Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту
Yüklə 3,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Filologiya məsələləri – №7, 2013
- Ключевые слова
|
Ədəbiyyat 1.
Бабенко В.Г. Драматические жанры и их взаимодействия. Иркутск, 1988. 2.
Бабенко В.Г. Драматургия современной Англии. Москва, Высшая школа, 1981.
3.
История зарубежной литературы ХХ века; 1871-1917. Москва, «Просвещение», 1989. 4.
Anderson Ch. G. James Joyce. London: Thames and Hudson LTD, 1967.
Filologiya məsələləri – №7, 2013
371 5.
Ellmann R. James Joyce. New York: Oxford University Press, 1959. 6.
http://www.online-literature.com/dh_lawrence/touch-and-go
Javida Mammadova The theme of social problems in the English drama in the early 20 th century Summary Drama did not achieve importance as a genre in the 19 th century until the end of the century in Great Britain. But in the early 20 th century British drama was de- veloped by great playwrights as A.Pinero, H.G.Barker, B.Shaw, O.Wilde, J.Joyce, D.H.Lawrence and so on. This article is devoted to the theme of social problems in the English drama in the early 20 th century. In this article were explained the charac- teristic features of British drama and were analysed social themes in the creative works of B.Shaw, J.Joyce, D.H.Lawrence. Джавида Мамедова Тема социолого-общественных проблем в английской драматургии в начале ХХ века Резюме
Имевшая богатую историю английская драматургия в ХIХ веке серьезно не развивалась. Несмотря на это, в начале ХХ века, благодаря произведениям таких вы- дающихся писателей, как А.Пинеро, Г.Баркер, Б.Шоу, О.Уайлд, Дж.Джойс и Д.Г.Лоуренс, английская драматургия начала развиваться в новых направ- лениях. Это статья посвящена теме социолого-общественных проблем в англий- ской драматургии в начале ХХ века. В ней раскрываются характерные особен- ности, присущие английской драматургии этого времени и аннализируется те- ма социолого-общественных проблем в драматических произведениях Б.Шоу, Дж.Джойса и Д.Г.Лоуренса. Rəyçi: Bəsirə Əzizəliyeva filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
Filologiya məsələləri – №7, 2013
372 KÖNÜL NƏHMƏTOVA Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru ABBASQULU AĞA BAKIXANOVUN “KİTABİ-ƏSGƏRİYYƏ” HEKAYƏSİNİN NƏSR TEXNİKASI
xronotop, nəsr texnikası, təhkiyənin tipi
Нахметова, хронотоп, техника прозы, тип повествования Key words: A.Bakikhanov, Kitabi-asgariyya, Konul Nehmetova, chronotope
technique of prose Yazıçının həyati-estetik mövqeyi öz əksini bədii əsərin obrazlar sistemində, insan həyatının konkret şəkillərinin təsvirində, tipik xarakterlərin, müsbət qəhrəma- nın obrazında, təsvirlərdə, nəhayət, müəllif obrazında tapır. Bütün bu xüsusiyyətlər yazıçının həyati-estetik mövqeyi, onun yaradıcılıq metodu, fərdi üslubu və onunla yanaşı həqiqətin onun əsərində əksini tapan tərəfləri ilə əsaslandırılır. Epik növün ən kiçik və ən təsirli janrı olan hekayənin ideya ekspressiv təhlilini verərkən ilk növbədə onun nitq stukturunu nəzərdən keçirmək zərurəti duyulur. Epik növün bü- tün janrları kimi, hekayədə də nitq sistemi, bir tərəfdən , təhkiyəçi obrazı ilə müəy- yənləşir, digər tərəfdən isə - qəhramanların daxili aləmindən, onların şüjetdəki və- ziyyətləri ilə şərtləndirilmiş vəziyyətindən, onların fərdi psixoloji, mədəni, sosial si- malarından asılıdır. Bütün bunlar əsərin leksikasını, frazeologiyasını, hər bir bitmiş epizodun intonasiya düzümünü, səhnələri və bütövlükdə onların strukturunu müəy- yənləşdirir. A.Bakıxanovun “Kitabi-Əsgəriyyə” əsəri də ana dilimizdə yazılmış ilk maarifçi-realist əsər kimi lirik intonasiyanın müşaiyət etdiyi satirik üslubu ilə geniş təhlillərə imkan verən bir sənətkarlıq nümunəsi olaraq diqqətəlayiqdir. Hekayə dili, üslubu baxımından, həm də ədəbiyyatımızda təhkiyənin inkişafı nəzər nöqtəsindən yeni nəsrin gələcək inkişafı üçün ümidverici əsərdir. “Kitabi-Əsgəriyyə” yazılma dövrünə görə tarixin elə bir qovşağında meydana gəlmişdir ki, klassik ənənələrlə müasir stereotiplərin qaynaqlanma prosesi başlanmışdır. Mədəni-mənəvi fəaliyyət- lərin bütün sahələrində olduğu kimi, ədəbiyyatımızda da mühafizəkar, novator və islahatçı tendensiyalar müşahidə