Azərbaycanın azadlığı uğrunda 1918-ci ildə

ARTIQ (!) AZƏRBAYCANLI QƏTLƏ YETĠRĠLMĠġDĠ.
37
 
Hadisələrin  şahidlərindən  olan  A.N.Kvasnik
38
  yazırdı:  "Mən,  Aleksandr  Naumoviç  Kvasnik,  Bakı 
şəhərində, Kilsə küçəsi ev № 138-də yaşayıram, yəhudiyəm, həddi-büluğa çatmışam. Bakı şəhərində 1918-ci il 
martın 17-dən 21-dək (köhnə təqvimlə) olanlar barəsində aşağıdakıları deyə bilərəm. Bakı şəhərində bu ilin 17-
21  mart  tarixlərində  baş  vermiş  hadisələri  təmiz  vicdanla 
"Əvvəlcə  Bakı,  sonra  isə  əyalətlərdə  müsəlmanları  fiziki 
məhv  etmək,  əmlaklarını  ələ  keçirmək  və  təbii  olaraq 
"onların  bütün  var-dövləti  və  siyasi  üstünlüyünün" 
ermənilərə keçməsi məqsədi ilə erməni əhalisinin müsəlman 
əhaliyə  qarşı  qanlı  sui-qəsdi"  adlandırmaq  olar.  Hər  halda 
əvvəlki 
hadisələr 
(1905-1906-cı 
illər) 
ermənilərin 
qaniçənliyi,  məkri  və  xəyanətindən  başqa  heç  bir  digər 
səbəbdən yaranmayan indiki hadisələr qarşısında sönürlər... 
Səhərdən  mən  azacıq  açıq  olan  pəncərədən  küçədə  baş 
verən 
hadisələri 
müşayiət 
edirdim. 
Tatarların 
(azərbaycanlıların)  bir  qrupu  onların  üzərinə  hücum  çəkən 
düşmənlərlə  çox  pis  atışırdı.  Bu  bolşevik  dəstələrində  müharibənin  bütün  qanunları  ilə  hücum  aparan  cəbhə 
əsgərləri var idi. Onlar tatarlarla vuruşaraq ədalətli iş gördüklərindən əmin idilər; onlar belə başa düşürdülər ki, 
tatarlar hakimiyyətə gəldikdən sonra ölkənin keçmiş sahibləri olanlara divan tutacaqlar. Lakin rusların arxasınca 
hər  biri  başdan  ayağadək  silahlanmış  5-10  nəfər  adamdan  ibarət  kiçik  erməni  dəstələri  hərəkət  edirdi.  Bu 
dəstələrdə 2-3-cü sinif şagirdlərindən başlamış (gimnaziyalar nəzərdə tutulur) yaşlı ermənilərə qədər bütün kişi 
erməni əhalisi iştirak edirdi. Onların hamısı əsgəri və ya yarıəsgəri paltarları geymiş, 3 və daha çox cərgəsi olan 
patrondaş, tüfəng, tapança və xəncərlərlə silahlanmışdılar. Erməni əhalisinin bütün siniflərinin nümayəndələri 
bu  "müharibədə"  iştirakı  öz  müqəddəs  "borcları"  hesab  edirdilər;  burada  neft  sabibkarları,  neft  mühəndisləri, 
həkimlər,  kontor  işçiləri  var  idi,  bir  sözlə  erməni  əhalisinin  bütün  təbəqələri  öz  "vətəndaş"  borclarını  icra 
edirdilər...  Ermənilər  hiss  edirdilər  ki,  mart  hadisələrinin  ardınca  əsil  aclıq  başlayacaq.  Ona  görə  onlar  bütün 
ərzağı  özləri  ilə  götürür  və  bununla  erməni  əhalisini  neçə  ay  əvvəldən  ərzaqla  təmin  edirdilər.  Doğrudan  da, 
                                                           
34
Известия Бакинского Совета, 1917 год, 14 декабря. 
35
İsgəndərov А. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti // Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və Qafqaz İslam Ordusu toplusu. Bakı, 2008, s.43-44; İsgəndərov A. 
1915-1920-ci
  illərdə  Azərbaycanda  türk  və  müsəlmanlara  qarşı,  həyata  keçirilən  soyqırımlar  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  və  Qafqaz  İslam  Ordusu 
toplusu, s.70-71.
 
