Azərbaycanın azadlığı uğrunda 1918-ci ildə

 
7.10.Bakı ətrafında 6 avqust-12 sentyabr döyüĢləri 
 
Avqustun  əvvəllərində  Bakı  bolşevikləri  nəinki  onların  əllərində  olan  silahları  Sentrokaspi  hökumətinə 
təhvil verməmiş, heç tabeçiliklərində olan hərbi hissələri də buraxmamışdılar. Sovet Rusiyası Bakını itirməmək 
üçün bir tərəfdən yeni hərbi qüvvələr göndərilməsi imkanlarını araşdırır, 
digər  tərəfdən  Almaniya  ilə  danışıqları  sürətləndirirdi.  Öz  növbəsində 
Almaniya  Osmanlı  dövlət  rəhbərlərinə  təzyiq  göstərir,  Bakıya  hücumu 
dayandırmağı  tələb  edirdi.  Ənvər  paşa  üzdə  bu  tələblə  razılaşsa  da, 
əslində  Bakını  azad  etməklə  müharibəni  bitirmək  istəyirdi.  5  avqust 
döyüşündən  sonra  cəbhədə  yaranmış  süstlük  almanlarda  doğrudan  da 
əməliyyatların  sona  çatması  təəssüratını  yaratmışdı.  İngilislərin  Bakıya 
daxil  olması  və  cəbhədə  iri  döyüşlərin  olmaması  xəbərini  alan  Sovet 
rəhbərliyi  də  Qafqaz  İslam  Ordusunun  əməliyyatları  dayandırmasına 
inanmışdı.  Almaniya  ilə  Rusiya  arasında  gedən  gizli danışıqlara  əsasən 
Almaniya  türklərin  Bakıya  daxil  olmasının  qarşısını  alır  və  Bakı  neftindən  pay  götürür,  sovetlər  əməliyyat 
keçirərək ingilisləri qovur və Bakının tam sahibi olurlar.
551
 Yalnız avqustun 18-də Bakıdan gəlmiş bir bolşevikin 
məlumatı  əsasında  Sovetlər  yanıldıqlarını  və  QİO-nun  genişmiqyaslı  əməliyyata  hazırlıq  görməsini  anladılar. 
Sovet  dövlətinin  rəhbərlərindən  olan  Çiçerin  (Xarici  İşlər  Komissarı)  Sovet  Rusiyasının  Almaniyadakı  səfiri 
İoffeyə  teleqram  göndərərək  türklərin  almanları  aldadaraq  döyüşlərə 
hazırlaşmasını xəbər vermiş, sonra isə Osmanlı dövlətinin Moskvadakı 
səfiri  Qalib  Kamal  bəylə  görüşmüş  və  türk  qoşunlarının  Rusiyanın 
ərazisi  olan  Bakıya  soxulmaları  barəsində  iradlarını  bildirmişdi. 
Əvəzində  türk  səfiri  demişdir  ki,  türk  qoşunlarının  məqsədi 
Azərbaycanda  dinc  əhalini  qıran  erməni  quldur  dəstələri  və  onların 
havadarlarının məhv etmək, Azərbaycan əhalisi və türk əsirlərini xilas 
etməkdir.
552
 
5  avqust  döyüşündən  sonra  Sentrokaspi  qoşunları  və  ingilislər 
bir neçə dəfə hücuma keçmək istəsələr də sonda geri çəkilməyə məcbur oldular. Lakin QİO-nun da Bakını azad 
etmək  üçün  kifayət  qədər  qoşunu  yox  idi.  Nuru  paşanın  ehtimallarına  görə,  son  hücum  üçün  5000  piyada,  2 
səhra  batareyası,  4  ağır  batareya,  bir  təyyarə  dəstəsi,  bir  telefon  bölüyü,  28  min  top  mərmisi,  mauzer  tüfəngi 
üçün 1000 sandıq və rus tüfəngləri üçün 500 sandıq güllə, 20 yük avtomobilinin olması zəruri idi. Bu siyahını o, 
avqustun  6-da  3-cü  Ordu  komandanlığına  çatdırdı.
553
  Komandanlığın  bütün  tələb  olunanları  göndərmək  üçün 
imkanları  yox  idi,  lakin  müəyyən  qədər  kömək  göstərildi.  9-cu  Ordu  tərkibindən  107-ci  alay  (Qarakilsədə 
dayanmışdı)  avqustun  9-da  Bakı  istiqamətində  yola  düşdü.  Alayda  1200  döyüşçü,  12  pulemyot  var  idi.  36-cı 
                                                           
548
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.150. 
549
Yuceer N. Qafqaz İslam Ordusunun Bakı şəhərini azad etməsi, s. 340.
 
550
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.283. 
551
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.284-286. 
552
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.287. 
553
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.292. 

140 
 
firqənin bir piyada alayı və topçu bölmələrinin Bakıya  göndərilməsi əmr edildi. Bu hissələr çatana qədər əsas 
kömək milli azərbaycan qüvvələrindən gəldi. Ağdaş alayı, daha sonra Gəncədən bir hücum bölüyü, dörd piyada 
və bir pulemyot bölüyü Bakıya göndərildi. Bir neçə gündən sonra 7 zabit və 234 əsgərdən ibarət yeni milli hərbi 
hissə  Gəncədən  qatarla  Bakıya  göndərildi.
554
Abşeron  kəndlərinin  könüllülərini  toplamaq  üçün  Maştağa 
kəndində  Ləzgi  süvari  alayının  bir  bölüyü  və  bir  neçə  türk  zabiti  toplama  məntəqəsi  yaratdılar.  Sentrokaspi 
mənbələrinin verdiyi məlumatlara görə, əhali həm türk-Azərbaycan qoşunlarına qoşulur, həm də avqustun 10-
dan başlayaraq partizan xarakterli əməliyyatlar keçirirdi.
555
 
