B yeva sayali məMMƏdar f o
Yüklə 0,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qaçaqmalçılıq v
- Gömrük qaydalarının pozulmasına gör ə m əsuliyy ət.
1.3 Gömrük ekspertizasının əsasını təşkil edən hüquqi aktlar. Ə vvəlki fəsillərdə ,gömrük işi sahəsində ictimai münasibətlərin tənzimlənməsi üçn hüquq normalarından istifadə olunduğu qeyd olunmuşdur.Bu baxımdan əvvəlcə normativ hüquqi akt anlayışı aşağıdakı kimi xarakterizə olunur. “Normativ-hüquqi aktlar haqqında “Azərbaycan Respublikasının qanunun (26.XI.1999-cu ildə qəbul olunub.) 2-ci maddəsində normativ hüquqi aktlar anlayışı Azərbaycan Respublikasının normativ-hüqiqi aktı səlahiyyətli dövlət orqanı tərəfindən qəbul edilmiş göstərişləri ümumi məcburi xarakter daşıyan ,hüquq normalarını müəyyən edən, dəyişdirən və ləğv edən , dəfələrlə tətbiq olunmaq üçün nəzərdə tutulmuş rəsmi yazılı sənəddir.-kimi verilmişdir. Mövcud qanunvericiliyə görə,Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik sistemi və ona daxil olan normativ hüquqi aktlar Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 147-151-ci maddələri ilə müəyyən edilir. Azərbaycan Respublikasının normativ xarakterli aktları aşağıdakılardır. 1.Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 130-cu maddəsinin III hissəsinin 1-6,8 ci bəndlərinə və IV hissəsinə əsasən qəbul edilmiş Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin qərarları. 2.Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Seçki Komissiyasının qərarları,təlimatları və izahları. 3.Vergi icra hakimiyyəti orqanlarının , yerli özünüidarə orqanlarının qərarları. 4.Azərbaycan Respublikası Milli Bankının qərarları. 30
Normativ hüquqi aktlar qəbul etmək səlahiyyəti olan orqanlar və bu səlahiyyətlərin hüdudları Azərbaycan Respublikası Konstitusiyası və digər qanunları ilə müəyyən edir. Bu qanunun 6 cı maddəsinin 2-ci bəndinə görə Azərbaycan Respublikasının normativ hüquqi aktları qəbul etmək səlahiyyəti olan müvafiq icra hakimiyyəti orqanları bu səlahiyyətin bir hissəsini aşağı icra hakimiyyəti orqanlarına verə bilər. Qanundan göründüyü kimi,səlahiyyəti olan bütün dövlət orqanları, öz işlərini mövcud qanunvericiliyə uyğun həyata keçirmək üçün normativ -hüquqi aktlar qəbul edə bilərlər. a) hüquq yaradıcı. b) hüquq müəyyənedici. Gömrük orqanları öz xarakterinə görə hüquq yaradıcı və hüquq müəyyənedici olmaqla hüquqi aspekdən norma yaradıcı bir orqan kimi fəaliyyət göstərirlər.Bu baxımdan Gömrük Komitəsi bir hüquq mühafizə orqanı kimi dövlətin idarəetmə strukturuna daxil olduğundan ,yuxarıda adı çəkilən qanunun müddəaları bütünlüklə bu orqana da şamil olunur. Gömrük orqanlarının normativ hüquqi aktlar qəbul edə bilməsi səlahiyyəti GM-nin 9 cu maddəsində daha ətraflı öz əksini tapmışdır.Bu məcəllədə və Azərbaycan Respublikasının digər qanunvericilik aktlarında nəzərdə tutulan hallarda Azərbaycan Respublikasının gömrük işini aparan icra hakimiyyəti orqanı öz səlahiyyətləri daxilində Azərbaycan Respublikasının gömrük orqanı , Azərbaycan Respublikasının bütün başqa dövlət orqanları , tabeçiliyindən və mülkiyyət formasından asılı olmayaraq idarələr,müəssisələr və təşkilatlar, habelə vəzifəli şəxslər və vətəndaşlar üçün icrası məcburi olan normativ aktlar qəbul 31