36
Дарабади П.Г. Военные вопросы, с.108. 
37
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin 26 mart 1998-ci il tarixli fərmanı ilə hər il 31 mart günü azərbaycanlıların soyqırımı günü kimi 
qeyd edilir.
 
38
 Mart soyqırımlarının şahidlərinin arxivlərdə qorunan ifadələri Solmaz Rüstəmova - Tohidi tərəfindən «Zerkalo» qəzetində silsilə məqalələr şəklində çap 
edilib.  Kitabda  qəzetin  müvafiq  nömrələrində  verilən  məqalələrdən  istifadə  edilib  (С.Рустамова-Тогиди.  Этого  забыть  нельзя.  //  Зеркало,  31  март, 
7,14, 21, 28 апрел, 5,12, 19, 26 мая, 2,9,15,23,30 июня, 7,14,21,28 июля, 4,11,18,25 августа, 1,8,15,22,29 сентября, 6,12,20 октября 2007 года). 
 

16 
 
digər  əhali,  əsasən  müsəlmanlar  sözün  tam  mənasında  acından  küçələrdə  öləndə,  bütün  erməni  məhəllə  və 
küçələrində təndirxanalardan evə böyük çörəklər daşınırdı... Ölülərdən paltarları və daş-qaşları çıxarır, cəsədləri 
təhqir edərək xəncərlə doğrayır, içalatlarını çıxarır, tanınmaz hala salırdılar. Bütün küçə və dalanlarda cəsədlər 
qalaqlanıb  qalmışdı,  ölüm  və  dəhşət  hər  tərəfdə  hökm  sürürdü...  "Daşnaksutyun"  partiyası  isə  bu  qanlı  sui-
qəsdin iplərini tutaraq ona rəhbərlik edirdi. O, qərargahlar yaratmışdı, orderlər verir və talanmış mallarla dolu 
olan çoxsaylı avtomobilləri anbarlarda boşaldırdı. Bir rus əsgəri mənə bunları söyləmişdi: "Onlar bütöv kəndləri 
yandırır, dinc müsəlmanları öldürür, heç bir ehtiyac olmadan mal-qaranı kəsirlər ki, bu da infeksion xəstəliklər 
yayır. Biz bunun qarşısını ala bilmirik, çünki onlar 95 %, hət-ta daha çox təşkil edirlər. Bunlar insan deyil, qan 
və qənimət arzulayan heyvanlardılar. Kiçik, lakin ciddi müqavimətlə üzləşəndə onlar qorxaq kimi qaçırlar". 
Döyüşlərin  iştirakçılarından  biri  -  Əli  Əsədullayev  (sənədlərdə  göstərilib:  "30  yaş,  1-ci  atlı-müsəlman 
alayının  yüzlük  komandiri,  daimi  yaşayış  yeri  Bakıda,  Qoqol  küçəsi,  şəxsi  ev")  yazırdı:  "Sonra  ermənilər 
"İsmailiyyə"  müsəlman  xeyriyyə  cəmiyyətinin  binasını,  "Kaspi"  qəzetinin  redaksiyasında  olan  5000  Quran 
nüsxəsini bina ilə birlikdə yandırdılar... 
Adamovlar nəslindən olan tanınmış erməni xeyriyyəçi qadın hansısa xeyriyyə cəmiyyətinə bir kəllə qənd 
göndərərək,  demişdi  ki,  bu  kəllə  qəndi  müsəlmanlar  qırılan  günə  qurban  deyib.  Nəhayət,  о  gün  gəldi.  Mart 
qırğınlarından sonra bir çox erməni evlərində ziyafətlər verilirdi..." 
Şahid  Yakov  Nikolayeviç  Smirnov  ("andlı  vəkil,  keçmiş  Bakı  şəhər  başçısı,  Bakıda  Bazarnaya  və 