Öz  növbəsində  Sentrokaspi  qoşunları  da  döyüşlərə  hazırlaşırdılar. 
Əsas  ümid  ingilislərin  gətirəcəyi  qoşunlara  idi.  Ənzəlidə  olan  general 
Denstervil  mümkün  olan  qüvvələri  Bakıya  göndərir,  ingilis  zabitlərinin 
köməyi  ilə  Sentrokaspi  qoşunlarının  müdafiə  mövqelərini  təşkil  edir  və 
Muğanda  yerləşən  rus  qüvvələri  ilə  əlaqə  saxlayıb  onları  QİO-nun 
arxasına zərbə vurmağa çağırırdı.
556
 Kür çayı mənsəbində mövqe tutmuş 
N.Ramazanov  xəbər  verirdi  ki,  Muğandakı  rus  qoşunları  fəallaşmış, 
böyük  dəstə  Biləsuvardan  24  km  şərqdə    yerləşən  Təkliya  məntəqəsinə 
göndərilmişdir.  Rus  qüvvələrinin  şimala  doğru  hərəkətinin  qarşısını 
almaq üçün N.Ramazanov ona əlavə qüvvə: Putadan 27-ci tabordan iki  piyada bölük və bir pulemyot taqımının, 
həmçinin Gəncədən bir piyada bölüyünün göndərilməsini xahiş edirdi.
557
 QİO-nun komandanlığı Muğandakı rus 
qüvvələrinin Bakı-Gəncə dəmir yolu üçün təhlükə törədə biləcəyini nəzərə 
alaraq  N.Ramazanova  qüvvələr  verilməsini  qərarlaşdırdı,  lakin  Bakı 
ətrafındakı qoşunları zəiflətməmək üçün 107-ci alayın hissələrindən istifadə 
etdi. Alayın bölgəyə 1-ci   gələn taboru   Salyanda,   2-ci   gələn   taboru   
Ələt-Puta  istiqamətində,  3-cü  gələn  taboru  və  pulemyot  bölüyü  ehtiyac 
olarsa,  Salyana  göndərilir,  olmazsa,  Güzdəkdə  ehtiyat  qüvvə  kimi 
saxlanılırdı.
558
 
İngilislərin  bütün  mövcud  olan  qüvvələri  Bakıya  avqustun  17-də 
daşındı, həmin gün general Denstervil özü də gəldi.
559
 Bakının müdafiəsinə 
rəhbərlik  bütünlüklə  ingilislərin  əlinə  keçdi,  halbuki  onlar  bildirirdilər  ki, 
Sentrokaspi rəhbərliyi ingilislərə tabe edilmir və müstəqildir. Əslində hər bir 
hərbi 
hissəyə 
ingilis 
zabitlərinin 
göndərilməsi,  planların  ingilis 
komandanlığı  tərəfindən  təsdiqlənəndən  sonra  icra  olunmağa  başlaması  Sentrokaspi  rəhbərliyinin  tabeçilikdə 
olmasını göstərirdi. İngilis qoşunları azsaylı olsalar da güclü texnikaya malik idilər: 3 tabora 16 top, 3 zirehli 
avtomobil, 3 təyyarə ayrılmışdı, hər taborda 16 pulemyot var idi. 
Denstervil-Bakının müdafiəsini gücləndirmək üçün aşağıdakı isti-qamətlərdə iş görməyi planlaşdırırdı: 1. 
Bakının müdafiə xəttinin gücləndirilməsi (bura həm Bakının ətrafında müasir hərb işinin tələblərinə cavab verən 
müdafiə  qurğularının  tikilməsi,  həm  də  türk-Azərbaycan  qoşunlarının  geriyə  atılması  daxil  idi);  2.  İngilis 
zabitlərinin rəhbərliyi ilə Sentrokaspi qoşunlarının (əslində erməni qüvvələrinin) quruluşu və təşkilatlanmasının 
təkmilləşdirilməsi.
560
  Denstervil  və  onun  qərargah  zabitlərinin  müşahidələri  göstərirdi  ki,  Sentrokaspi 
qoşunlarında  intizam  aşağı  səviyyədədir,  bu  isə  onların  mənəvi  durumlarının  zəif  olması  ilə  izah  edilirdi.  Bu 
qoşunlar  həm  güclü  hərbi  texnikaya,  həm  də  çox  sayda  canlı  qüvvəyə  sahib  olsa  da,  zəif  intizam  və  ruh 
düşkünlüyü səbəbindən heç bir nəticə əldə edə bilmirdi. 
General  Denstervil  Bakı  ətrafında  qurulmuş  müdafiə  xəttini  ətraflı  təsvir  edir.  Belə  ki,  cəbhənin  sol 
xəttində  dayanan  Şimali  Stafford  alayının  hissələri  Bibi  Heybət 
ətrafındakı  mövqeləri  gücləndirdilər.  Mövqelərin  yüksəkliklərdə 
yerləşməsi,  səngərlərin  hərbi-mühəndis  işinin  bütün  tələblərinə  cavab 
verməsi  müdafiəni  asanlaşdırırdı.  İngilis  alayından  sağda  erməni  taboru 
mövqe  tutmuş,  ingilis  zabitlərinin  köməyi  ilə  о  da  istehkamlarda 
yerləşdirilmişdi.  Qurd  qapısı  keçidindən  başlayıb  şimala  doğru  uzanan 
sərt  qayalıqlardan  keçən  müdafiə  xətti  az  qüvvə  ilə  etibarlı  müdafiə 
qurmağa  imkan  verirdi.  Burada  ermənilərin  və  Şimali  Stafford  alayının 
qarışıq  hissələri  dayanmışdı.  Sonra  cəbhə  xətti  Biləcərinin  qərbindən  Palçıq  vulkanına  doğru,  oradan  da 
                                                           
554
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.293. 
555
Yenə orada, s.294.
 
556
Денстервиль, с.184, 189, 190, 194-195. 
557
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.297. 
558
Yenə orada, s.298.
 
559
Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.123. 
560
Денстервиль, с. 195, 263. 

141 
 
Binəqədi  yüksəklikləri  və  şərqə,  dəniz  sahilinə  qədər  uzanırdı.  Palçıq  vulkanı  ətraf  ərazilərdən  hündürdə 
yerləşdiyindən onun müdafiəsi üçün iki erməni taboru, Şimali Stafford alayının kiçik bölməsi, sonralar Bakıya 
gələn  Varvik  və  Uoçester  alaylarının  bölmələri  ayrılmışdı.  İngilis  qoşunlarına  briqada  komandiri  vəzifəsi  ilə 
polkovnik Faviel, ön xətt hissələrinə polkovnik Keyvort rəhbərlik edirdilər.
561
 
Sentrokaspi qoşunlarını möhkəmlətmək məqsədi ilə Denstervil mütləq Biçeraxovun qayıtmasını istəyirdi. 
Bunun  üçün  o,  gəmi  ilə  Dərbəndə  tərəf  yollandı,  lakin  Xəzərin  şimal  hissəsində  bolşevik  gəmilərinin  üstün 
olması onu Biçeraxovun dəniz yolu ilə Bakıya gətirilməsi planından çəkindirdi.
562
 