edir.Göstərilən normativ aktlar Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə uyğun olaraq qeydiyyatdan keçirilir. Hüquqi əsaslarına görə ,DGK-nin hüquqi aktlarını şərti olaraq iki qrupa bölmək olar. 1.normativ aktlar. 2.fərdi aktlar. Normativ hüquqi aktlar gömrük hüququnun tənzimləyici funksiyası ilə əlaqədardır. Bu cür aktlarda gömrük işi sahəsində eyni cür münasibətlərin tənzimlənməsi normaları öz əksini tapmışdır.Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, normativ aktlar uzunmüddətli istifadə üçün nəzərdə tutulur və konkret sahələrin tənzimlənməsininə xidmət edir.Məsələn, gömrük idarələri haqqında əsasnamə, gömrük orqanlarında girovdan istifadə haqqında və gömrük daşıyıcısı haqqında əsasnamələr, habelə digər təlimat və qaydalar .Bütün normativ aktlar qanunvericilik əsasında hazırlanmışdır. Gömrük işi sahəsində DGK aşağıdakı normativ aktları verə bilir. 1.əmr və sərəncamlar. 2.təlimatlar. 3.ümumi və müvəqqəti qaydalar 4.metodiki tövsiyyələr 5.göstərişlər. Ə mr-gömrük işi sahəsində ən çox yayılan və istifadə olunan hüquqi normativ aktdır.DGK öz səlahiyyətləri daxilində mal və nəqliyyat vasitələrinin keçirilməsi qaydaları, gömrük tarif tənzimlənməsi və gömrük ödənişlərinin tutulması, gömrük nəzarəti və s barədə əmrlər verə bilər.Gömrük işi sahəsində ümumi münasibətləri 32
tənzimləyən normalar toplusu barədə də əmr və ya sərəncam normativ hüquqi akt formasından istifadə olunur. Eyni zamanda ümumi və müvəqqəti qaydaların müəyyən edilməsi, təlimat , göstəriş və əsasnamələrin təsdiqi də əmrlə olur. Təlimatlar –bilavasitə qanun və yuxarı orqanların normativ aktlarının icrası üçün hazırlanmış normativ aktlardır.Təlimatlar ə mrlərdən fərqli olaraq ,gömrük işi sahəsində daha çətin sahələrin hüquqi cəhətdən tənzimlənməsi üçün hazırlanır. Ümumi qaydalar.-gömrük işinin məlum sahəsinin tənzimlənməsi üçün nəzərdə tutulmuş hüquqi normativ aktlardır.Məsələn.”Malların gömrük sərhəddindən keçirilməsi qaydası. ” ”Fiziki şəxslər tərəfindən malların Azərbaycan Respublikasının gömrük sərhədindən keçirilməsinin ümumi qaydaları. ” və s. Metodiki göstərişlər.-hüquqi normativ akt olub,təlimatlar və qaydalarla müqayisədə ,hüquqi cəhətdən məcburi deyildir. Göstərişlər daha çox istifadə olunan normativ akt olub,ayrıca gömrük əməliyyatlarının aparılması ardıcıllığını özündə əks etdirir. Məsələn ”Alkoqollu içkilər və tütün məmulatlarının gətirilməsi zamanı gömrük rəsmiləşdirilməsi üçün alınan gömük ödənişləri barədə”. Fərdi və hüquqi aktlar.-Gömrük Komitəsinin yerli gömrük orqanların verdiyi əmrlərdir. Fərdi hüquqi aktlar normativ aktlardan gömrük işi sahəsində fərdi məsələlərin həlli ilə əlaqədar olması ilə fərqlənir.Onlar konkret gömrük hüquqi münasibətlərinin tənzimlənməsi zamanı ortaya çıxan hüquqi fakt adlanır.Məsələn,DGK sədri tərəfindən gömrükxana rəisinin təyini, vəzifəli şəxslərin təltifi,cəzalandırılması və s. Məsuliyyət anlayışı və onun növləri.
33
Gömrük işi sahəsində baş verən hüquq pozuntularına görə qanunveriliyə uyğun olaraq,aşağıdakı məsuliyyət növləri vardır. a) Cinayət məsuliyyəti. b) Inzibati məsuliyyət c) Intizam məsuliyyəti d) Maddi məsuliyyət Cinayət məsuliyyəti.Gömrük qaydalarının pozulmasına görə,GM- də nəzərdə tutulan cinayət məsuliyyət qaçaqmalçılıq ,gömrük ödənişlərini verməkdən yayınma və incəsənət tarixi və arxeloji sərvət olan əşyaları ölkəyə qaytarmama işlərinə aiddir.Bu məsuliyyətlər haqqında daha ətraflı məlumat sonrakı fəsillərdə veriləcəkdir. Gömrük hüquq tənzimlənməsi zamanı baş verən qaçaqmalçılıq və digər cinayətlərə görə cəzalar Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsində nəzərdə tutulmuşdur. nzibati məsuliyyət.Gömrük işi sahəsində baş verən gömrük pozuntuları zamanı öz xarakterinə görə cinayət məsuliyyətinə aid edilmirsə ,onda qaydaları pozmuş hüquqi və fiziki şəxslər inzibati xətalar haqqında Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyinə uyğun məsuliyyət daşıyır. ntizam məsuliyyəti.Bu məsuliyyət növü öz təbiətinə görə daha çox inzibati hüquqidir.Lakin GM-in 274-cü maddəsində göstərilir ki, gömrük orqanlarının vəzifəli şəxsləri və digər işçiləri hüquqa zidd qərar,hərəkət və hərəkətsizliklərinə görə intizam ,inzibati cinayət və digər məsuliyyət daşıyırlar. Gömrük orqanlarında çalışan əməkdaşların intizam məsuliyyəti GM-ilə tənzimlənir.