Poçtovaya küçələrinin kəsişməsində, Krasilnikovların evində yaşayıram, rus millətindənəm") yazırdı: "Bu ilin 
mart  hadisələri  zamanı  mən  yaşadığım  evdə  yerləşən  doktor  Larionovun  müalicəxanasının  pəncərəsindən 
müşayiət  edirdim  ki,  ermənilər  üzbəüz  yerləşən  "İslamiyyə"  mehmanxanasını  necə  yandırırlar.  Bunun  üçün 
onlar zirzəmidə yerləşən dükana çoxlu yeşik gətirib yandırdılar. Bütün bina yandı, təkcə divarlar qaldı... Mart 
hadisələrində  ermənilərin  yaxşı  hazırlanmış  dəstələri  və  mülki  paltarda,  tüfəngli  və  qollarında  ağ  sarğı  olan 
"Daşnaksutyun"  partiyasının  üzvləri  iştirak  edirdilər.  Bu,  həm  də  onunla  təsdiqlənir  ki,  Fəhlə  və  Əsgər 
deputatları  şurasının  iclaslarının  birində  Şaumyan  mart 
hadisələrində  daşnaksakanların  iştirakını  açıq  etiraf  etdi... 
Bütün  rus  əhalisi  (mən  bolşevikləri  nəzərdə  tutmuram) 
müsəlmanlara  çox  саn  yanğısı  ilə  yanaşır  və  erməniləri 
mart  hadisələrinin  günahkarı  hesab  edərək  bu  münasibəti 
gizlətmirdilər. 
Şahid Maks Borisoviç Manaseviçin ("57 yaş, Bakıda, 
"Metropol"  mehmanxanasında  yaşayıram")  qeydləri:  ".. 
.Pəncərədən  biz  baxırdıq  ki  tüfənglə  silahlanmış  və  hərbi 
paltar  geymiş  ermənilər  evlərin  divarlarının  çıxıntıları 
arxasında  gizlənərək  və  tüfənglərdən  küçə  boyunca  atəş 
açaraq  yavaş-yavaş  Nikolayev  küçəsi  ilə  üzü  yuxarı  qalxırdılar.  Bu  zaman  "Qrand  otel"  mehmanxanasının 
damında yerləşdirilmiş pulemyot bütün Nikolayev küçəsini atəş altında saxlayırdı. Üçüncü və ya dördüncü gün 
başda  Yeqişe  adlı  birisi  olmaqla  daşnaksakanlar  mehmanxanaya  soxuldu      və  binanı  "Daşnaksutyun" 
partiyasının qərargahı üçün tutdu..." 
Digər şahid, Yuda Abramoviç Belenkinin ("43 yaş, yəhudi, Bakıda, Yuxarı Priyutski küçəsində, ev № 97-
də  yaşayıram")  dediklərindən:  "...Mən  gördüm  ki,  bizim  yanımızda,  Melniçni  küçəsi  və  Qluxoy  dalanının 
tinində ermənilər 11 müsəlmanı güllələdilər... Müsəlmanları söyub güllələyənlər əsasən erməni əsgərləri idi..." 
1926-cı  ildə  çap  olunmuş  "Proletarskaya  revolyusiya"  jurnalının  12-ci  nömrəsindəki  bir  məqalədə  qeyd 
olunurdu: "rekvizisiyalar, həqarətli münasibət və daim keçirilən güllələnmələrlə (düşmənin xeyrinə casusluq adı 
ilə,  əslində  isə  müsəlmanlara  olan  nifrətlə  bağlı)  sovet  qoşunlarının  erməni  komandirləri  Sovet  hakimiyyətinə 
qarşı pis münasibət yaradırdılar".
39
 