edilməkdə idi. Abbasqulu Ağa Bakıxanovun bütövlükdə bədii yaradıcılığında bu mövqe axtarışlarını müşahidə edirik ki, “Kitabi- Əsgəriyyə” hekayəsini bu yolda yazıçının bədii-estetik konsepsiyası kimi dəyərlən- dirə bilərik. Əsərin giriş hissəsi dastan və klassik eposlara xas “Dibaçə” şəklində proloq kimi səslənərək müəllifin qələmə aldığı hadisəyə subyektiv münasibətini ifadə edir. Bununla da əsər boyunca müəllif obrazı aydın görünür və müəllif təhkiyəsi subyek- tivliyini əsərin sonuna qədər qoruyub saxlayır. Hekayədə təhkiyəçi kimi yazıçı özü çıxış edir və hadisənin şahidi kimi əsərinin qəhramanlarına tərəfdarlıq göstərir ki, bununla da aydın müəllif obrazını da formalaşdırmış olur. Müəllif əsərin əvvəli və sonunda bunu açıq tərzdə bəyan edir:
Filologiya məsələləri – №7, 2013
373 “Bəsteyi-dami-ələm, pamali-ənduhi-məlal, Bülbüli-gülzari-möhnət Qüdsiyi-şuridəhal
bu rəsmi-dilaviz ilə firqeyi-ülul-əlbabə bəyani-mafilbal etmiş” (Dərd həbsxa- nasına bağlanmış, qəm-qüssədən üzülmüş, möhnət bağının bülbülü hali-pərişan Qüdsi bu gözəl üslubla ağıl sahibləri dəstəsinə gizli məqsədlərini bəyan etmiş). Gö- ründüyü kimi, yazıçı öz halını da izhar etməklə qəhramanlarının vəziyyətini daha yaxından hiss etməsini də nəzərə çatdırır. Hekayəni nəql edib bitirdikdə isə təhkiyə- çi onların sonunun nə ilə bitəcəyini hələ bilmədiyini də izhar edir və bununla da ha- disənin gerçək şahidi olduğunu bir daha təsdiq etmiş olur: “Ümidvaram ki, inşaallah-təala ənqərib peyvəndi-müvasilət aralarında vaqe olub, ədayi-təhniyət qılıb, mübarəkbad edim ol məzmunə nüsxeyi-cədid inşa qılım: İlahi, bu duamı müstəcab et, Hüsuli- mətləbi-feyz intisab et”. Müəllif Allah təaladan qəhramanlarının xeyrinə duasının qəbul edilməsini və faydalı istəklərin hasilini nəsib etməsini arzulayır ki, bu məzmunda da yeni bir əsər daha qələmə alsın. Təhkiyəçinin nitqi yazıçının təhsil və savad dərəcəsinin göstəricisi olaraq klassik nəsr və ədəbi dili üslubundadır və bunu da yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, “gözəl üslub” adlandırır. Əsərdə təhkiyənin tipi kimi, müəllifin qələmə aldığı mövzuya münasibəti tamamilə subyektivdir. Təhkiyəçi mövqeyini müdafiə etdiyi qəhramanlarının öz mübarizələrində seçdikləri yolu sanki oxucusunun mühakiməsinə buraxır. Amma öz subyektiv münasibətini lirik ricətlərdə yenə də oxucusuna xatırlatmaqdan qalmır. Əsgərin rastlaşdığı maneələri yeri gəldikcə hiylə yolu ilə aşa bilmək cəhdini ilk baxışda öz təhkiyəsində tamamilə münasibətsiz buraxır: “Dedi: -
Ey yari-mehribanım! On şahi pul sənə verim, amma məni rədd etmə, hər vaxt gəlib ol məbləği mütalibə etsəm, bir bəhanə ilə təxir et. Bəlkə bu vəsilə ilə bir- birimizi görmək müyəssər ola. Cümləsi bu rəyi dürüst qəbul edib bir müddət dəxi ovqat keçirdilər.” Bir beytlə isə verilmiş qərara özü bir müşahidəçi kimi yanaşaraq qəhrəmanlarının öz düşüncələri tərzində haqq qazandırır: “Aşiqdə gərək fünuni-hiylə, Ta eyləyə vəsl üçün vəsilə”. Yazıçı burada yalnız öz fərdi münasibətini deyil, “fünuni-hiylə” ifadəsi altında daha dərin bir mənada münasibəti ifadə edir. Hekayənin əvvəlində də qeyd etdiyi kimi, “bəyani-mafilbal” deyə adlandırdığı bir çox mətləbləri kəlmələr içində gizlədərək “ərbabül-bəsairə” (gizlinləri görən dostlara) çatdırır. Böyük ehtimalla deyə bilərik ki, “fünuni-hiylə” ifadəsi din tarixində özünə mühüm bir yer qazanmış bir rəvayətə işarədir: “Malı və mülkü gedən, övladlarının hamısı vəfat edən Həzrət Əyyub sadəcə xanımı Rəhmə qalmaqda, xidmətində o durmaqdadır. Zaman gəlmiş, Rahmə başqa- larının ev xidmətini görərək əldə etdiyi ücrətlə keçim sıxıntısını yumşaltma yolunu tutmuşdur və bir gün onun evdə olmadığı məqamda bir neçə dəfə səslənən Həzrəti- Əyyub cavab almadıqda xəstəliyin və çarəsizliyin verdiyi sıxıntı içində “şayət Allah
Filologiya məsələləri – №7, 2013