34
Gömrük orqanlarının vəzifəli şəxsləri aşağıdakılara əmək etməlidirlər. -peşəkar hazırlığa yiyələnməli,ona tapşırılan işi aydın dərk etməli, xidməti vəzifələrini dəqiq və vaxtında yerinə yetirməli, işdə lazımı təşəbbüskarlıq və dönməzlik göstərməli, daimi öz ixtisasını təkmilləşdirməli. -mövcud qanunvericilik və digər normativ aktlara uyğun olaraq ,onun iş fəaliyyətinə aid olan intizam və qaydalara dönmədən riayət etməli. -gömrük orqanlarının avadanlıq və binalarını, xidməti nəqliyyat vasitələrini, texniki nəzarət vasitələrini və digər əmlakı qorumalı, gömrük baxışı zamanı götürülmüş malların olduğu kimi qorunmasını təmin etməlidir. Gömrük orqanlarının rəhbər işçiləri aşağıdakı vəzifələri həyata keçirməlidirlər. -tabeçiliyində olanların dövlət əmlakına qayğı ilə yanaşmalarını təmin etmək, qiymətli materialların itirilməsinə şərait yaradan səbəbləri aradan qaldırmaq . -qanunçuluğun tələblərini dəqiqliklə yerinə yetirmək ,əmr və sərəncamların düzgün verilməsinə və yerinə yetirilməsinə nəzarət etmək, müxtəlif rejiminin işçilər tərəfindən qorunmasını təmin etmək.
-nizam –intizamın möhkəmləndirilməsi üçün müvafiq tədbirləri gömrük,iş vaxtının itirilməsi və kadr axınının qarşısını almaq. -tabeçiliyində olanların qayğısına qalmaq, yaxşı işçiləri vaxtında mükafatlandırmaq və qaydaları pozanları isə ciddi cəzalandırmaq. -gömrük işi ilə bağlı normativ aktları vaxında yerlərə çatdırmaq
35
-gömrük nəzarəti zamanı müsadirə edilmiş malların dəqiq hesabatını aparmaq və həmin malları qorumaq. -xidmət vaxtı və xidmədən kənar vaxtlarda işçilərə nümunə olmaq. ş çilər bütün tapşırıqları ,bilavasitə öz rəhbərindən alırlar.Alınmış tapşırıqları vaxtında və düzgün yerinə yetirmədikdə müvafiq cəza alırlar. Gömrük orqanının vəzifəli şəxsi xidməti intizam qaydalarını pozduqda ona,Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 30 dekabr 1999- cu il tarixli Fərmanı ilə təsdiq olunmuş ”Gömrük orqanlarında xidmət haqqında “ Əsasnamənin 69-cu maddəsinə görə,aşağıdakı intizam tənbehlərindən biri tətbiq edilə bilər. 1. irad 2. töhmət 3. sonuncu xəbərdarlıqla şiddətli töhmət 4. 6 ay müddətinə aşağı vəzifəyə keçirilmə 5. xüsusi rütbəsinin bir pillə aşağı salınması 6. gömrük orqanlarında xidmətinə xitam verilmə. ntizam tənbehinin verilməsi əmrlə rəsmiləşdirilir və orada xətanın səbəbləri göstərilməklə elan olunur.Əgər növbəti 6 ay ərzində o,yeni intizam tənbehi almışsa, tənbeh onun üzərindən götürülür. Yuxarıda göstərilən Əsasnamənin 120-ci maddəsinə görə ,gömrük orqanının vəzifəli şəxsinin xidmətinə aşağıdakı hallarda xitam verilir. -öz təşəbbüsü ilə -yaş həddinə çatdıqda -pensiyaya çıxdıqda -başqa vəzifəyə keçirildikdə -tibb komissiyasının rəyinə görə
36
-attestasiya komissiyasının rəyinə görə. -xidməti intizamı bir dəfə kobud surətdə pozduqda və ya xidməti vəzifələrini müntəzəm surətdə yerinə yetirmədikdə. -əmək qanunvericiliyində nəzərdə tutulmuş digər hallarda. Qaçaqmalçılıq və digər cinayətlər. Gömrük işi sahəsində qaçaqmalçılıq ən ağır cinayətlərdən sayılır. Onunla digər cinayətlər arasındakı konkret fərqlər öz əksini GM-də tapmışdır. Gömrük sərhədlərdən və ya gömrük eyniləşdirilməsi vasitələrindən aldatma yolu ilə istifadə edilməsi,yaxud bəyan etməklə və ya düzgün bəyan etməməklə aşağıdakı malların keçirilməsi qaçaqmalçılıq hesab olunur.