Mart  qırğınları  münasibəti  ilə  S.Şaumyanı  təbrik  edən  V.İ.Lenin  göndərdiyi  teleqramda  yazırdı:  "Əziz 
yoldaş Şaumyan! Sizin möhkəm və qəti siyasətiniz bizi çox sevindirir." Bakı neftinə olan ehtiyac bolşeviklərin 
rəhbərini S.Şaumyan və onun əlaltılarının qəddarlığına göz yummağa vadar etmişdi. Rusiyanın özündə "siyasi 
düşmən" adı ilə yüz minlərlə insanın qətlinə rəvac verən bolşeviklərin liderini azərbaycanlıların həyatı, xalqın 
taleyi az maraqlandırırdı. 
Eyni  zamanda  Azərbaycanın  qərb  sərhədlərində  İrəvan,  Naxçıvan,  Zəngəzur  və  Qarabağın  azərbaycanlı 
kəndlərinə  hücumlar  davam  edirdi.  Bakı  quberniyasında  qırğınlara  rəhbərlik  edən  bolşevik  Stepan  Şaumyan 
qərb vilayətlərində qırğınlar törədən daşnak Andraniklə daim əlaqə saxlayırdı. S.Şaumyanın qərb vilayətlərində 
azərbaycanlıların soyqırımına başçılıq etmiş daşnak Andranikə göndərdiyi 22 iyun 1918-ci il teleqramı onların 
əlaqəsinin  bariz  nümunəsidir:  "Sizin  sımanızda  əsl  xalq  qəhrəmanını  alqışlayıram,  bütün  şanlı  döyüşçülərə 
salamımı yetirin". 
                                                           
39
 «Пролетарская революция», 1926, № 12, c.83-84.
 

17 
 
Aprelin  2-də  Zaqafqaziya  Seymində  Bakı  hadisələri  müzakirə  edildi.  Başda  M.Ə.Rəsulzadə  olmaqla 
azərbaycanlı  deputatların  bütün  səylərinə  baxmayaraq,  Zaqafqaziya  Seymi  azərbaycanlıların  soyqırımının 
qarşısını  ala  bilmədi.
40
  Bakını  azad  etmək  üçün  ayrılan  qüvvələr  hələ  tam  formalaşmamış  və  itkilər  vermiş 
Müsəlman  Korpusunun  hissələrindən  ibarət  idi.  Lakin  Zaqafqaziya  Seymi  bu  hissələrə  vəd  etdiyi  köməyi 
göndərmədi. Aprelin 22-də Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikasının yaradılması elan edildi, lakin bu 
qurum da azərbaycanlıların taleyinə biganə idi. Aprelin 25-dən Qırmızı Ordunun gücləndirilmiş hissələri Gəncə 
istiqamətində  yürüşə  hazırlaşmağa  başladılar.
41
  Artıq  tam  qələbəyə  əmin  olan  S.Şaumyan  bildirirdi  ki, 
Yelizavetpol  quberniyası  və  Gürcüstanda  yaşayan  ermənilər  Qırmızı  Ordu  yürüşə  başlayan  kimi  üsyan 
qaldıracaq və qələbə qazanmaqda onlara kömək edəcəklər. Qırmızı Orduya L.Biçeraxovun dəstəsi birləşəndən 
sonra  Kürdəmir-Yevlax-Gəncə,  Şamaxı-Göyçay-Kaxetiya-Tiflis  istiqamətlərində  yürüş  təşkil  edilməliydi. 
Arxadan zərbəni Andranik endirməli, Zəngəzurdan Qarabağa və Yevlaxa yürüş həyata keçirməliydi. 
AZƏRBAYCAN XALQININ MÖVCUDLUĞU SUAL ALTINA QOYULMUġDU ! 
Yalnız  Azərbaycanın  müstəqilliyinin  elan  edilməsi,  milli  silahlı  qüvvələrin  yaradılması  Azərbaycan 
xalqını məhv olmaqdan xilas edə bilərdi. 1918-ci il mayın 28-də Azərbaycan Cümhuriyyəti müstəqil dövlət elan 
edildi.  Milli  silahlı  qüvvələrin  yaradılmasında  və  bolşevik  -  erməni  təcavüzünün  qarşısının  alınmasında 
Azərbaycana kömək etməyə hazır olan yeganə dövlət Osmanlı imperiyası idi. 
 
 
                                                           
40
Протоколы заседаний мусульманских фракций Закавказского Сейма и Азебайджанекого Национального Совета. Баку, 2006, с.84-85.  
41
Дарабади П.Г. Военные вопросы, с.112. 
 