374 şəfa verərsə, Rahməyə yüz zopa vurmaq üzərinə” yəmin edir. Halbuki bu vəziyyət- də Rahmənin belə bir cəzaya layiq olacaq işlədiyi günah yox idi. Həzrəti-Əyyub şəfa tapdıqdan sonra ilk olaraq yəmini yerinə yetirməyi istədi. Fəqət ona illər boyu yorulmadan, şikayətlənmədən şəfqət, mərhəmət və səmimiyy- ətlə Allah rizası üçün xidmət etmiş bir xanımın mükafatı bu olmamalıydı. ..Bu dəfə Allahü təala özü hakim oldu. Həzrəti-Əyyuba “əlinə bir dəmət al və onunla vur” əmrini verdi. Həzrəti-Əyyub yüz dənə əkin sapını bir yerə topladı, dəmət düzəltdi, bağladı, yəminini yerinə yetirmək üçün xamımı Rahməyə vurdu. Beləcə məsələ həlledilmiş oldu... Fiqh tarixinə bu höküm “Əyyub Ruhsatı” adıyla daxil olmuşdur”. Bu hökmə əsaslanaraq bəzən çıxılmaz məsələləri “hiyleyyi-şəriyyə” kimi həll etmək cəhdləri dində bu günə kimi görünməkdədir. Hekayənin razvyazkası (Əsgərin yuxuda ustadını görüb onun razılığını alması) da məhz “fünuni-hiylə” yolu ilə həll edilmişdir ki, burada da müəllif olub bitənlərə zamin deyil, o, sadəcə, nağıl olunanları oxucusuna olduğu kimi söyləməkdə məsuldur. Bütün bunları o, Əsgərin özündən eşitdiyini hadisənin davamında diqqətə çatdırmaqla gerçəkçiliyini sanki zəmanət altına almağa çalışır: “Nagah bir ğəmmazi-süxənçin bu surəti-macəranı əla macəra varıb ol məhəllə rəisinə mə`lum etdi. Ol rəis dəxi müvəkkillər təyin etdi ki, hər yerdə ol aşiqi – dilxuni görsələr tutub işgəncəyi-siyasətə yetirsinlər. Əsgəri-müztərdən nəqldir ki: - Çün rahi-çarə hər tərəfdən məsdud oldu və rəis ilə saziş etməkdən başqa ça- rə görmədim və dedim:
Zülmü gör kim, ayrılıqdan canə yetdim aqibət, Çarəsiz qaldım varıb əğyarə könlüm bağladım.
Axirül-əmr bir gün əlimə bir parə nan alıb üstündə rövğəni-kərə tışrə çıxdım. Rəisi-məzkur mənə düçar olduqda təarif ilə ona verib dedim: -
Əgər həqqi-ne`məti fəramuş edib, mənə təərrüz qılsan, bu nan gözlərini tutsun və səmumi-küfrani-ne`mət gülşəni-ömrünü xəzan etsin.” Nümunələrdən göründüyü kimi, əsərin təhkiyə dili ilə personajların dili ədəbi quruluşuna görə fərqlənir və həmçinin şəraitdən asılı olaraq həm müəllif təhkiyəsi, həm də personajların nitqi dəyişir. Müəllif dili lirik-publisistik ricətlərdə ibarəli- dir, amma hadisələrin təsvirində daha sadədir. Əsgər Ahəngərzadə bir ruhani nüma- yəndəsi olduğu üçün onun nitqi pafosu ilə digər personajlardan fərqlidir və hər kəslə onun mənsub olduğu zümrənin dili ilə danışır. Əsərdəki qadın obrazı da xarakter və nitq etibarilə real və səmimidir. Öz narahatlığını və qəzəbini ifadə edəndə daha sadə və millidir: “ – Ya əkəllüləvat! Ey atacan! Bir baş qəbirdən götür! Biz pərişanrüzgar, tirəbəxtlərə nəzər qıl! Bivəfa ərdəbillilər əlində necə zarü sərgərdan qalmışıq!” “ - Ah ! Qardaş, kaş sənin kimi naxələf ölə idi, bu günləri görməyə idi” . Lakin daha mühüm məsələlər sevgilililər arasında da yüksək ədəbi dil səviy- yəsində aydınlaşdırılır. Ayrılıq məqamından sonrakı görüşdə söhbətləri də lirik xa- rakterə malik olduğu üçün patetikdir. Abbasqulu Ağa Bakıxanov daha çox kiçik səhnələr vasitəsilə qurduğu süjetdə obrazların danışıq psixologiyasının incəliklərinə vararaq dolğun xarakterlər yaratmağa müvəffəq olmuşdur. Filologiya məsələləri – №7, 2013
375 Bədii nəsrin janrını şərtləndirən əsas amillərdən biri kimi xronotop “Kitabi- Əsgəriyyə” hekayəsinin həm də realizmini şərtləndirir. Hekayədə zaman ünsürü iki aspektdə görünür. Ümumi zaman aspekti yazıçının yaşadığı dövrdür, konkret zaman kəsiyi kimi bahar fəslini görürük: “Bir gecə kim, dünyanı bəzəyən gəlin mehri-ən- vari—zülməti-şamdan zülfi-mişkin rüxsarinə hideyi-rübdə aram buldu və qəmər ay qonaqlıq məclisi tərtib edib ki, gecə qaranlığını günün qeyrəti və Leylinin çöhrəsi kimi bəzəkli edib fələklər səyyarında qızıl-gümüşdən təbəqlər doldurub dağıtmaq üçün hazır elədi: Mehr oldu büsati-çərxdən dur, Mah aldı əlinə şəmi-kafur. Bir türfə şəbü xücəstəfərcam Onun kimi görməmişdi əyyam. Novruz günündən ol füzun qədr, İzzətlə misali-leylətül-Qədr. Göründüyü kimi, hadisənin zamanı bir az daha konkretləşdirilərək onun Nov- ruz bayramından bir qədər keçmiş, yəni Ramazan ayında Qədr gecəsinə qədər olan bir müddətdən sonraya aid edilir. Məlum olduğu kimi, Qədr gecəsi Ramazan ayının son on gününün içində olan bir gecədir ki, bununla da Novruz bayramından təxmi- nən on gün sonra nəzərdə tutulmuşdur. Eyni zamanda, zamanın təsvirində Bakıxa- novun astronomik bilikləri də öz əksini tapmışdır: Günəş yer kürəsindən uzaqlaşdı – “Mehr oldu büsati-çərxdən dur”, ay ekvatora yaxınlaşdı -“Mah aldı əlinə şəmi-kafur “( kafur – ekvatordakı ölkələrdə