Qoşunları  qüvvətləndirmək  üçün  Sentrokaspi  diktaturası  Bakının  qeyri-müsəlman  əhalisini  sərfəbər 
etməyə  çalışır,  eyni  zamanda  bolşeviklərdə  olan  silahları  müsadirə  edirdi.  Lakin  avqustun  10-da  Bakı 
bolşeviklərinin  partiya  təşkilatı silahı  qaytarmamaq  və  hakimiyyəti  ələ  keçirmək  üçün  vətəndaş  müharibəsinə 
hazırlaşmaq  qərarını  qəbul  etdi.  Bu,  baş  tutmadıqda  şəhəri  tərk  edib 
Həştərxana  keçmək  qərara  alınmışdı.  Avqustun  13-də  19  gəmiyə 
yüklənən  bolşeviklər  şəhərdən  qaçmaq  istəyəndə  onlar  hərbi  gəmilərin 
vasitəsi  ilə  saxlanılmış,  geri  qaytarılmış  və  zorla  tərksilah  edilmişdilər. 
Keçmiş komissarlar əksinqilabla mübarizə üzrə fövqəladə komissiyanın 
istintaqına verildilər.
563 
Əsir ingilis əsgərlərindən biri, ingilislərin sayının 
1500  nəfər  olduğunu  demişdi,  bu  mənada  QİO  komandanlığı  ingilis 
qoşunlarının sayı barəsində məlumatlı idi. Həmin əsgərdən öyrənildi ki, 
ingilis  qoşunlarının  sayını  4  min  nəfərə  çatdırmaq  planlaşdırılır,  lakin 
şəhər  əhalisi  arasında  25-30  minlik  ingilis  qoşunlarının  gələcəyi  barəsində  şaiyələr  yayılır.
564
  Ümumilikdə, 
Bakıda 10-12 min Sentrokaspi qüvvəsi və 1500 ingilis müdafiə olunurdu.
565
 M.Görüryılmaz yazır ki, farslar da 
Osman-lıların  qələbəsini  istəmir  və  4  min  fars  onlara  qarşı  vuruşurdu.
566
  QİO-nun  əsas  zərbə  qüvvəsi  -  5-ci 
Qafqaz  piyada  diviziyasında  həlak  olanlar,  itkin  və  əsir  düşənlər, 
xəstəlik  və  yaralanmadan  hospitallarda  olanları  çıxmaq  şərti  ilə  3500 
nəfər  döyüşçü  vuruşmaq  iqtidarında  idi.
567 
15-ci  piyada  diviziyasının 
bəzi  hissələri  və  Azərbaycan  hərbi  hissələri  QİO-nun  tərkibində  idi, 
lakin  bu  qüvvələrlə  Bakını  azad  etmək  çətin  idi.  Sentrokaspi 
qoşunlarında  olan  ruh  düşkünlüyü  ən  kiçik  toqquşmalarda  belə 
vahiməyə  çevrilmiş,  Qaraməryəm  və  Göyçay  döyüşlərinin  xofu  hələ 
də  canlarından  çıxmamışdı.  Qoşunların  çoxsaylı  olması  təəssüratını 
yaratmaq üçün QİO komandanlığı cəbhənin müxtəlif istiqamətlərindən 
zərbələr  endirir,  türk  mürəttəb  süvari  alayı  və  azərbaycanlı  süvarilərindən  sürətli  reydlər  etmək  üçün  istifadə 
edirdi. 
Tərəflər  arasında  gedən  kiçik  döyüşlər  əsas  döyüşlər  ərəfəsində  əlverişli  mövqelərin  ələ  keçirilməsi 
məqsədi  ilə  aparılırdı.  QİO-nun  komandanlığı  əsasən  Biləcəri,  Yanardağ,  Binəqədi  istiqamətində  düşməni 
sıxışdırır,  əvəzində  ingilis-Sentrokaspi  qoşunları  mühasirə  halqasını  yarmağa  çalışırdılar.  Avqustun  6-da 
Xırdalan  istiqamətində  bir  zirehli  qatarın  müşayyəti  ilə  ingilis-Sentrokaspi  qoşunları  irəlilədikdə  ciddi 
müqavimətlə üzləşmişdilər. 60-cı türk piyada taborunun döyüşçüləri tərəfindən pusqu qurulmuş, zirehli qatarın 
bir  platforması  aşırılaraq  onun  silahları  (bir  ədəd  75  mm-lik  top,  üç  pulemyot,  döyüş  sursatı)  ələ  keçirildi.
568
 
Avqustun  7-də  yaralıları  daşıyan  qatar  Sentrokaspi  hərbi  gəmiləri  tərəfindən  atəşə  tutuldu.  Bütün  dünyada 
üzərində  Qırmızı  Xaç  və  ya  Qırmızı  aypara  olan  nəqliyyat  vasitələri  maneəsiz  buraxıldığı  halda,  Bakı 
cəbhəsində  Ələt-Puta  arasında  hərbi  gəmilərin  atəşi  ilə  sanitar  qatara  zədələr  vuruldu,  13  yaralı  həlak  oldu. 
Avqustun 7-si və 8-də Ələt stansiyası Sentrokaspi və ingilis aviasiyası tərəfindən bombalandı, lakin qoşunların 
və sursatın Bakı ətrafına gətirilməsinə bu maneçilik törədə bilmədi.
569
 
Avqustun  9-da  Nuru  paşa  Bakıya  hücuma  hazırlaşmaq  barəsində  əmr  imzaladı.  Əmrə  əsasən  düşmənin 
batareyaları  məhv  edilməli,  kəşfiyyat  vasitəsi  ilə  düşmən  barəsində  ətraflı  məlumat  toplanmalı,  döyüş 
mövqelərini  öyrənməklə  hansı  istiqamətin  hücum  üçün  daha  münasib  olmasını  müəyyən  etmək,  düşmən 
əkshücumlarına  qarşı  ehtiyyat  qüvvə  toplamaq,  son  hücum  üçün  sursat  və  qüvvələri  cəm  eləmək  nəzərdə 
tutulmuşdu.
570
 
                                                           
561
Денстервиль, с.202-203. 
562
Денстервиль, c.220. 
563
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.302.  
564
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.109.
 
565
 Yenə orada, s.110. 
566
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.154. 
567
Yuceer N. Birinci Dünya savaşmda, s.113.
 
568
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.303. 
569
Yenə orada, s.303.
 