a) Narkotik vasitələrin, psixotrop ,güclü təsirli, zəhərli, zəhərləyici radioaktiv və partlayıcı mallar. b) Silahlar, partlayıcı qurğular və onlar üçün döyüş sursatı c) Nüvə,kimyəvi,bioloji və digər kütləvi qırğın silahların ,həmin silahların hazırlanması üçün istifadə oluna biləcək material və avadanlıqlar,strateji əhəmiyyətli xammalın. d) Azərbaycan Respublikasından çıxarılması üçün müvafiq qaydalar müəyyən edilmiş ölkədə yaşayan xalqların və xarici ölkə xalqlarının bədii,tarixi və arxeoloji sərvəti olan əş yaların. e) Külli miqdarda, yaxud dövlət orqanının vəzifəli şəxsi tərəfindən öz qulluq mövqeyindən istifadə etməklə ,yaxud gömrük nəzarətinin müəyyən formalarından azad olunmuş şə xs tərəfindən, yaxud gömrük nəzarətinin ayrı –ayrı malların və nəqliyyat vasitələrinin keçirilməsi üçün müvəkkil edilmiş şə xs tərəfindən ,yaxud kontrabanda ilə məşğul olmaq üçün 37
təşkil edilmiş bir qrup şəxs tərəfindən keçirilən digər malların. Azərbaycan Respublikasının gömrük ərazisindən kənara aparılmış Azərbaycan xalqının və xarici ölkə xalqlarının bədii,tarixi və arxeoloji sərvəti olan əşyaların qüvvədə olan qanunvericiliyinə müvafiq olaraq qaytarılması məcburi olan hallarda və müəyyən olunmuş müddətdə geri qaytarılmadıqda və qaçaqmalçılıq sayılır və cinayət qanunvericiliyi ilə cəzalandırılır. Gömrük qaydalarının pozulmasına görə məsuliyyət. Gömrük hüququnda bir çox vacib gömrük qaydaları var ki,kommersiya və sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan idarə ,təşkilat ,müəssisə, fiziki və hüquqi şəxslər,habelə vətəndaşlığı olmayan şəxslər məcburi yerinə yetirməlidirlər. Mal və nəqliyyat vasitələrinin gömrük rəsmiləşdirilməsi və gömrük nəzarəti,keçirilmə (gətirilmə, aparılma) qaydaları (gömrük rejimlərinin tətbiqi də daxil olmaqla) və ardıcıllığı ,gömrük ödənişlərinin müəyyənləşdirilməsi və alınması, gömrük güzəştlərinin verilməsi və gömrük məhdudiyyətlərinin qoyulması və s tədbirlər gömrük qaydaları adlanır.Bu qaydaların pozulmasına görə gömrük qanuncericiliyində müvafiq cəzalar nəzərdə tutulmuşdur. Gömrük qaydalarının pozulması və öz təbiəti xarakterinə görə inzibati pozuntular olduğundan, şəxslər daha çox inzibati xətalar haqqında Azərbaycan Respublikasının Məcəlləsinə uyğun məsuliyyət daşıyırlar. Gömrük işi
sahəsində qaydaların pozulması Azərbaycan Respublikasının nzibati Xətalar Məcəlləsi,Gömrük Məcəlləsi,Gömrük tarifi haqqında ,Azərbaycan Respublikasının qanunu və gömrük işi üzrə Azərbaycan Respublikasının digər qanunvericilik aktları,
38
həmçinin Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq müqavilələri ilə müəyyən edilən,Azərbaycan Respublikasının gömrük sərhəddindən keçirilən malların və nəqliyyat vasitələrinin keçirilmə qaydasına, gömrük nəzarəti, gömrük işi ilə əlaqədar valyuta nəzarəti, gömrük rəsmiləşdirilməsi, eləcə də gömrük ödənişlərinin ödənilməsi ,gömrük güzəştləri verilməsi və ondan istifadə qaydalarına qəsd edən və törədilməsinə görə nzibati Xətalar Məcəlləsi ilə məsuliyyət nəzərdə tutulan,hüquqa zidd hərəkəti və hərəkətsizliyidir. Burada nəzərdə tutulan şəxs termini Məcəllənin17-ci maddəsinin 6- 9 bəndlərində göstərilən fiziki və hüquqi (həm ölkənin həm də xarici ölkələrin )şəxslərdir. Hüquqi şəxslər.gömrük əməliyyatları aparılmasında bilavasitə və dolayısı ilə iştirak edən,qanuna müvafiq surətdə qeydə alınmış idarə,müəssisə və təşkilatlardır. Fiziki şəxslər.-hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşqul olanlardır. “Şəxs“ anlayışı mülki hüququn bütün subyektlərinə aiddir. Azərbaycan Respublikası mülki məcəlləsində “şəxslər “hüququn fərdi subeyktləri kimi “vətəndaşlar “ və “hüquqi şəxslər“ kimi iki yerə ayrılır.
39
II Fəsil. Kimyəvi məhsulların ekspertizasının təşkili və aparılma qaydaları 2.1 stehlak mallarının ekspertizasının metodları
Gömrük експертизасынын методу – малларын експерт гиймятляндирилмя- синин нятижяляринин ялдя олунмасы цсулудур. Юлчц васитяляринин тятбигиндян асылы олараг бцтцн методлар груплара, йарымгруплара вя нювляря бюлцнцр. Ашаьыда истещлак малларынын експертизасынын методларынын тяснифаты верилмишдир.