bitən bir ağac, çox işıq verən şam). “Kitabi-Əsgəriyyə” hekayəsinin realizmini şərtləndirən amillərdən biri də konkret məkan ünsürüdür. Əsərdə təsvir olunan hadisə Quba şəhərində, daha kon- kret olaraq isə, “ərdəbillilər” məhəlləsində baş verir. Əsgərin ustadı olan mərsiyə- xan “ərdəbillilər” məhəlləsində yaşayır və bu məhəllənin məscidində mərsiyəxanlıq edir. Əsgər isə bu məhəllədən kənarda yaşayır. Əsərdə məhəllənin real təsvirini də görə bilirik: “Bilmərrə səbr ətəyindən əlini üzüb ayrılığa tab etmədi və görüş xoşbəxtliyinə ərizəçi olub bir müddət sonra yenə müraciət edib cananın məhəlləsinə qonşu olmaq istədi. Şəhərin kənarına yetdikdə aşiqi-məhcur ah çəkməkdən gül üzü xəzan yarpaqlarıtək saralmışdı və müsibət yükünün ağırlığından yaraşıqlı qaməti bükülmüşdü”. Tarixi faktlar da Quba şəhərində “ərdəbillilər” məhəlləsindən və bu məhəllənin məhz şəhərin girəcəyində yerləşməsindən xəbər verir: “Yadigar qalmış vərəqparələrdən və təvarixdə görünən müxtəsər əhvallardan belə məlum olur ki, Quba şəhərini Nadir şah tarixi-hicriyyənin 1147-ci sənəsində - ki, miladın 1734-cü sənəsinə mütabiqdir, - bina etdirmişdir. Müşarileyh Şabrandan (Quba uyezsdində Dəvəçi mahalıdır) gəlib keçdikdə Dərbənd ilə Şabranın arasında “Gülüstani-İrəm” adında basəfa bağlıqda istirahət üçün sakin olmuşdur. Buranın abü havası şaha xoş gəldiyindən Mirzə Mehdi xan Münşi təvəssütü ilə əmr etmişdir ki, burada şəhər binası qoyulsun. Bu əmri icra etmək üçün bir neçə nəfər öz qoşunundan – ki, Ərdəbil şəhərindən var imişlər, - o məkanda qoyur. O cəhətə şəhərin əvvəlinci məhəlləsi indilikdə də “Ərdəbil məhəlləsi” adı ilə məşhurdur” 1 . Hekayədə adı çəkilən məscid və qəbirstanlıq məkan ünsürünün detallarıdır.
1 Firidun bəy Köçərli. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. I c., Bakı, 1978, səh. 287 Filologiya məsələləri – №7, 2013
376 Abbasqulu ağa Bakıxanovun “Kitabi-Əsgəriyyə” əsərinin yuxarıda sadaladı- ğımız ciddi sənətkarlıq məziyyətlərinə baxmayaraq, ana dilimizdə ilk müasir he- kayə kimi nəsrimizin bədii inkişafına təsirindən danışmaq üçün hələ ki əlimizdə tu- tarlı dəlillər yoxdur. Bunun üçün hekayənin öyrənilməsi istiqamətində işlər davam etdirilməli, əsərin əlyazma nüsxələri və dərc olunduğu məcmuələr üzə çıxarılmalıdır ki, bəlkə bu işlər sayəsində də təsir dairəsini müəyyənləşdirmək mümükün olsun.
Ədəbiyyat 1.Abbasqulu ağa Bakıxanov. Seçilmiş əsərləri. Bakı, 1987. 2.Firidun bəy Köçərli. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. I c., Bakı, 1978.
Кенуль Нахметова Техника прозы рассказа «Китаби-Аскерия»Абаскулу аги Бакиханова Резюме
В данной статье объектом исследование является прозаическая техника рассказа А.Бакиханова «Китаби-Аскерия». Как и в других жанрах эпического вида, система речи в рассказе тоже определяется с образом повествователя, но и так же оно определяется с внутренними мирами персонажей, их обусловлен- ными обстоятельствами внутри сюжета, их индивидуально-психологичес- кими, культурными и социальными лицами. «Китаби-Аскерия» А.Бакиханова как первая реалистично-просветительская литературная работа написанная на родном языке, в сопровождении лирической интонации отличается со своим сатирическим стилем, которое позволяет широким расследованиям как полноценное произведение искусства.
Konul Nehmetova The prose technology of “Kitabi-Asgariyya” of Abbasgulu aga Bakikhanov Summary
In her article Konul Nehmetova includes the research of the mastership characteristics of the story “Kitabi-Askeriyya” written by Abbasgulu aga Bakikhanov. As in common epic genres in narration the speech system is also forms with prose writer’s image on one hand, on the other hand by different aspects of characters such as: inner world; the situations bordered by the plot; individual- physiologic, cultural and social masks. All of these features commensurate the story’s lexicon, its phraseology and intonation order of the concluded episodes, the scenes and the whole structure. “Kitabi-Askeriyya” of A.Bakikhanov as the first enlightenment realistic literature work written in Azerbaijani is noteworthy for its satiric style dictated by lyric intonation which is open to interpretations in detail.