570
Yenə orada, s.304.
 

142 
 
Avqustun  10-da  ingilis-Sentrokaspi  qoşunları  Maştağa  kəndi  və  Hacı  Həsən  kəndi  istiqamətlərində 
hücum təşkil etdilər. Piyada, süvari və pulemyotların iştirak etdiyi bu hücumlar QİO qoşunları tərəfindən dəf 
edildi,  hətta  Ələt-Puta  istiqamətində  mövqeləri  bombalayan  Sentrokaspi  təyyarələrindən  biri  vurulub  məhv 
edildi.
571
 
Avqustun 11-də ingilis-Sentrokaspi qoşunları Maştağa kəndi istiqa-mətində hücum təşkil etdi. Hücumun 
artilleriya dəstəyini Bayılda qurulan   6   top,  Salyan   kazarmasında   qurulmuş   4   top,   Biləcəri istiqamətində 
qurulmuş toplar həyata keçirirdi. QİO komandanlığı əvvəlcədən bura 1 piyada bölüyü, 1 pulemyot taqımı, 38-ci 
alayın  2-ci  taborunu  və  1  Şnayder  topunu  göndərdiyindən  hücumun  qarşısı  alındı.  Sentrokaspi  qoşunlarının 
komandanlığı Puta-Ələt sahəsinə desant çıxarmağa çalışdı, lakin Azərbaycan zirehli qatarının atəşi ilə desantın 
qarşısı alındı, hərbi və nəqliyyat gəmiləri geri çəkilməyə məcbur oldular.
572
 
Avqustun 12-si nisbətən sakit keçdi. Avqustun 12-dən başlayaraq Azərbaycan hökumətinin qərarı ilə 19-
34 yaşlı hərbi xidmətə yararlı kişilər hərbi xidmətə səfərbər olunmağa başladı. 
Avqustun 13-də Nuru paşanın əmri ilə Əlahiddə Azərbaycan Korpusu ləğv edildi, lakin Azərbaycan hərbi 
hissələri  öz  mövcudluğunu  saxladı;  azərbaycanlı  zabitlər  yeni  təyinatlar  aldı.
573
  Avqustun  13-də  Maştağa 
ətrafında  dayanan  bütün  türk-Azərbaycan  hissələri  Maştağa  dəstəsi  adı  ilə  birləşdirildi,  38-ci  alayın  2-ci 
taborunun komandiri qayməqam Həsən bəy onun komandiri təyin edildi. Həbib bəy Səlimov Gəncəyə getmək 
əmrini aldı, Cənub qrupunun komandanı Cəmil Cahid bəy təyin edildi. 
Avqustun  14-ü  nisbətən  sakit  keçdi.  Avqustun  15-də  ingilis-
Sentrokaspi  qoşunları  Buzovna-Mərdəkan  istiqamətində  hücuma 
keçməyə cəhd göstərdilər, lakin Maştağa dəstəsi bu hücumun qarşısını 
aldı,  Ləzgi  süvari  alayının  süvariləri  içində  2  ingilis  hərbçisi  olan 
avtomobili ələ keçirdilər.
574
 
Avqustun  15-də  Bakıya  hücum  barəsində  hissə  komandirlərinin 
təklifləri  5-ci  Qafqaz  firqəsinin  komandanlığı  tərəfindən  müzakirə 
edildi.  Qərara  alındı  ki,  hücum  üçün  əlavə  bir  firqə  cəlb  olunmalı,  o, 
Bakı  ətrafına  gələndən  sonra  Bakının  şimalından,  5-ci  Qafqaz  firqəsi  isə  qərbdən  hücum  etməlidir.  Yanardağ 
yüksəkliyi  və  Binəqədi-Xırdalan  xətti  son  hücum  ərəfəsində  tutulmalı  idi  ki,  həm  son  hücum  üçün  əlverişli 
şərait yaradılsın, həm də düşmən hücumun əsas istiqamətindən diqqəti yayındırsın. Əsas hücum istiqaməti kimi 
Qurd qapısı keçidi göstərilmişdi. Buradan iki piyada alayı top atəşinin himayəsi ilə irəliləməli idi. Daha sonra 
həm Qurd qapısı keçidi, həm də Binəqədi - Xırdalan xəttindən Bakıya hücum edilməli idi.
575
 
Hücumun  yuxarıda  göstərilən  istiqamətlərdən  həyata  keçirilməsini  ingilis-Sentrokaspi  qüvvələrinin 
komandanlığı da təxmin etmişdi. Avqustun 16-dan 17-nə keçən gecə ingilis-Sentrokaspi qoşunları (500 piyada, 
100  süvari,  5 top,  1 pulemyot)  gecə  saat  4:30-da  Fatmayı  kəndi  istiqamətində hücuma  keçdilər.  Hər  iki  tərəf 
kənd  ətrafına  əlavə  qüvvələr  toplayırdı.  Səhərə  yaxın  ingilis-Sentrokaspi  qoşunlarının  sayı  1500  piyada,  250 
süvaridən  ibarət  oldu.  Şimal  qrupu  ehtiyatından  bir  piyada  bölüyü  və  mürəttəb  süvari  alayın  iki  bölüyünün 
müdafiəyə  cəlb  edilməsi  ilə  hücumun  qarşısı  alındı,  mövqelər  bərpa  edildi.  Həmin  gün  ingilis  -  Sentrokaspi 
qoşunlarının Zabrat və Binə kəndləri istiqamətində hücum etmək cəhdi dəf edildi.
576
 
Avqustun  17-i,  həm  ingilis  generalı  Denstervilin  Bakıya  gəlməsi  həm  də  azərbaycanlı  zabit 
Gülməmmədovun qəhrəmanlığı ilə yadda qaldı. Tatar süvari alayının bir bölüyünə Balaxanı kəndindən şimal-
qərbdə  yerləşən  təpəni  tutmaq  əmri  verildi.  Kornet
577
  Gülməmmədov  kəşfiyyata  göndərildi.  Düşmənin 
mövqelərini öyrənəndən sonra o, düşmən arxasında vahimə yaratmaq və bununla da hücum edən bölüyün işini 
asanlaşdırmaq qərarına gəldi. Təpənin arxasında başlayan atışma təpədə mövqe tutmuş erməni-rus döyüşçülərini 
çaş-baş  saldı,  bundan  istifadə  edən  süvari  bölük  həmlə  etdi.  Əlbəyaxa 
döyüşlə  nəticələnən  həmlə  təpənin  tutulması,  burada  mövqe  tutmuş 
erməni-rus  dəstəsinin  məğlub  edilməsi  ilə  bitdi.  Düşmənin  1  zabit 
həkimi,  49  əsgəri  əsir  götürüldü,  3  pulemyot  qənimət  kimi  ələ 
keçirildi.
578
 
Avqustun  19-da  ingilis-Sentrokaspi  qoşunları  yenidən  Maştağa 
kəndi  istiqamətində  hücum  təşkil  etdi.  500  piyada,  70  süvari,  3  zirehli 
avtomobil  Maştağanın  cənubundan  Buzovnaya  gedən  yolla  hərəkət 
etmək  istədilər,  lakin  Maştağa  dəstəsi  və  Ləzgi  süvari  alayı  tərəfindən 
                                                           
571
 Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.304. 
572
Yenə orada, s.304.
 