18 
 
2.  Hadisələrin qısa xronologiyası 
 
 
1917-ci il 
 
Fevral - Rusiya imperatoru istefa verdi. 
9 mart - Zaqafqaziyanı idarə etmək üçün Tiflisdə Xüsusi İdarə Komitəsi yaradıldı. 
17  mart  -  Bakıda  Müvəqqəti  hökumətin  yerli  hakimiyyət  orqanı  -  İctimai  Təşkilatların  İcra  Komitəsi 
təşkil edildi. 
27 mart - Müsəlman Milli Şurasının Müvəqqəti İcraiyyə Komitəsi seçildi. 
Aprel  -  Qafqaz  müsəlmanlarının  qurultayında  Azərbaycanın  səfərbərlik  imkanlarını  müəyyənləşdirmək 
üçün müsəlman əhalinin siyahıya alınması məqsədi ilə büro yaradıldı. 
May  -  Petroqradda  general-mayor  L.T.Tiqranyan,  podpolkovniklər  İ.T.Tiqranyan  və  N.A.Məlik-
Parsacanyan  tərəfindən  Erməni  Komitəsi  nəzdində  erməni  hərbi  komissiyası  yaradıldı.  Rusiya  Müvəqqəti 
hökumətinin sədri və hərbi nazir A.EKerenskinin qətnaməsi: "Erməni atıcı taborlarının alaylara çevrilməsi və 
onlardan  diviziyaların  təşkil  edilməsinin  yubadılmamasını  təsdiq  edirəm".  Rusiya  ordusunda  mövcud  olmuş 
gürcü və erməni milli hərbi hissələri Qafqazda cəmləşdirilməyə başlandı. 
Ġyul  -  polkovnik  Süleyman  bəy  Əfəndiyev 
Yelizavetpolda hərbi kurs təşkil etdi. 
4  avqust  -  Petroqradda  general-mayor 
A.Baqratuni  və  L.Tiqranyan  Rusiya  hərbi  nazirinin 
köməkçisi 
B.Savinkova 
Erməni 
korpusunun 
yaradılması  layihəsini  təqdim  etdilər.  Erməni  hərbi 
komissarı  vəzifəsi  Müvəqqəti  hökumət  tərəfindən 
təsdiqlədi, 
A.Baqratunini 
komissar 
seçdilər- 
A.Baqratuni,  L.Tiqranyan,  N.Məlik-Parsacanyan, 
M.Ter-Poqosyan, İ.Axverdyan, Bozoyan və s. – dən 
ibarət  Hərbi  Şura  yaradıldı.  Məqsəd  cəbbələrdə 
səpələnmiş silahlı erməniləri siyahıya alıb (120 min 
nəfər), onlardan ən azı 40 min nəfərini Qafqazda yerləşdirmək idi. 
22 oktyabr -Bakı Sovetinə keçirilən seçkilər "Müsavat" partiyasının böyük nüfuza malik olmasını sübut 
etdi. 
25  oktyabr  -  Petroqradda  çevriliş  nəticəsində  Müvəqqəti  hökumət  devrildi,  bolşeviklər  Rusiyada 
hakimiyyətə gəldi. 
26 oktyabr - "Müsavat" partiyasının I qurultayının açılışı oldu. 
Oktyabr - Tatar süvari alayı Yelizavetpola gəldi. 
Noyabr  -  Rusiya  Müəssislər  Məclisinə  keçirilən  seçkilər  "Müsavat"  partiyasının  böyük  nüfuza  malik 
olmasını sübut etdi. 
5 noyabr - Yelizavetpolda Müsəlman Milli Şurası tərəfindən Qafqaz müsəlman hərbçilərinin 1 qurultayı 
keçirildi. 
8  noyabr  -  II  Ümumrusiya  Sovetlər  qurultayı  Sülh  haqqında  Dekret  qəbul  etdi  və  çar  hökumətinin 
Antanta ölkələri ilə imzaladığı gizli müqavilələr dərc edildi. Çar hökumətinin heç bir planında Ermənistan adlı 
dövlət yaratmaq üçün tədbirlər nəzərdə tutulmamışdı. Ermənilər siyasi istiqaməti dəyişərək bolşevik qüvvələri 
ilə birləşməyə meylli oldular. 
8-11  noyabr  -  Tiflisdə  Zaqafqaziya  idarə  komissiyaları,  milli,  məhəlli  qurumlar,  bələdiyyələr,  fəhlə  və 
həmkarlar  ittifaqları,  kəndli  birlikləri,  siyasi  partiyalar,  ordu  nümayəndələri,  baş  komandan  və  Xüsusi  komitə 
üzvlərinin  iştirakı  ilə  müşavirə  keçirildi.  Oktyabr  hadisələri  çevriliş  adlandırıldı  və  Müəssislər  Məclisi 
çağırılanadək Zaqafqaziya Komissarlığı adlı qurum yaradılacağı bildirildi. 
12  noyabr  -  bolşeviklər  əsgər  komitələrinin  gücündən  istifadə  edərək  özlərinə  sadiq  hərbi  hissələr 
yaratmaq məqsədi ilə çar ordusunun hərbi hissə komandirlərini dəyişdirməyə başladılar. 
13 noyabr - Bakı Fəhlə və Əsgər deputatları sovetinin hərbi bölməsinin noyabrın 13-də keçirilən geniş 
iclasında Qırmızı qvardiyanın yaradılması barəsində qətnamə qəbul edildi. 
17 noyabr - Lenin və Stalinin imzası ilə Şərqin və Rusiyanın müsəlman zəhmətkeşlərinə müraciət edildi. 
21 noyabr - Rusiya Qafqaz Cəbhəsinin komandanı general Prijevalski Türk qoşunları Qafqaz Cəbhəsinin 
komandanı Fəriq Vehib paşanın sülh bağlamaq  təklifi haqqında ZK iclasında məlumat verdi. 
1 dekabr - Erməni Milli Deleqasiyası adlı qurumun prezidenti Poqos Nübar Fransa parlamentinin Sena 
deputatı  Alber  Tomasa  məktubunda  göstərirdi:  "Ermənilərə  öz  doğma  torpaqlarını  müdafiə  etmək  üçün  rus 
ordusunun  müxtəlif  cəbhələrə  səpələnmiş  150  000  erməni  əsgərini  Qafqazda  toplamaq  lazımdır.  Kerenski 