Шякил 3. Gömrük
Шякилдян эюрцндцйц кими, истещлак малларынын експертизасыны апараркян малларын гиймятляндирилмясинин мцхтялиф методларындан истифадя едирляр. Истещлак малларынын експертизасынын методлары йухарыда дейилдийи кими, ики група айрылыр: обйектив вя евристик. Обйектив метод – юлчмя йолу иля малларын характеристикаларынын тяйин едилмяси вя йа гойулан тялябляря щяр щансы уйьунсузлуглары, кянарлашманы гейдиййата алма цсулудур. Обйектив метод цчцн хас олан цмумилик юлчмя нятижяляринин ифадя едилмясиндя вя йа гябул едилмиш ващидля вя йа фаизлярля щесабланмасыдыр. Беля ки, бу нятижяляр мцгайися едиля, йенидян бярпа едиля вя йохланыла биляр. Обйектив Евристик Органолептик Алят Гейдетмя Експерт Сосиолоъи В из
ал
Л ам ис я Г о ху б ил м я
Д ад б ил м я А у д ио м ет о д Е к сп ер т г ру п у н у н
со рь у су Э ю ст яр иж ил яр ин е к сп ер т г ий м ят ля н д ир ил м яс и Р ий аз и с та ти ст ик а
40
Онларын арасындакы фярг ондадыр ки, юлчц методларынын тятбиги заманы техники жищазлардан истифадя едилир, гейдяалма методундан ися визуал ще- сабланма апарылыр. Евристик методлары – мянтиги цсулларын мяжмусуна вя сон нятижяни ялдя етмяк цчцн нязяри тядгигатларын методики гайдаларына ясасланмыш методлардыр. Бцтцн евристик методлар цчцн цмумилик, гиймятляндирмяйя субйектив йанашма, щипотезлярин гурулмасы, айры-айры шяхслярин фикирляриня ясасланан ещ- тималлардыр. Евристик метода щяр бир йарымгрупун методлары бир-бирини явяз етмир, лакин тамамлайыр вя йа мцстягил тятбиг олунма даирясиня малик олур. Евристик йарымгрупларын арасындакы ярг онларын тяйинатында вя истифадя етдикляри васитялярдя вя йа ишлядилян цсуллардадыр. Органолептик методлары малларын органолептик эюстярижилярини тяйин ет- мяк, експерт методлары – гейри-мцяййянлик в риск шяраитиндя малларын хасся вя эюстярижилярини гиймятляндирмяк, сосиолоъи методлар алыжыларын сорьусу йолу иля истещлакчы гиймятинин тяйин едилмяси цчцндцр. Органолептик методларын ясас васитяляри щиссиййат органларыдыр. Сосиолоъи методларда истянилян васитяляр ишлядилир, о жцмлядян диэяр йарымгруплар цчцн характерик олан обйектив вя евристик методлар да вардыр. Сосиолоъи методларын ян важиб васитяляриндян анкетляри эюстярмяк олар. Щяр бир йарымгруп юз нювбясиндя нювляря вя нюв мцхтялифликляриня бюлцнцр. Онларын характеристикалары айры-айры груплара бахаркян верилир. Органолептик методлар – щиссиййат органлары васитясиля кейфиййят эюстярижиляринин гиймятинин тяйин олунмасы методларыдыр. Онлар цчцн мцряккяб физио-психолоъи ясаслар характерикдир ки, бу методларын субйективлийини тяйин едир. Субйективизмин азалдылмасы вя нятижялярин дягиглийини артырмаг цчцн бу ясаслары биляряк вя нязяря алараг верилмиш методларын цстцн вя чатышмайан жящятлярини билмяк лазымдыр. Кейфиййят эюстярижиляринин гиймятинин тяйин едилмясинин садялийи вя тезлийи, еляжя дя юлчц заманы бащалы жищазлардан истифадя олунмасы бу методларын мцсбят жящятидир. Бир чох адамлар эюзял сенсор (щиссиййат) габилиййятиня 41
маликдирляр ки, онлар харижи эюрцнцшцн, дадын, ийин вя рянэин органолептик гиймятляндирилмясиндя иштирак едя билярляр. Лакин еля адамлар олур ки, онлар рянэ («рянэ» далтоникляр), йа да ки, ийбилмя («ий» далтоникляр) габилиййятиндян мящрумдур. Беля адамлар органолептик методдан истифадя едя билян експерт ола билмязляр. Апарылан тядгигатлара ясасян 250 няфярдян анжаг 70%-нин дцзэцн дадбилмя габилиййяти вар. 25%-я гядяр мцшащидя едилянляр дузлу вя туршулу дадлары гарышдырыр. «Дад» далтонизми тяхминян 5-10% мцшащидя олунмасы тясдиглянмишдир (йашындан, жинсиндян вя щяйат тярзиндян асылы оллараг). Бир чох адамларда йашландыгжа органолептик щиссиййат зяиляйир. Беля ки, 35-50 йашадяк тижарят ишчиляри групларында нормал щиссетмя анжаг 25% олур, 40% шор вя турш дадлары гарышдырыр. 20-30 йашлылары арасында дадбилмя 50%-дя дцзэцн, 20% ися дадлары гарышдырыр. Сигарет чякян адамлар чякмяйянляря нисбятян даща тез-тез дадлары гарышдырыр. Гадынлар «ширин» дады кишиляря нисбятян даща йахшы щисс едирляр, бу да онларын ширниййата даща чох мейiллийиндян иряли эялир. Бир чох ядябиййатларда органолептик методун ясас мцсбят жящятинин садялик олдуьу вурьуланыр, лакин мцряккяб физики-психолоъи ясаслары нязяря алсаг, бунунла разылашмаг чох чятиндир. Беля ки, бу методларда нятижялярин дцзэцнлцйц експертин савадындан чох асылыдыр. Истещлакчы сявиййясиндя садя органолептик гиймятляндирмяк цчцн чохсайлы рянэ, дад, гоху чаларларыны айырд етмяк тяляб олунур. Експерт гиймятляндирилмяси заманы, щятта кейфиййятли органолептик эюстярижилярин гиймятляндирилмясиндя азажыг фярг олдугда беля бюйцк ящямиййяти олур. Експертляр юзцнцн имканларыны билмяли вя онлары тятбиг етмяйи бажармалыдырлар. Органолептик методларын чатышмайан жящятляриндян бири гиймятлян- дирмянин субйективлийидир, онун нятижяляринин нисби олмасы (рянэ – йашыл, гырмызы вя с., дад – йахшы сечилян ширин, кямширин, дадсыз вя с.) нятижялярин мцгайися олунмасы вя лазымынжа бярпа едилмямяси.