573
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.152. 
574
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.305. 
575
Yenə orada, s.305.
 
576
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.306.  
577
Kornet - süvari hissələrdə ilkin zabit rütbəsi.
 
578
Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.124. 

143 
 
geri  atıldılar.
579
  Hələ  iyulun  axırlarında  Şollar  su  xətti  türk-Azərbaycan  döyüşçülərinin  nəzarətinə  keçsə  də, 
insanpərvərliklə  seçilən  türk-müsəlman  komandanlığı  şəhər  əhalisinin  əziyyətlərini  nəzərə  alaraq  su  xəttinə 
toxunmamışdı.  Lakin  Sentrokaspi  rəhbərliyi  və  erməni  liderlərinin  öz  siyasi  ambisiyalarından  başqa  heç  nəyi 
düşünmədiyini,  həmçinin  ingilislərin  də  əhalinin  problemlərinə  biganə  olduğunu  nəzərə  alan  QİO 
komandanlığının əmri ilə avqustun 19-da Bakıya gedən Şollar su xətti kəsildi.
580
 Şəhər ayrı-ayrı hovuzlar, kiçik 
quyulardan çıxarılan su ilə təmin edilməyə başladı. 
Bakı  ətrafında  düşmənin  istehkamlar  qurmasını  nəzərə  alaraq  hücum  istiqamətlərini  müəyyənləşdirmək 
üçün İstanbuldan Osmanlı Ordusu Ümumi Qərargahının Hərəkət (əməliyyat) şöbə müdirinin müavini minbaşı 
Səffət  bəy  və  QİO  komandanlığı  1-ci  şöbə  müdiri  Tofiq  bəy  Bakı  ətrafına  gəldilər.  Onların  qənaətinə  görə 
(avqustun  21-də  imzalanan  raporta  əsasən),  Puta-Hacı  Həsən  xətti  bir  alayla  müdafiə  olunmalı;  Hacı  Həsən-
Biləcəri  xəttinin  2  km  şərqindəki  yol  arasından  qəti  hücum  hazırlanmalı  (Xırdalanın  şimal-şərqindəki  364  və 
311  №-li  təpələri  tutulmaq  şərti  ilə),  hücum  üçün  iki  alay  və  ehtiyat  qüvvə  kimi  bir  alay  istifadə  edilməli; 
Maştağa  və  Fatmayıda  olan  bir  taboru  Binəqədiyə  çəkməli,  6  süvari  bölüyünü  Balaxanıda  cəm  etməli;  Qurd 
qapısı təpəsinin (763 №-li təpə) hündür olub yaxşı qorunduğundan orada olan mövqeləri aramsız top atəşi ilə 
sıradan çıxarmaq və say-seçmə könüllülər tərəfindən tutmalı; top cəbbəxanasını Qobuya, Qüdrətli topları Hacı 
Həsənə cəm etməli.
581
 
QİO  komandanlığı  verilmiş  təkliflərlə  razılaşdı  və  qoşunları  Bakı  ətrafına  hücum  üçün  cəm  etməyə 
başladı. 
Avqustun 21-də Gəncəyə gəlmiş Şərq Ordular Qrupunun komandanı Xəlil paşa Azərbaycana əlavə olaraq 
bir firqənin göndəriləcəyini bildirdi. O, QİO komandanlığına irimiqyaslı döyüşlərə girişməməyi, əlavə qüvvələri 
gözləməyi tövsiyə etdi. 
QİO  komandanlığı  311  və  364  №-li  yüksəkliklərə  avqustun  23-də  hücum  etməyi  planlaşdırdı,  lakin 
avqustun  22-də  bu  plandan  imtina  etməli  oldu.  Avqustun  22-də  Şərq  Ordular  Qrupu  tərkibində  olan  3  alman 
zabiti Bakı ətrafında dayanan QİO qərargahına gəldi. Almaniya tərəfi artıq anlamışdı ki, Rusiya ilə sövdələşmə 
Azərbaycan və Türkiyəni narazı salıb, bu sövdələşmənin heç bir faydası olmayacaq, çünki Ənvər paşa Bakını 
azad  etməkdə  israrlıdır.  Vəziyyətə  uyğun  olaraq  hərəkət  etmək  üçün  alman  komandanlığı  "oyunu"  dəyişdi.  3 
alman  zabiti  Bakı  üzərinə  hücumda  türklərlə  və  azərbaycanlılarla  bərabər  alman  qoşunlarının  iştirak  etmək 
imkanlarını  araşdırmalı,  bu  barədə  QİO  komandanlığını  fikirlərini  öyrənməliydilər.  Avqustun  23-də  türk  və 
alman  zabitlərindən  ibarət  qrup  mövqələri  gəzdi,  vəziyyəti  yerindəcə  öyrəndi.  QİO  komandanlığın  şəhəri  öz 
qüvvələri ilə tutacağına  əmin olduğunu bildirdi. Alman  zabitlərinə şəhərin tutulması ilə bağlı öz tövsiyələrini 
verməkdən başqa əlac qalmadı. "Alman planına" əsasən bütün süvari qüvvələr Bakının şərqinə, digər qüvvələr 
isə  Bibi-Heybət-Hacı  Həsən  xəttinə  toplanmalı,  5  alay  Bibi-Heybət-Hacı  Həsən  xəttindən  hücum  etməli,  bir 
tabor Zabratı tutmalı və Balaxanı, Sabunçu arasından, süvari hissələr Hövsan kəndi tərəfdən Zığ istiqamətində 
irəliləməli,  top  hissələri  üç  qrup  şəklində  toplanıb  ehtiyat  qüvvə  rolunu  oynamalıdırlar.
582
  Lakin  Nuru  paşa 
"alman  planı"  ilə  razılaşmadı.  Nuru  paşa  311  və  364  №-li  təpələrinin  tutulmasında  israrlı  idi,  çünki  düşmən 
əlində olan bu təpələrdə kifayət qədər toplar qurulduqda Biləcəri-Xırdalan istiqamətindən şəhərə doğru hücum 
edən qoşunların qarşısını alardılar.
583
 