19 
 
hökuməti bizim müraciətə cavab olaraq bu toplanma üçün göstəriş verib və hal-hazırda burada 35 000 erməni 
əsgəri toplanıb. Tanınmış komandir Andranikin əmri ilə erməni könüllüləri onlara birləşdirildi..." 
5 dekabr - ZK ilə Osmanlı dövləti arasında imzalanan müqaviləyə əsasən, cəbhədə döyüş əməliyyatları 
dayandırılmalı, rus əsgərləri silahlarını milli hərbi hissələrə təhvil verərək Rusiyaya qayıtmalı idilər. 
6dekabr  -  ZK-nın  növbəti  iclasında  qəbul  edilən  qərar  Qafqaz  Ordusunun  milli  hərbi  hissələr  əsasında 
təşkil  edilməsi  üçün  əsas  oldu.  Qafqaz  cəbhəsinin  komissarı  Donskoyun  əmrinə  əsasən,  "Ordu  milli  tərkibli 
nizami  vahidlərdən  təşkil  edilməli",  ermənilərdən,  gürcülərdən,  azərbaycanlılardan  və  ruslardan  ibarət  milli 
korpuslar  yaradılmalıdır.  Qafqaz  cəbhəsinin  komandanı  general  Prjevalski  Bakıda  olan  hərbi  hissələrin  ləğvi, 
lakin milli tərkibli hərbi hissələrin saxlanılması barəsində əmr imzaladı. 
10  dekabr  -  Tiflisdə  Qafqaz  ordusunun  II  diyar  qurultayı  keçirildi.  Bolşeviklər  tərəfindən  çağırılmış 
nümayəndələr  bolşeviklərin  xəttini  dəstəklədi,  bolşevizmə  qarşı  yönələn  bütün  hərəkətlərə  qarşı  mübarizə 
aparacaqlarını bəyan etdilər. Diyar şurasının sədri Q.Korqanov seçildi. ZK-ya qarşı açıq çıxışlara cəhd yatırıldı 
və Bakıya köçmək qərarı qəbul edildi. 
11dekabr  -  Zaqafqaziya  Komissarlığı  Müsəlman  Korpusunun  yaradılması  barəsində  dekret  qəbul  etdi. 
Təşkilat işlərinin həlli üçün Tiflisdə "Qafqaz Müsəlmanlarının Hərbi Şurası" yaradıldı. 
12  dekabr  -  Əliağa  Şıxlinski  MK-nın  komandanı  təyin  edildi.  Bolşeviklər  tərəfindən  Bakıda  Hərbi 
İnqilab Komitəsi (HİK) yaradıldı. 
14 dekabr - HİK Bakıda kütlə halında toplaşmağı, kütləvi tədbirlər keçirməyi qadağan etdi. 
15
 
