətində  qalacaqdı.  İstanbulla  bağlı  dadlı-məzəli  söhbətləri  də  olacaqdı. 
Qocalıb  yaşa  dolanda  bir  gün  vaxtilə  qovulduğu  bu  şəhərə  gələcək.  Dostlarını 
başına toplayıb İstanbul plovu ilə bağlı maraqlı söhbət də edəcəkdi. Bütün bunlar 
olacaqdı, çox sonradan olacaqdı. İndi isə dayanıb əzəmətli İstanbula baxırdı... 
Ağrılı  bir  səs.  Ana  göz  yaşları  içində  hönkürə-hönkürə  oğluna  baxır. 
Dünyaya  gətirdiyi,  boyunu  sevə-sevə  oxşadığı,  böyütdüyü  ciyərparasından  imdad 
istəyir. Oğul əlindəki silahı—oxu ağsaçlı anasına tuşlayıb. Qarşısındakı bu ağ saçlı, 
köməksiz və göz yaşları içində inildəyən qadını öldürmək istəyir. Qadın həyəcanlı 
çırpıntı  içərisində  göz  yaşlarını  qara  torpağa  axıdıb  tökür  və  oxla  ürəyini  nişan 
almış oğlana «sənin ananam» deyir. Oğlan heç nə anlamır. Ona süd verib böyüdən 
bu  qadını  da  tanımır.  Çünki  əsarətdə  saxlayanlar  onu  bir  zamanlar  indi  üz-üzə 
dayandığı  bu  qadından  —  anasından  zorla  alıb  aparanda  dəhşətli  xəyanət  ediblər 
—  oğlanın başını qırxıb dəvə  dərisi ilə  bağlayıblar. Gün vurub dərini qurutduqca 
şüuru,  düşüncəsi  ölüb,  yaddaşını  itirib,  əslini,  kökünü,  kimliyini  unudub.  (Belə 
adamları  manqurt  adlandırıblar.)  İndi  manqurt  oğlan  yaddaşı  itmiş  halda  doğma 
anasını oxla  ölüm hədəfinə  çevirib. Yazıq ana  çırpınır, sızlayır, istəyir ki,  oğluna 
kim olduğunu anlatsın. Ana ölümdən qorxmur, onun qorxduğu oğlunun kimliyini 
unutması,  əslini,  kökünü  itirməsidir.  Yaddaşı  ölmüş,  ulu  soyundan  həmişəlik 
qopub ayrılmış, manqurtlaşmış oğlan əzab çəkmədən oxu anasının ürəyinə sancır. 
Ağ saçlı ana al qan içində yerdə qıvrılır. Oğlan sakitcə dayanıb baxır. 
YaddaĢsızlıq  dərdi.  Sonradan  dərdli-dərdli  yazacaqdı  ki,  məhmətcikdən, 
hansı  milliyyətdən  olduğunu  soruşanda  cavab  verə  bilmir.  «Məhmətcik,  sən 
türksən»  deyəndə,  o  təəccüb  içində  inanmadığı  bir  halda  gözlərini  döyür.  Çünki 
məhmətciyə  görə  o  müsəlmandır.  «Məhmətcik,  müsəlman  sənin  dinindir,  bəs 
millətin  nədir?»  soruşanda  Məhmətcik  yenə  duruxur  və  deyir:  «Millətim  də  elə 
müsəlmandır». Məhmətcik hansı millətdən olduğunu bilmir. 
Məhmətciyin  günahı  vardımı?  Yazıq  axı  hardan  eşidəydi  kim  olduğunu? 
Gözünü  açandan  başı  qapazlı  idi.  Şüurunu,  düşüncəsini  elə  dondurmuşdular  ki, 
yalnız güclü bir işıqla isidib açmaq olardı. Məhmətciyi həmişə təhqir edib müxtəlif 
adlar vermişdilər. Gah «iranlı», gah «qara tatar», gah da sadəcə olaraq «müsəlman» 
demişdilər. Məhmətciyin  şüurunu öldürüb,  yaddaşını ona  unutdurmuşdular. Bunu 
qəsdən etmişdilər ki, əslini, kökünü xatırlaya bilməsin, qul kimi müntəzir dayanıb, 
deyiləni yerinə yetirsin. 
Məhmətcik millətinin kim olduğunu bilmirdi. Türk paşası: «Məhmətcik, sən 
də mənim kimi türksən» deyəndə o heyrət və sevinc içərisində qalmışdı. 
XX  əsrin  əvvəllərində  Azərbaycanda  milyonlarla  Azəri  türkünün  yaddaşı 
beləcə öldürülmüşdü. 
Ġnildəyən Azəri türkü.  Bu dərdi ondan qabaq duyub ağrıyanlar olmuşdu. 
Xalqının  hüquqsuzluğunu,  avamlıq  və  cəhalət  içərisində  boğulduğunu  hələ  ötən 
əsrdən  şikayətlənib  yazmışdılar.  Xalqın  hansı  kökə  bağlılığını  oxuyub  elm 

34 
 
qazanmış, açıq  fikir  sahibi olmuş çox ziyalılar  əsrin  əvvəllərində  ucadan deməyə 
başlamışdılar.  «Avam  müsəlman»  adı  ilə  təhqir  olunan  xalqı  ayılmağa  —  «Şanlı 
Azəri  türküsən»  fikrini  qəbul  etməyə  çağırırdılar.  Demək  istəyirdilər  ki,  gözün 
önündən  qaranlıq  pərdə  asıblar,  şöhrətli  keçmişini  ləkələyiblər.  Unutma  ki, 
dünənində  yüksək  mədəniyyətin—şairin,  filosofun,  saf  əqidə adamların olub. İndi 
çar əsarəti və zülmü altında inildəsən də bunları yaddan çıxartma.