Ağdaş süvari bölüyü, 4-cü Ağdaş piyada alayının 1-ci və 2-ci taborları, top taqımı avqustun 23-də Ləki və 
Ucar stansiyalarından qatarla yola salındılar. 1-ci Ağdaş taboru 107-ci türk alayının Salyandakı 2-ci taborunu, 2-
ci  Ağdaş  taboru  107-ci  türk  alayının  Puta-Ələt  arasındakı  3-cü  taborunu  əvəz  etməli,  top  taqımı  Putada 
yerləşməli idi. 107-ci türk alayının hissələri isə Bakı istiqamətinə göndərildi.
584
 
Alman zabitləri mövqeləri tərk edən kimi Nuru paşa avqustun 26-da hücumla 311 və 364 №-li təpələrin 
ələ keçirilməsi əmrini verdi. Şərq cəbhəsi komandanının əmrinə əsasən hücum aşağıdakı şəkildə qurulmalı idi: 6 
ədəd  Krup  dağ  topu  (13-cü  alayın  tərkibindən)  364  №-li  təpəni  atəşə 
tutmalı,  38-ci  alayın  hissələri  bu  təpəyə  hücum  etməli  idi.  Maştağa 
dəstəsinin  əsas  qüvvələri  və  29-cu  türk  taboru  311  №-li  təpəyə  hücum 
etməli,  dəstənin  kiçik  qüvvəsi  Masazır  və  Mürdəlabi  gölləri  arasında 
mövqe  tutmalı  idi.  Xırdalan  ətrafına  gətirilən  rus  topları  Biləcəri  ilə 
Yanardağ  ərazisini  nəzarətdə  saxlamağa  kömək  etməli,  Biləcəridən 
təpələrə doğru köməyə gələn qüvvələrə atəş açmalı, ehtiyac olduqda 364 
№-li təpəni də atəşə tutmalıydı.
585
 
                                                           
579
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.306.  
580
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.156. 
581
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.307. 
582
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.308-310. 
583
Yuceer N. Qafqaz İslam Ordusunun Bakı şəhərini azad etməsi, s.343.
 
584
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.308.  
585
Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.126-127. 

144 
 
Avqustun 26-da səhər başlanan hücum saat ll:40-da 364 №-li təpənin tutulması ilə nəticələndi. 311 №-li 
təpə top atəşinə tutulmadığından burada düşmənin mövqeləri dağıdılmamış, bu isə hücum edən türk-Azərbaycan 
qüvvələrini güclü müqavimətlə üzləşdirmişdi. Həmin təpə və Palçıq vulkanı uğrunda döyüşü 39-cu briqadanın 
komandanı  polkovnik  Favielin  raportuna  əsaslanaraq  təsvir  edən  Denstervil  tərəflərin  necə  şəraitdə 
vuruşduqlarını  göstərir.  Döyüş  Palçıq  vulkanı  istiqamətində  4  düzxətli  zəncir  şəklində  hücum  edən  türk-
azərbaycan  döyüşçülərinin  hərəkəti  ilə  başladı.  Onları  sol  cinahda  süvarilər  dəstəkləyirdi.  Palçıq  vulkanında 
kapitan Sparrounun rəhbərlik etdiyi Şimali Stafford alayının "D" bölüyü mövqe tutmuşdu. Pulemyot və tüfəng 
atəşi ilə müdafiə olunsalar da, 5-ci həmlədən sonra ingilislərin 1-ci postunun səngərləri tutuldu. Saat 12.30-da 
türk  hissələri  pulemyotdan  2-ci  və  3-cü  postları  atəşə  tutmağa  başladılar,  saat  13:30-da  bu  postlar  tutuldu, 
ingilislər böyük itki verdilər (ölü və yaralılarla 80 nəfər). Bakıdan yük avtomobilləri ilə göndərilmiş 130 nəfər 
(Şimali  Stafford  alayından  60  nəfər,  Varvik  taborundan  70  nəfər)  vəziyyəti  düzəldə  bilmədi.  Saat  15:30-da 
Uoçester  alayının  1  bölüyü  də  çatdı,  lakin  о  da  vəziyyəti  düzəldə  bilmədi.  311  №-li  təpədə  erməni  taboru 
möhkəmlənmiş,  türk-Azərbaycan  hissəsi  hücuma  keçən  kimi  bu  tabor  şəhərə  qaçmışdı.  Saat  12:15-də  təpəyə 
gələn  Şimali  Stafford  alayının  bir  bölüyü  türklərdən  tez  təpədə  möhkəmləndi  və  hücum  edən  250  nəfər  türk 
əsgərini  atəşə tutdu. Türk hissələrinin toplarla dəstəklən-məməsi bu təpəni ələ keçirməyə imkan vermədi.
586
 
364 №-li təpədən geri çəkilən ingilislər Binəqədi kəndinin şimalından Biləcəri stansiyasına qədər düz xətt 
üzrə  mövqe  tutdular.  Palçıq  vulkanının  şərqindəki  neft  buruqları  Varvik  taborunun  bir  bölüyü  tərəfindən 
qorunurdu, Şimali Stafford alayının bir bölüyü isə Biləcəri stansiyası yaxınlığında postda dayanmışdı. Ehtiyat 
qüvvə  kimi  stansiyada  iki  erməni  taboru  dayanmışdı.  Lakin  Denstervil  ermənilərin  qorxaqlığını  və 
intizamsızlığını vurğulayaraq onlara о qədər də bel bağlamadığını yazırdı.
587
 Döyüşdə türk hissələrindən 3 zabit, 
23  əsgər  həlak  oldu,  3  zabit  və  70  əsgər  isə  yaralandı.  Düşmən  tərəfdən  150  cəsəd  qalmış,  3  sentrokaspi,  2 
ingilis  zabiti  və  51  ingilis  əsgəri  əsir  alınmış,  14  pulemyot,  100  ədəd  top  mərmisi,  70  sandıq  tüfəng  patronu 
qənimət kimi QİO döyüşçüləri tərəfindən götürülmüşdü.
588
 