Rəyçi: Güldəniz Qocayeva filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Filologiya məsələləri – №7, 2013
377 HİLALƏ AXUNDOVA Azərbaycan Müəllimlər İnstitutunun Sumqayıt filialı
Türk xalqlarının qədim mifik inanclarında dağ kultu önəmli yer tutur. Bu xal- qların mifik təsəvvürlərində müqəddəs üçlük-dağ-torpaq-günəş-ilkin başlanğıc, bütün canlıların anası və atası kimi interpretasiya olunur. Qədim mifik təsəvvürlərə aid ilk mənbələri araşdırarkən astral kosmoqonik komponentlər ata başıalnğıcı, dağ- yer komponenti isə ana başlanğıcı anlamındadır. Təbiətlə sıx təmasda olan ilk insanlar həyatlarının asanlaşdırmaq üçün özlərindən xaric olan qüvvələrə inanc gətirir, sitayiş edir, onların kultunu yaradırdılar. Belə kultlar çoxluğu qədim insanların təsəvvürlərinə görə onların yaşam uğurlarmı gücləndirir, onları ümumən təbiyyətlə, mövhumi qüvvələrlə qovuşdururdu. Qədim insanların ən çox diqqəti çəkən kultlardan biri də dağ kultu idi. Türk xalqlarının inanc faktorunu, mərasimlərini araşdırarkən dağ kultunun müxtəlif növ forma təzahürlərinin ideya və materiallarının ilk görüntülərinin şahidi oluruq. Dağ kultu müxtəlif zaman məkanlarda müxtəlif aspektlərdə çıxış edir. Bəzi məqamlar və təsəvvürlərdə, təbiət hadisəsi, dağ özünü qorxunc qüvvə ki- mi özünü göstərir. Böyük sosial təqiblərdən qorunmaq üçün sığınacaq axtaran in- san, heç də əvvəlkilərdən az olmayan çətinliklər və təhlükələrlə qarşılaşır. Ona görə də insanlarda qorxunc dağ ruhları haqqında mifik təsəvvürlər yaranır. Bir sıra ciddi tədqiqatlar göstərir ki, türk xalqlarının qədim mifik inanclarında dağ kultu çox önəmli anlamlardandır. Bu xalqların mifık təfəkküründə dağ həm də müqəddəs başlanğıc hesab olunur. Hətta müqəddəs üçlük şəklində - dağ-torpaq- günəşlə birlikdə müqəddəs başlanğıc hesab olunur. Belə inteprpretasiyada kosmqonik komponent ata, dağ-yer komponenti isə ana hesab olunur. "Oğuz Xaqan” eposunda Oğuz xanın oğullarından biri Dağ xan adlanır. Dağ Xan oğuzların 24 oğullarından biridir. Şaman mərasimlərində dağ insanlarını pis ruhlardan qoruyan totemik möv- cudluq, varlıq, mahiyyətidir. Belə dağlardan Altay, Boqa dağlarmı, Alatay və Qara- tay və başqaları türk inanclar ilə bağlıdır. Qədim oğuzlarm ən qədim dastlarından olan, "Kitabi Dədə Qorqud" dastanın- da mövzu üçün əhəmiyyətli olan istiqamətlər diqqəti cəlb edir. Oradakı mövcud dağlar yalnız sıldırım qayalarla əhatə olunmur. Onun enişi-yoxuşu keçidləri, baharı günəşli günləri var. Bütün bunları müşahidə edən insan bu vəziyyətin sahibinə təşəkkür kultunu yaradır. Böyük ərazilərdə, müxtəlif təbii şəraitdə yaşayan türk xalqlarının mifik təsəv- vürləri dağ ruhunun özlərinə məxsus obrazlarını yaratmışlar. Həmin obrazlar yaxşı insanlara kömək edir, pis insanlara isə cəza verir. Illər ötdükcə, dağ kultu, zaman dəyişdikcə ilk görünüşü ilə yaranışını dəyişir. İnsanların inanclarından, təbiət hadi-
Filologiya məsələləri – №7, 2013
378 sələrini təzahür formasından asılı olaraq pis və yaxşı dağ ruhu və onu mifləşmiş obrazı yaranır. Bəzən tarixən yaranmış dağ ruhuna sitayişin ilk forması elə dəyişir ki, müəyyən kateqoriya və mənşəyi aydınlaşdırmaq çətin olur. Məsələn, bəzən məlum olmur ki, insanlar "dağ yüksəlkiyinə" nəyə görə sitayiş edirlər. Yalnız mərasim keçirdikləri yer kimi, yaxud müqəddəsJərə qurban gətirdikləri üçünmü, yaxud da ənənəvi olaraq, bəlkə də Allahların güman olunduğu məkan kimi (Sinay, Parfenon, Olimp, Tayşan, Qaf, Altay və b) Qədim inanclarda bəzi dağlar xalq təsəvvürlərində şər qüvvələrin yığıncağı kimi pis şöhrət tapmışdır. Türk xalqları aralarında "xöşbəxt dağ" təsvirləri mövcuddur. Dağ kultuna, sitayiş edilən mifləşmiş dağlar aiddir. Bu