dekabr - Erməni Korpusu Bakıya cəmləşməyə başladı. 
16 dekabr - Bakı Sovetinin sədri S.Şaumyanın Qafqazın Fövqəladə Komissarı təyin edilməsi barəsində 
RSFSR Xalq Komissarları Sovetinin qərarı oldu. 
19  dekabr  -  Tiflisdə  Fəhlə,  Əsgər  və  Kəndli sovetlərinin  II  Qafqaz  diyar  qurultayı  da  bolşeviklər  üçün 
uğursuz oldu və onlar bütün qurumlarını Bakıya köçürdülər. 
21 dekabr - Bakıda qırmızı qvardiyanın yaradılması barəsində qərar qəbul edildi. 
24  dekabr  -  İngiltərə  qoşunlarının  polkovniki  Denstervil  komandanlıqdan  məxfi  əmr  aldı:  Qafqaza 
ingilislərin müdaxiləsinin təşkili işlərinə başlamaq. 
Dekabrın sonları - Mərkəzi büro adlı qurum Bakıda Qırmızı qvardiyanın Mərkəzi qərargahına çevrildi. 
General  Donskoy  keçmiş  Rusiya-Osmanlı  sərhədinin  mühafizəsi  üçün  erməni  və  gürcü  korpuslarının  mövcud 
hissələrindən istifadə planını tərtib edəndə 30 min nəfər erməni və 12 min nəfər gürcü döyüşçüsünü də nəzərə 
almışdı. Müsəlman Korpusunu silahla təmin etmək üçün rus hərbi hissələri tərksilah edildi. 
 
 
1918-ci il 
 
5 yanvar - Petroqradda bolşeviklər tərəfindən Müəssislər Məclisi ləğv edildi. 
6-10  yanvar  -  Şamxor  dəmir  yolu  stansiyasında  rus  hərbi  hissələri  tərksilah  edildi.  Danışıqlar 
toqquşmaların baş verməsi ilə nəticələndi. 
Yanvarın əvvəlləri - Müsəlman Korpusu üçün zabit hazırlamaq məqsədi ilə Bakıda kadet məktəbi açmaq 
qərara alındı və onun layihəsi tərtib edildi. 
13 yanvar - Lenin və Stalinin imzası ilə Ermənistan hökumətinin yaradılması barəsində qərar imzalandı. 
Qərarda konkret coğrafi ərazilər göstərilməmişdi. 
Yanvarın əvvəlləri - RSFSR Millətlərlə İş üzrə Xalq Komissarlığında erməni komitəsi təşkil edildi (nə 
gürcü, nə də Azərbaycan komitəsi yaadılmamışdı). 
15 yanvar - Bakıda Qırmızı Ordunun yaradılması barədə dekret imzalandı. 
29 yanvar - Bakıda fəaliyyət göstərən Rus Milli Şurası rus milli hissələrinin yaradılması barəsində qərar 
verdi. 
Fevralın əvvəlləri - Bakı Soveti qoşunları hərbi parad keçirdilər. 
6  fevral  -  Bakıda  bolşevik-erməni  qoşunları  səfərbər  edilmiş,  şəhərə  general-mayor  İ.S.Baqramyan 
gəlmişdi. 
Bakıda  1918-ci  il  mart  qırğınları  zamanı  bolşevik-erməni  dəstələrinə  müqavimət  göstərmiş 
azərbaycanlılardan bir qrup. Mərdəkan kəndi. MATM. 
6  fevral  -  Bakıda  "Milli  hərbiyyə  məktəbi"  (rusdilli  sənədlərdə  "Мусульманская  школа 
подпрапорщиков")  adı  ilə  hərbi  məktəb  yaradılması  barədə  qərar  qəbul  edildi.  Müvəqqəti  olaraq  (Bakıya 
köçənə qədər) məktəb Yelizavetpol şəhərində təşkil edilməli idi. 
10  fevral  -  Zaqafqaziyadan  Müəssislər  Məclisinə  seçilmiş  deputatlar  Tiflisdə  toplaşaraq  Zaqafqaziya 
Seymini çağırdılar. 