Avqustun  26-da  ingilis-Sentrokaspi  qoşunlarının  komandanlığı  QİO  mövqelərinə      güclü    hücum  
planlaşdırdı.      Plana    əsasən    müdafiə  mövqelərində      dayanan      qoşunlardan      başqa      aşağıdakı      qüvvələr 
hücumda iştirak etməli idi: 1 piyada alayı (8 bölük tərkibində), 7 piyada 
tabor  (14  bölük  şəklində),  37  piyada  bölüyü,  1  süvari  bölüyü,  3  zirehli 
avtomobil.  Həmçinin  döyüşdə  hidroaviasiya  divizionu  və  Kuban 
aviadivizionu  fəal  iştirak  etməli,  "Göytəpə"  hərbi  gəmisi  qoşunların 
hərəkətini  öz  atəşi  ilə  dəstəkləməli  idi.  Artilleriya  dəstəyi  kifayət  qədər 
güclü idi: 2 qaubitsa, 28 səhra topu və 2 dağ topu. Plana əsasən Fatmayı, 
Göradil  və  Pirşağı  kəndləri  ələ  keçirilməli,  qoşunlar  mövqelərdə 
möhkəmlənəndən  sonra  hücumu  davam  etdirərək  Novxanı  kəndini  də 
tutmalı  idilər.  Lakin  hərbi  şəraitin  dəyişməsi,  QİO  qoşunlarının  fəallığı 
ingilis və Sentrokaspi komandanlığına əkshücum təşkil etmək üçün qoşunları toplamağa imkan vermədi.
589
 
Avqustun 27-də ingilis-Sentrokaspi qoşunları 364 №-li təpəyə hücum etmiş, Maştağa dəstəsinin və 13-cü 
alayın mövqelərini atəşə tutmuş, təyyarələrlə 10-cu alayın mövqelərinə bomba atmış, hərbi gəmilər Abşeronun 
şimalında görsənmişdilər. 
Bakı ətrafında qızğın döyüşlər baş verdiyi bir dövrdə Bakı ilə bağlı məsələlər ondan çox-çox uzaqlarda 
müzakirə edilirdi. Avqustun 27-də Almaniya ilə Sovet Rusiyası arasında saziş imzalandı, onun 6-cı fəslinin 14-
cü  maddəsinə  əsasən  hər  iki  tərəf  Azərbaycanla  bağlı  öhdəliklər  götürürdülər:  Almaniya  Gürcüstan 
sərhədlərindən  kənarda  baş  verən  hərbi  əməliyyatlarda  heç  bir  üçüncü  dövlətə  hərbi  yardım  göstərməyəcək; 
Almaniya Qafqazda üçüncü dövlətin hərbi qüvvələrinin Kür çayının mənsəbindən Petropavlovsk kəndinə qədər, 
Şamaxı  qəzasının  sərhədləri  boyunca,  Bakı  qəzasının  şimal  sərhədlərindən  dənizə  qədər  olan  əraziləri 
keçməyəcək. Rusiya Bakı ətrafında neftin hasilatını artırmağı, hər ay istehsal edilən neftin 1/4 hissəsini,  əlavə 
olaraq razılaşdırılacaq rəqəmdən az olmayaraq, Almaniyaya verməyi boynuna götürürdü.
590
 Müqavilədə üçüncü 
tərəf kimi göstərilən Osmanlı dövləti idi. Sazişin mahiyyəti Azərbaycan nümayəndə heyətinə məlum olan kimi, 
sentyabrın  2-də  M.Ə.Rəsulzadə  Almaniyanın  İstanbuldakı  səfiri  qraf 
Valdburqa  nota  təqdim  edərək  kəskin  etirazını  bildirmişdir.  M.Ə. 
Rəsulzadə  bu  sazişi,  "Azərbaycanın  həyati  maraqlarını  məhv  edən 
müqavilə  kimi  dəyərləndirmişdi.  Müqavilə  həmçinin  Türkiyə  dövlət 
                                                           
586
Денстервиль, с.234. 
587
Денстервиль, с.235. 
588
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.159. 
589
Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.129. 
590
Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.125. 
 

145 
 
rəhbərliyini də qəzəbləndirmişdi. Məsələni müəyyənləşdirmək üçün Osmanlı dövlətinin Sədr-əzəmi Tələt paşa 
sentyabrın  6-da  Berlinə  gəldi  və  Almaniya  ilə  Türkiyə  arasında  saziş  bağlanmasını  təklif  etdi.  Onun  təqdim 
etdiyi  layihəyə  əsasən  "Bakı  coğrafi  durumu  etibarilə  Azərbaycan  dövlətindən  başqasına  aid  ola  bilməz...".
591
 
Alman  tərəfi  layihəni  Sovet  nümayəndəsi  İoffeyə  təqdim  etdi.  O,  öz  növbəsində,  layihəyə  əlavələr  etdi  və 
əlavələrə əsasən Qafqaz Sovet Rusiyasının ərazisi hesab olunmalı idi. İoffeyə görə, Türkiyənin Zaqafqaziyadakı 
qurumlarla  imzaladığı  müqavilələr  Sovet  Rusiyası  tərəfindən  tanınmır,  Sovet  Rusiyası  onunla  Türkiyə 
sərhədləri  arasında  bir  dövlətin  olması  ideyasını  dəstəkləyir,  lakin  bu  dövlət  müsəlman  Azərbaycan  dövləti 
olmamalıdır.
592 
Faktiki olaraq, Almaniya və Rusiya Tələt paşanın layihəsini rədd etdilər. 
Osmanlı  dövlət  rəhbərliyinin,  ilk  növbədə  sultanın,  almanların  tələbləri  qarşısında  tab  gətirə  bilməyib 
qoşunları  geri  çəkəcəyindən  ehtiyat  edən  Ənvər  paşa  riskli  hərəkət  etdi.  O,  Qafqaz  müsəlmanlarına  verilən 
vədlərin yerinə yetirilməməsini özünə təhqir kimi qəbul edərək, istefa ərizəsi ilə sultana müraciət etdi. Osmanlı 
dövləti Almaniyaya Azərbaycan məsələsində güzəştə getmədi, Ənvər paşa öz vəzifəsində qaldı. 
Bakı ətrafında avqustun 28-i  və 29-da hər iki tərəfin mövqeləri atəşə tutulurdu, artilleriya və pulemyot 
duelləri baş verirdi. 
Avqustun 30-da düşmən dənizdən desant çıxarmağa cəhd göstərdi. Nasosnıda 3 gəmidən 150-200 nəfərlik 
desant dəstəsi çıxarıldı, lakin sahil müşahidə postlarından xəbər alan QİO-nun komandanlığı desantı mühasirəyə 
almaq üçün süvari hissələr göndərdi. Desant dəstəsi döyüşü qəbul etməyib gəmilərə çəkildi.
593
 