dağlar mifaloji obrazlar kimi tərənnüm edilirlər. (Olimp, Ossa Pelion, Parnas, Kiferon, İda, sinay, Baqda-ola, Tibet, Fudzima, Altay, Qafqaz və b). Təmiz mifoloji dağların özəlliyi hələ öyrənilməyib, çünki o miflər xalq mifo- loji fantaziyası deyil, müəyyən mənada, professional kahinlərin və fılosofların spe- kuliyasiyasına bənzəyir. Ona görə də dağ kultundan danışarkən bəzən o, öz forma və mahiyyəti etibarı ilə bir etnik qurum, hər hansı bir inama görə hansısa bir dağa görə mərasim icra edir. Bu zamandağ kultu təbii ki, ümumi idari-mifık ümumilik qazanmır. Konkret olaraq deyə bilərik ki, dağ kultu müxtəlif aspektlərindən biri də din-mifoloji təsəvvürlərindən, tarixi, ekoloji, həmçinin regiondakı əhalinin təsərrüfat fəaliyyətindən asılıdır. Çünki o zaman dini mifoloji ideyaların memorial kökləri açılır. Tarixi-etnoqrafık və müqayisəli etnoqrafik metod vasitəsi ilə dinin tarixində dağ kultunun ayrıca konkret formasını dağ kultunu-orolatriyanın dərkinə kömək edir. Etno – genetik cəhətdən türk xalqları ilə kök bağlılığı olan monqollar da dağlara sitayiş budda kultunun tərkib hissəsinə daxil olub. Dağa ehtiram qədim və geniş yayılmış hadisədir. Qədim müqəddəs dağlara ehtiram, dağ kultunun qədim dünya dinlərində rolu böyükdür. Dağ kultu-Yunanıs- tanda Olimp, Yəhudilərdə Sinay, Hindlərdə Himalay, Türk xalqlarmda Altay-Bo- dırn-inli, Burxan-xaldun. və s. Manqollarda Oçir - vanı, Burxun-ola, Burxan – bu- tay, ya Kuku-sepke,-dağlarını yada salmaq olar. o regionda yaşayan türk xalqları və monqollarda Baytak-Qirgizistanda, Burul -boqda-Urumçi Altay,Ten-Şan dağ kultuna aid edilən zirvə və keçidlərdə dağın və onun sahibinin şərəfinə daş yığımı düzəldilir. Bu daş yığınına "oba" deyilir və parça ilə bəzəyirlər.) Altay türkleri də Bobonqan ve Kızıl dere dağların zirvəsində illərlə düzəl- dilmiş olan daş yığnağının ortasına dik ağac keçirir mərasim vaxtı və başqa vaxta zirvəyə qalxan ziyarətçilər tərəfindən həmi ağaca niyyət parçası bağlanır və yığnağın yanından keçərkən daş parçası atılır. C.A.Tokaryevin yazdığı kimi Altaylara görə "Hər bir soyun qəbilə Allahından başqa öz müqəddəs dağları da vardır" doğurdan da Altay, Sibir türklərin folklor və inanclarında dağ ruhu, dağ sahibi mühüm yer tutur, həmçinin dağ sibir türklərin təfəkkürlərinə görə canlı kimi xizəkdə gəzir, nəğmə oxuyur, rəqs edir, danışır və ov edir. Sibir türklərinin mühüm hadisələrdən əvvəl (ov mövsümündən əvvəl) müqəddəs dağ ruhunun şərəfinə mərasimlər təşkil edirlər. Onunla danışır, onu köməyə çağırırlar. İbtidai mifik təsəvvürləri və dinlər haqqında danışan. L.Y.Şternberq yazırdı: “Dağların uca zirvəsi göylərə söykəndiyi üçün buludların toplaşdığı, ildırımların çaxnaşdığı yerdir. Ildırımların çaxnaşması yağışların yağması, məhsulun əmələ gəlməsi ilə insanın
Filologiya məsələləri – №7, 2013
379 əlverişli həyatı başlanır. Elə bu dövrdə də dağ kultu meydana gəlir.” Sibir türklərinin qəbilə ərazisini, ov yerlrəini cavan kişi və qadın şəklində qəbilə dağ ruhu qoruyur. Ov mövsümü vaxtı cavan qızlar "dağın sahibəsi" kimi ov ərazisinə gedir, cavan oğlanlara uğur diləyir, onlarla sahibə və gəlin kimi münasibətdə olurdular. Altay və Sibir türklərinin qəbilə dağ kultunun çox qədim olduğunu, hələ təbiət və stixıyanın antroporfik obrazlarda təsəvvür etdiklərini hələ ruhların əşyalaşdırıl- mış mərhələsinin başlamadağını göstərir”. Biz yuxarıda sosial antropoloji cəhətdən qədim qəbilənin mifik, ibtidai dini təsəvvür və inanclarının bu günlərimizədə də yaşadıqığın qədim Altay və Sibir türk- lərinin dağ ruhu, dağ kultu haqqında bilgilərini araşdırdıq. Bu mövzu ilə bağlı iki mərhələ araşdırılması daha böyük elmi əhəmiyyət