42
Органолептик гиймятляндирмядя инсанын бцтцн 5 щиссиййат органы иштирак едир. Истифадя олунан щиссиййат органындан вя тяйин олунан кейфиййят эюстярижисиндян асылы олараг органолептик методлар 5 йарымгрупа бюлцнцр: визуал, ий, ламися, дад вя аудио метод. Мцхтялиф синифли истещлак малларыны гиймятляндирмяк цчцн цмуми эюстярижиляря онларын харижи эюрцнцшц, ейни заманда рянэи (чох вахт рянэ вя рянэлямя мцстягил кими верилир) вя кон- систенсийасы да дахилдир. Она эюря дя визуал вя ламися методлары цмуми орга- нолептик методлара аид едилир. Диэяр органолептик методлар йарымгруплары бцтцн истещлак маллары цчцн спесификдир. Ийбилмя методу бцтцн ярзаг малларынын ийинин гиймятляндирилмяси цчцн, еляжя дя гейри-ярзаг малларынын айры-айры груплары цчцн, мясялян, ятриййат, косметика, йуйужу тозлар, башга йуйужу васитяляр вя с. истифадя олунур. Дадбилмя методу бцтцн ярзаг малларынын гиймятляндирилмяси цчцн цмуми вя важиб методдур, гейри-ярзаг малларында тятбиг едилмир. Ярзаг малларынын гиймятляндирилмяси заманы дадбилмя методу иля йанашы, гохубилмя методундан да истифадя едилир. Аудиометод (акустик) ян чох гейри-ярзаг маллары цчцн ишлянир. Надир щалларда ярзаг малларына да тятбиг олунур. Ян чох бу метод мусиги алятляри, аудио вя видеотехника, габ-гажаг цчцн истифадя едилир. Эюстярилян щяр бир органолептик методлар инсанын мцяййян щисс органлары васитясиля щяйата ке- чирилир вя конкрет олараг кейфиййят эюстярижиляри гиймятляндирилир. Визуал метод – бу метод эюрмя васитясиля обйектин харижи эюрцнцшцнцн вя рянэинин дярк едилмясидир. Харижи эюрцнцш – комплекс эюстярижидир ки, форма, рянэ (рянэлямя), харижи юртцйцн вязиййяти бцтювлцкдя дахил едилир вя визуал тяйин едилир. Эюрмя васитясиля инсан бюйцк информасийа алыр (70-80%). Визуал гиймят- ляндирмя – хцсусян тижарятдя даща эениш йайылмыш вя асан гиймятляндирмядир. Эюрмя органы – эюздцр, мцяййян узунлуьу (396-дан 760 мм) ишыг шцаларынын електромагнит титряйиши иля ойанмаьа маликдир. Эюзццн ишыьа щяссас
43
щиссяси тор гишадыр, йарымдаиря ямяля эятирян гиша колба вя чубуншякиллидир. Чохсайлы ресептор тохумалардан ибарятдир. Рянэин гиймятляндирилмясиндя дегустаторларын фярди хцсусиййятлярини, онларын мящсулларла рянэляр арасында гябул етдикляри ассосиасийалары нязяря алмаг лазымдыр. Билмяк лазымдыр ки, эюрмя гцсурлары мювжуддур ки, о да рянэлярин там вя йахуд щисся-щисся сечмя габилиййятиндян мящрум олмагдан ибарятдир. Дихроматизм – рянэлярин бир щиссясини айырд етмяк габилиййятинин итирилмясидир, 3 ясас рянэ – гырмызы, йашыл, мави йериня онлар анжаг икисини сечирляр. Далтонизм – рянэляри айырд етмяк габилиййятинин итирилмясидир. Беля эюрмя гцсурлары олан инсанлар експерт ола билмяз, бу сябябдян дя маллары гиймятляндиря билмяз. Тяляб олунур ки, гиймятляндирижиляр рянэляря гаршы чох йцксяк щяссаслыьа малик олсун вя щятта бязи аз сечилян чаларлар беля айырд едилсин. Рянэин чаларларынын сечилмяси верилян ярзаьын кечмиш гиймятляндирмя тяжрцбясиня ясасланан мцяййян эюрмя ассосиасийалары да тясир едир. Цмуми гябул едилмиш еталона рянэ уйьун олмадыгда ярзаг щаггында габагжадан мянфи ряй йараныр. Мясялян, лилоглабинля карбонун тясири нятижясиндя ятдя тцнд албалы рянэинин ямяля эялмяси истещлакчыда щямин ярзаьын тязя олмасында шцбщя йарадыр. Рянэин органолептик секрофотометрик цсулларла гиймятляндирилмясини башга даща дягиг методларла явяз етмяк олар. Мясялян, Т.Н.Парамоновун тядгигатларына ясасян тярявяз ширяляринин органолептик вя спектрофотометрик гиймятляндирмя ясасында сых коррелйасион ялагя тяйин едилмялидир. Ламися методу – бу метод консистенсийанын вя йа тактики щиссиййатларын кюмяйи иля цст сятщин вязиййятинин тядгигиня ясасланыр. Консистенсийа ламися вя йа тактил (лат. тажтиенс) щиссиййатларынын кюмяйи иля мцяййян едилир. 44