Avqustun 30-da QİO-nun Bakı ətrafında cəmləşdirilən qoşunları yenidən qruplaşdırıldı. Şimal, Cənub və 
Qərb taktiki  qrupları təşkil  edildi.  Şimal  qrupu  (komandan  Osman  bəy,  qərargah  -  Masazır) Xırdalanın  şimal-
şərqindəki  boyun  nöqtəsindən  Mərdəkandan  keçən  və  dənizə  qədər  uzanan  sahədə  dayanır;  Qərb  qrupu 
(komandan  Cəmil  Cahid  bəy)  Şimal  qrupunun  Xırdalandakı  mövqeyindən  başlayıb  Puta  stansiyasına  qədər 
mövqeləri tuturdu. Cənub qrupu (komandan Həlim Pətöv bəy, qərargah - Hacıqabulda) Puta ilə Ələt arasında 
yerləşirdi. Bu qrup həmçinin Hacıqabul - Bakı yoluna nəzarət edir, Salyan dəstəsi onun tərkibində idi.
594
 Tatar 
süvari alayı Şimal qrupa, 4-cü Azərbaycan alayının 1-ci və 4-cü taborları,  Ağdaş süvari bölüyü Cənub qrupa, 
digər Azərbaycan hissələri isə Qərb qrupuna tabe edilmişdi.
595
 
Avqustun  31-nə  planlaşdırılan  döyüşdə  Şimal  qrupu  Digah-Binəqədi  xəttində  mövcud  olan  hakim 
yüksəklikləri  ələ  keçirməli  idi.  13-cü  alay  Masazır  gölündən  cənuba  keçərək  Binəqədi  təpəsində  (311  №-li) 
möhkəmlənməli,  38-ci  alayın  1-ci  taboru  və  29-cu  taboru  Binəqədi 
ətrafındakı digər yüksəklikləri tutmalı idilər. Qrupun topları və mürəttəb 
süvari alayın bir bölüyü hücumu dəstəkləməli idi.
596
 Səhər tezdən saat 4-
də  Şimal  qrupu  göstərilən  istiqamətlərdə  hücuma  başladı.  Səhər  təzə 
açılmışdı  ki,  sürətli  hücumla  311  №-li  Binəqədi  təpəsi  ələ  keçirildi. 
Polkovnik  Favielin  raportuna  əsasən  döyüşü  təsvir  edən  general  Den-
stervil yazırdı ki, Binəqədi təpəsini başda leytenant Pitti olmaqla Şimali 
Stafford  alayının  80  nəfərlik  dəstəsi  qoruyurdu.  Varvik  taborunun  bir 
bölüyünün  döyüşə  qatılması  və  pulemyotçuların  atəşinə  baxmayaraq 
ingilis qoşunları mövqeni qoruya bilmədi və saat 8:30-da təpədən çəkildilər. Тürк hissələrində tüfəng patronları 
az olsa da, top mərmiləri və pulemyot patronları kifayət qədər idi və düşmənə güclü atəş açılmışdı. Leytenant 
Pitti  həlak  oldu.  Sentrokaspi  və  ingilis  qoşunları  geri  çəkildilər.  Şimal  qrupu  saat  11:15-də  Varvik  taborunun 
bölüyü  üzərinə  hücuma      keçdi.  İngilis  döyüşçüləri  ehtiyatda  dayanan 
erməni  hissəsindən  kömək  almadıqlarına  görə  itkilər  verərək  geri 
çəkildilər.  Günün  sonuna  qədər  davam  edən  döyüşdə  türk-Azərbaycan 
qoşunları  Digahın  şimal  və  qərb  ətrafını  nəzarət  altına  aldılar,  ingilislər 
Biləcəriyə  gedən  dəmir  yolu  və  Dərnəgülün  qərb  hissəsi  arasında  mövqe 
tutdular.
597
  Kral  Müdafiə  Heyətinin  Tarix  şöbəsinin  idarəsində  çalışan 
ingilis  generalı  F.J.Moberli  "1914-1918-ci  illər  İraq  Səfəri"  əsərində 
göstərir ki, döyüşdə ingilislər 4 zabit, 67 əsgər itirdilər.
598
 
Döyüşdə 6 pulemyot, 1 sıradan çıxarılmış səhra topu, yük arabaları, 
38  mətbəx  arabası,  sursat  QİO  tərəfindən  ələ  keçirildi.  107-ci  alayın  iki  taboru Binəqədidəki  311 №-li  təpədə 
möhkəmləndi.  38-ci  alayın  2-ci  taboru  Maştağada,  digər  taborlar,  eləcə  də  29-cu  tabor  Digahın  şimal  və 
                                                           
591
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.289-290. 
592
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.290. 
593
Yenə orada, s.315.
 
594
Yenə orada, s.316.
 
595
Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.128. 
596
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.316. 
597
Денстервиль, с.239-240. 
598
Rıhtım M. İngilislərin Bakı və Xəzər dənizinə hakim olmaq xüsusunda cəhdləri //Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və Qafqaz İslam Ordusu toplusu, s. 
512.
 

146 
 
qərbində,  13-cü  alayın  bir  taboru  364  №-li  təpədə  idi.  107-ci  alayın  bir  taboru  və  13-cü  alayın  iki  taboru 
ehtiyatda saxlanılmışdı.  2-ci  mürəttəb  süvari  alayı,  Azərbaycan  süvari  hissələri Fatmayıda,  Ləzgi  süvari alayı 
Binədə yerləşirdi. 38-ci alayın məntəqəsində 2 ədəd Krupp və 4 Şnayder topu, 311 və 364 №-li təpələrdə 2 ədəd 
rus  dağ,  4  ədəd  rus  səhra  və  4  ədəd  Krupp  topları  var  idi.  Qərb  qrupunun  9-cu  alayı  Puta  ilə  Hacı  Həsən 
arasında,  10-cu  alayı  9-cu  alayın  sol  cinahından  Xırdalanın  şimal-şərq  ətəyi  arasında  yerləşmiş  14  topla 
dəstəklənirdi. Cənub qrupunda 4-cü alayın 2-ci taboru və Ağdaş süvari bölüyü Salyanda, 4-cü alayın 1-ci taboru 
Puta-Ələt arasında, xidmət bölmələri Hacıqabulda və Güzdəkdə yerləşmiş, 8 topla dəstəklənirdilər.
599
 
Bütün qüvvələr nəzərə alınmaqla QİO komandanlığı Bakıya hücumu sentyabrın 11-nə, Xəlil paşanın Bakı 
ətrafındakı mövqelərə gəlməsindən sonraya planlaşdırdı.
600
 
Avqustun  31-də  axşam  Sentrokaspi  rəhbərləri  və  erməni  liderləri  müşavirə  keçirdilər.  Dəvət  edilmiş 
general Denstervil onların heç bir  əməli tədbir görə bilməyəcəyinə əmin oldu. Səhərisi gün saaat 16:00-da o, 
Sentrokaspi rəhbərləri və erməni liderlərini öz qərargahına dəvət edib məşhur sözləri söylədi: “YER ÜZÜNDƏ