daşıyır. Birinci mərhələ daha çox ümumi türk mənşəli mifik təsəvvürlərin və tarixi abidələrin yazıya alınmuş nümunələrini araşdırmaq ilk başlanğıc olaraq mühüm istiqamətdir. Ümumiyyətlə, dağ ruhu, dağ kultu nəinki türk xalqlarında bütün bəşər sivilizasiyanın insanların diqqətini cəlb edən ilk başlanğıc kimi mühüm yer tutur. Bütün bəşəriyyətin ilk mifık görüşlərinin, ibtidai dinlərin, hətta dini idelogi yaşının, Peyğəmbərlik statusunun yaranmasında dağ kultu əsas kom- panentlərdən biridir. Təsadüfi deyil ki, müqəddəs peyğəmbərlər Tanrı ilə ilk təmasların dağ kultu məkanında etmişlər. Musa peyğəmbər Sinay dağında, İsa pey- ğəmbər Qaliliya yüksəkliyində, Məhəmməd peyğəmbər Həra, dağında. Tək tanrıçılıq dinlərin yaranmasına qədər insanlar dağlara güvənir, ona sığınır, eyni zamanda ondan qorxur, onun könlünü almaq üçün şəninə nəğmələr qoşur, mərasimlər təşkil edir, qurbanlar, hədiyyələr verirdilər. Türk xalqlarının mifik təsəvvürləri, inancları və dini görüşləri haqqında araş- dırma aparmış tədqiqatçılar başqa xalqlara nisbətdə dağ kultunun türk xalqlarının həyatında daha önəmli yer tutduqlarını deyirlər. Onların yazdıqlarma görə sarkal, kosmoqomik komponentlər göy elementləri ata yer, onun ən uca zirvəsi olan dağ isə ana demiqurucusudur. Elə ona görədir ki, türk xalqlarının təsəvvürlərində dağlar ulu yaradacı, ilk başlanğıcdırlar - xan Tanrı, Buzdağ Ata, Bayın ulu və sair bu mifik təsəvvürlər real dağların coğrafi leksik-semantik mənalarından çox-çox geniş anlam daşıyır. Türk xalqlarının böyük qolu olan və əsrlərin qaran- lıqlarından öz mifik inanclarının müasir dünyamıza gətirmiş oğuz türklərinin "Oğuz Xaqan” və “Dədə Qorqud" dastanı bu cəhətdən çox xarakterikdir. Dağ və Yer kultu "Oğuz Xalqa”nın nəslinin ilk başlanğıc kimi yaranması, mövcudluğunun, davamının mifik əsaslarıdır. “Dədə Oprqud" dastanı dağ kultu ilə, ümumiyyətlə oğuz tay- falarının astral kosmoqomik görüşlərinin araşdırılması üçün böyük mənbədir. “Dədə Qorqud" dastanını araşdırarkən qədim türklərin mifik alqış və qarğış təsəvvürlərinin bütün dastan boyu özünü göstərdiyinin şahidi oluruq. “Dircə xan oğlu Buğac boyun- da” Xainlər Buğacın guya qanunsuz ova çıxmasını, anası ilə birləşib Dirsə xanı öldü- rəcəkləri ilə bağlı yalan uydururlar, köksügözəl ala dağa və Buağaca xəyanət edirlər. Dastanda oğuzların güvənc yeri olan dağ ruhuna, igidlik şərəfinə xəyanət edirlər. Buğac köksü gözəl böyük dağa ova çıxır. O, igiddir, gəncdir, cəsarətlidir, mənəviyyatca təmizdir. "Köksü gözəl böyük dağla” birlikdə saf və yenilməzdir. “Köksü gözəl böyük dağlara gün düşəndə" qırx döyüşçüsü ilə doğma atası ona xəyanət edir. Oğlunun gəlmədiyini görən Burla xatun güvən qaynağı olan köksü gözəl böyük dağa inam gətirərək Dirsə xandan oğlunu soruşur:
Filologiya məsələləri – №7, 2013
380 Köküsü gözəl böyük dağa çıxdın. İki getdin bir gəlirsən, balam hanı? Qarşıdakı Ala dağdan bir oğul uçurdunsa de mənə.
Burla xatun Qazlıq dağında oğlunu yaralı gördüyündə isə dağa qarğış edir. Niyə axır sənin suların, qazlıq dağı Belə axmaqdansa heç axmasın Niyə bitir sənin otların, Belə bitməkdənsə, heç bitməsin! Keyiklərin qaçır sənin, Qazlıq dağı, Qaçar ikən, qaçmaz olsun, daşa dönsün!
Dağ ruhu, dağ kultu mifık təsəvvürlərinə və günahsızlıq anlamına görə bu qarğış cavabını almalıdır. Dağ ruhuna haqsız olaraq qarğayan ananın cavabını Bu- ğac verir: Bəri gəl, ağ südünü əmdiyim, xanım ana! Ağ birçəkli hörmətli, canım ana! Axar sular deyib qarğama, Qazlıq dağının sularının günahı yoxdur. Qaçan keyiklərini qarğama, Qazlıq dağının günahı yoxdur. Aslanını, qaplanını qarğama, Qazlıq dağının günahı yoxdur. Qarğayırsan atamı qarğa, Bu suç, bu günah atamındır-dedi.