20 
 
24 fevral  -  1-ci  müsəlman  atıcı  alayını  təşkil etmək  üçün  Bakıya  gəlmiş  general-mayor  X.Talışinski  və 
qərargah  zabitləri  vağzalda  həbs  edildilər.  Bu,  müsəlman  əhalisinin  böyük  narazılığına  səbəb  olduğuna  görə 
zabitlər azad edildi. 
1 mart - poruçik Nəsirbəyov Milli hərbiyyə məktəbinin rəisi təyin edildi, məktəb fəaliyyətə başladı. 
7 mart - erməni dəstələrini idarə etmək üçün general-mayor A.Baqratuni Bakıya gəldi. 
11  mart  -  Ə.Şıxlinski  MK-nın  hərbi  hissələrinin  Azərbaycanın  müxtəlif  bölgələrində  yerləşdirilməsi 
barəsində 58 saylı əmrini imzaladı. Hərbi hissələr tam hazır olmasalar da, düşmənə müqavimət göstərməli idilər. 
Martın ortaları - İrandakı rus kazak hissələrinin komandiri L.Biçeraxovla general L.Denstervil arasında 
müqavilə 
imzalandı. 
L.Biçeraxov 
ingilislərə işləməyə başladı. 
30  mart  -  Bakı  Soveti  nəzdində 
İnqilabı  Müdafiə  Komitəsi  adlı  qurum 
yaradıldı. 
Erməni-bolşevik 
qüvvələri 
Bakının 
azərbaycanlılar 
yaşayan 
məhəllələrinə hücum etdilər. 
31 
mart 
- 
erməni-bolşevik 
qüvvələrinin 
hücumu 
siyasi 
mənsubiyyətindən asılı olmayaraq Bakının 
bütün  türk-müsəlman  əhalisinin  qırğını 
xarakterini  aldı.  Qırğınlar  aprelin  2-nə 
qədər  davam  etdi,  təkcə  Bakıda  12  min 
nəfər qətlə yetirildi. 
Aprelin əvvəlləri - bolşevik-ermeni qüvvəlləri Sovet Rusiyasından hərtərəfli kömək alaraq Quba, Salyan, 
Lənkəran  qəzalarında  azərbaycanlıları  məhv  edirdilər.  Azərbaycanlıların  soyqırımı  1918-ci  ilin  ortalarınadək 
davam  etmiş,  bu  müddətdə  50  MĠNDƏN  ARTIQ  (!)  AZƏRBAYCANLI  QƏTLƏ  YETĠRĠLMĠġDĠ.  Eyni 
zamanda  Azərbaycanın  qərb  sərhədlərinə  -  İrəvan,  Naxçıvan,  Zəngəzur  və  Qarabağın  əsasən  azərbaycanlılar 
məskunlaşan kəndlərinə hücumlar davam edirdi. 
2  aprel  -  Zaqafqaziya  Seymində  Bakı  hadisələri  müzakirə  edildi,  silah  və  sursatla  kömək  etmək  vəd 
edilsə də, əməli kömək göstərilmədi. 
Aprelin birinci yarısı – Müsəlman Korpusunun bəzi hissələri və ZK-dan gəlmiş cüzi qüvvə polkovnik 
L.Maqalovun rəhbərliyi ilə bolşevik-erməni təcavüzünün qarşısını almaq üçün Bakıya doğru hərəkətə başladı və 
Hacıqabula  qədər  irəliləyə  bildi.  Şimaldan  imam  N.Qosinskinin  göndərdiyi  qüvvələr  (polkovnik  Cəfərovun 
rəhbərliyi ilə) Xırdalan döyüşlərində iştirak etdi.