Buğacın cavabında qədim dövrlərdən, əsrlərdən gələn dağ kultu, qəbilə tayfa tabuları, harmoniyası pozulmuşdur. Buğac dağ ruhunun, axar suların, keyiklərin, as- lanların, qaplanların bu məqamda mənafeyini qoruyur, ata başlanğıcına, ata kultunu günahlandırır. Dağ çiçəyi ilə ana südü başlanğıcnı müqəddəsləşdirilir. Iki yaradıcı başlanğıc - dağ və Ana - günah işlətmiş, nahaqdan qan tökmüş Ata başlanğıcına qarşı qoyulur. Pozulmaz harmoniya bərpa olunur. "Yerli böyük dağların yıxılmasın!" alqışı dağ kultunun şərəfinə səsləndirilir. Dastanda ölkənin düşmənlər tərəfindən işğal olunması zamanı-dağ ruhu kö- məyə çağırılır, ilk başlanğıcın fəlakəti göstərilir: Qarşu yatan qarlı dağlar Qarıyıbdır otu bitməz Qanlı- qanlı irmaqlar Quruyubdur, suyu gəlməz Qədim Oğuz mifik təfəkkürünə görə çətin sual yaranardısa ilk öncə dağ ruhu- na tapınar, sorğunu ondan sorardılar. "Qarşı dağdan sorar olsam yay yaylaq kimin?” Elə-obaya fəlakət gələndə yenə dağ kultunu yada salaraq – Qarşı yatan qara dağım yıxılıbdır - deyirlər. Bamsı Beyrəyin yarışlarda qalıb gələrək Selcan xatuna qovuşduğu zamana qaynatasını bu sözlərlə qutlayır: Filologiya məsələləri – №7, 2013
381 Sıra dağların yıxılmışdı, ucaldı axır" Sonda isə Dədəm Qorqud "bu oğuznamə Beyrəyin olsun! Deyərək sözlərini bu alqışla tamamlayır" "Uca dağların yıxılmasın"' Dastanda oğuzlar igidin uca şərəfini bu alqışlarla mənalandırırlar: "Qarşı yatan qara dağım yüksəyi oğul!" ' "Basatın Təpəgözü öldürdüyü boyu”nda və başqa xalqlardada da dağ kul- tunun yayılmış variantları var. Tədqiqatçılar bu boyu Homerin "Odiseya”sındakı Siklopla müqayisə edirlər. Təpəgözün də Siklon kimi tək gözü var, o dağlarda yaşayır, hanibal xarakterlidir. “Təpəgöz Oğuzdan çıxdı, bir uca dağa vardı, Yol kəsdi, adam aldı, bö- yük hərami oldu.” Bu boyda dağ kultu insanla zərər verən Təpəgözün sığınacağıdır. Burada artıq insanlar dağa güvənmirlər, əksinə ondan fəlakət gözləyirlər, lakin bu fəlakət keçəridir. Basat kimi igidin sayəsində dəf olunur. Artıq “Qara dağ” fəlakət yeri deyil Basat kimi igidlərə “keçid verən” uğur məkanıdır. Ona görə də Dədəm Qorqud Basatın bu qələbəsini belə qutlama ilə alqışladı. -Qara Dağa yetəndə sənə keçid versin! Aşqın- daşqın sular sənə keçid versin! Uca dağlar Oğuz oğullarının, igidlərinin güvəndiyi məkan olmaqla yanaşı, həm də təbiətə qovuşmaq, təbiətlə, ucalıqla təmasda olmaq yeri idi. Bəkilin xanımı ərini incik görəndə deyir." Sən gedəli, xanım, arquru yatan ala dağların olvalnma- mışdır. Ata bingil, könlüm açılsın” (203) "İç Oğuzun Daş Oğuza dönük çıxması və Beyrəyin öldürülməsi bo- yu"nda da belə məqam özünü göstərir. -Qazan xan yerindən durub gəldi. Ala dağda çadır-otaq tiklədi. Üç yüz altmış altı igid söhbətinə yığıldı. İgidlik göstərmənin əsas yeri də uca dağlardır. Qazan xan düşmənlərinə deyir: -"Hündür yerdə yumru başı top kimi kəsdim” Onda belə "ərəm, bəyəm" deyə öyünmədim (215) Yüksək-yüksək böyük dağdan daş yuvarlansa, öz dizimi – oynağımı qarşısına tutan mənəm. O başqa bir məqamda isə - uca dağda dolu yağsa, qara qatı duman dursa Qaracıq atın qulaqları çovqunluqda görünməsə, -Bələdçisiz qorxu çəkən igidlər də yol yanılsa, Bələdçisiz yol tanıyan, yol bacaran Qazan mənəm -deyir. (Salur Qazanın dustaq olduğu və oğlu Uruzun onu xilas etdiyi boy) Mövzu ilə bağlı araşdırmalar göstəriri ki, bəşər tarixində bütün xalqların mifik görüşləri, inanclarında, dini, ruhu təxəyyüllərində məişət və həyat tərzlərində dağ kultu ilkin bağlanğıc kimi mühüm yer tutduğu üçün həmişə çağdaş elmi istiqamətlərdən biri kimi yeni münasibətlər, yeni axtarışlar tələb edir.
Ədəbiyyat 1)
Potapov L.P Kult qor na altaye Moskva "Sovetskaya etnoqrafıya №2 1946
2)
Kozin S.A. "Sokrovennoye skazaniye Yuançuo -bı-şi»' "sbornik" 1 c M-l 1941 Filologiya məsələləri – №7, 2013
382 3)
Patonin Q.N. oçerki severo – zapadnoy Monqolii c. II. M. 1988 4)
Tokayeyev S.A. Ranniyeye formı reliqii 5)
Tokaryev problema proisxojdenii reliqii 6)
Kızlasov İ.L. "Qora proroditelnitsa v folklore Xakasov" Sovetxkaya etnoqrafıya № 2 1982 7)
8)
Rövşən Əlizadə "Azərbaycan folklorunda təbiət kultları" "Nurlan" 208. Bakı 9)
Toporov V.P. Qora mifi norodov mira M. 1989. 10)
“Kitabi Dədəqorqud” dastanı Bakı Yazıçı, 1988
Х.Ахундов По «Культ гор в Азербайджанской фольклоре » Резюме
Исследование опирается на факты верований и обрядов тюркских народов и основном Азербайджанских. Ознакомлением фактами замечается каков разнообразие явлений кроется под этим терминами. В стати старается показать, разнообразное не только виды, формы, и проявления культ горном его идейные и материальные корны. В фольклоре весьма разнообразных мате- риальных аспектах и тем самым в разных социальной функциях.
H.Akhundov On "The Cult of the mountains in the Azerbaijan folklore" Summary
The study is based on the facts of beliefs and practices of the Turkic peoples of Azerbaijan and mainly. Becoming familiar facts seen what lies variety of events this term. In the article tries to show not only the diverse types, forms and manifestations of the cult of the mountain its ideological and material roots. In the folklore of a wide variety of material aspects, and thus in different social functions
Rəyçi: Bədirxan Əhmədov filologiya elmləri doktoru, professor
Yüklə 3,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|