Ламися апаратынын гябул етмя щиссяси азад ламися ясябляринин щиссиййатлы ятрафларыдыр вя йа азад тохума капсулаларында олан ясяб сонлугларыдыр. Формасына, структуруна эюря ламися ресепторлары мцхтялифдир вя мцхтялиф щиссиййатлары гябул едирляр: тохунма, язялялярин, дамарларын дярин ламисяси (мящсулу бяркдян сыхдыгда) тясиретмя, щярякят, аьрылар, вибрасийа, исти вя йа сойуьун тясири. Азад ясяб сонлуглары аьры стимулларыны, тохума капсулаларына (Краузе колбажыглары) сойуьа щяссасдырлар. Мейснер жисимляри вя Меркев дискляри – тохунмайа щяссасдыр, Пачини жисимляри мющкям тясиря щяссасдыр. Ламися анализаторлары организмдя гейри-бярабяр йерляшдирилмишдир. Даща щяссас анализаторлар бармагларын сонлугларында вя аьыз бошлуьунда йерляшир, дилдя, дамагларда. Ийбилмя методу – бу метод гохуну ийбилмя ресепторлары васитясиля гя- булуна ясасланыр. Бир чох ярзаг вя гейри-ярзаг малларынын (ятриййат-косметик мямулатларынын, йуйужу васитяляринин, башга мяишят-кимйа маллары) ийинин вя ятринин гиймятляндирилмяси цчцн тятбиг олунур. Дадбилмя методу – дадбилмя ресепторлары васитясиля дадын щисс едилмяси методудур. Дад – щям кейфиййят, щям дя кямиййят цзря мцяййянляшян дадбилмя ресепторларынын гыжыгландырылмасы заманы йаранан щиссдир. Кейфиййят цзря дадын мцяййянляшдирилмяси ясасян дилин мямяжикляриндя йерляшян дад соьанагларына маддянин тясириндян баш верир. Бундан башга, дад соьанаглары селикли аьыз бошлуьунда, боьазын диварларында, бадамжыг вязиляри цзяриндя вя удлагда вардыр. Инсанын аьыз бошлуьунда дад соьанагларынын цмуми сайы 9 миня чатыр. Бундан башга дадын мцяййян олунмасы гиданын аьыз бошлуьунда щисс олунмасындан да асылыдыр. Инсан аьзындакы дадбилмя апараты кимйяви анализатордур, щямчинин о, мцасир жищазлардан да щяссасдыр. Бцтцн мцхтялиф чаларлы дадларын щисс олунмасы хцсуси щисс органлары олан дадбилмя соьа- нагларынын гыжыгландырылмасы заманы баш верир. Дадбилмя соьанаглары сенсор нейтронларындан вя онлары ящатя едян кюмякчи щцжейрялярдян ибарят бир нечя 45
щяссас щоморесептор тохумалардан ибарятдир. Щоморесептор тохумалар мцяййян кимйяви маддяляря реаксийа верир. Дадбилмя соьанаглары дадын ясас нювляринин гябул олунмасы цзря дифференсиалланыр: ширин, шор, турш, ажы. Дилин ужунда йерляшмиш соьанаглар ширин дада, дилин юн щиссясинин кянарлары турш дада, дилин кютцйц ися ажы дада щяссасдыр. Алят методлары – техники васитялярин кюмяклийи иля кейфиййят эюстя- рижиляринин мцтляг гиймятинин тяйин едилмяси (юлчцлмяси) методларыдыр. Кейфиййятин физики-кимйяви вя микробиолоъи эюстярижиляри ейни адлы груп маллар цчцн спесифик вя характерикдирляр. Она эюря дя бу эюстярижиляр чох- сайлыдыр, бу да онларын тяйин едилмяси цчцн чохсайлы юлчц методларынын тятбигини тяляб едир. Алят методлары органолептик методларла баьлыдыр, онлары дольунлашдырыр, анжаг явяз етмирляр. Бу да онунла шяртлянир ки, юлчц методларынын цстцнлцйц – гиймят- ляндирмянин обйективлийи цмуми гябул едилмиш юлчц ващидляри иля эюстярилмяли, нятижялярин мцгайися вя бярпасынын мцмкцнлцйцнц – органолептик методларын чатышмамазлыгларыны арадан эютцрцр. Алят методларынын чатышмайан жящяти бундадыр: сынаглар апармаг цчцн йцксяк хяржляр тяляб едилир. Бунун цчцн хцсуси, бязян дя чох бащалы лаборатор вя кюмякчи тяжщизат вя йцксяк сяриштяйя малик персонал лазымдыр. Эюстярилян чатышмамазлыглар обйектив характер дашыйыр, она эюря дя чятиндир, арадан галдырылмасы мцмкцн дейил. Еля бу сябябдян юлчц метод- ларынын тятбиги мящдудлашдырылмышдыр вя анжаг о заман мяслящят эюрцлцр ки, бу методдан истифадя олунмазса, обйектив вя дцзэцн нятижя алмаг олмаз. Классик методлар – физики вя кимйяви методлардыр ки, ХВЫЫ-ХХ ясрлярдя ишляниб щазырланмыш вя мцасир дюврдя дя юз ящямиййятини итирмямишдир. Классик методлара мисал олараг гябул едилир: малларын нямлик дяряжясини тяйин етмяк цчцн даими кцтляйя гядяр гурума методу, ферросионид методу вя шякярлийи тяйин етмяк цчцн Бертран методу, цмуми туршулуьу тяйин етмяк цчцн титрлямяк методу, дузун тяйини цчцн аргонометрик метод вя с.
46
Мцасир методлар – классик методлардан сынаглардан кечирилмяси цчцн йцксяк щиссиййатлылыг вя аз вахт иткиси иля сечилирляр. Бу методлар цчцн чох вахт йцксяк щиссиййатла юлчц васитяляринин тякмилляшдирилмяси характерикдир. Бу методлар цчцн эюстярилян мцсбят жящятлярля йанашы, бир гайда оллараг, йахшы тяжщиз олунмуш сынаг лабораторийалары вя йцксяк пешякарлыг габилиййятли персонал тяляб олунур ки, бу да сынаг хяржлярини артырыр. Даща эениш йайылмыш мцасир методлардан хроматографик, спектрал, фотоелектрометрик, потенсиометрик, рефрактометрик, реолоъи вя микроскопик методлары эюстярмяк олар. Хроматографик метод – динамик шяраитдя сербсиол методларын кюмяйи иля мцряккяб гарышыг маддялярин компонентляря бюлцнмясиня ясасланмыш методдур. Бу методун ясасыны сечилмиш сербентдя мцхтялиф компонентляр гарышыьынын сербантлашма принсипи гойулмушдур, йяни ики гарышмайан фазалар Алят методлары Тяснифат яламятляри Ишлямя хронолоэийасы вя методунун щиссиййатлылыьы Методун принсипляри Сынаг нятижяляринин алынма заманы Классик Мцасир
Хрономатографи к
Спектрал Фотоелектроколи- метрик Рефрактометрик Реолоэик Микроскопикля Физики Кимйяви Физики- Биокимйяви Микробиолоъи Биолоъи Експрес методлар Узун- мцддят
ли 47
арасында маддянин пайлашдырылмасы. Бу метод рус алими – ботаник М.С.Светов тяряфиндян 1903-жц илдя тяклиф олунмушдур. Спектрал метод – мцяййян дальа узунлуглу мцхтялиф маддяляр васитясиля ишыьын ютцрцлмяси вя йа щопмасынын юлчцлмяси методуна ясасланмыш методдур. Спектроскопийанын ясасында цмуми ганунлар гойулмушдур ки, онлар йаьла (удма) вя йа ютцрмя (бурахма) щяжмляриля удулмуш вя ютцрцлмцш маддяляр кямиййятляри арасында ялагя йарадыр. Потенсиометрик метод – щидроэен вя тяркибиндя щидроэен ионлары олан майе електродлар арасындакы потенсиалын тяйин олунмасына ясасланыр. Ширялярин, чахырларын вя башга ичкилярин, мейвя вя тярявяз вя с. актив туршулуьуну тяйин едяркян пЩ-ын юлчцлмяси цчцн истифадя едилир. Юлчц жищазлары мцхтялиф маркалы (ЛПУ-01 вя с.) потенсиометрлярдир. Рефрактометрик метод. Бу метод рефрактометрин алт призмасына сцр- тцлмцш майе нцмунядян ишыьын сынма эюстярижисинин юлчцлмясиня ясасланмышдыр. Бу метод сынаг лабораторийаларында вя еляжя дя истещсалат сехляриндя ярзаг мящсулларында гуру маддялярин, шякярин, йаьын гатылыьыны тяйин етмяк цчцн истифадя едилир (шякяр, пцре, мцряббя, повидло, томат мящсуллары, йаьлар вя с.). Реолоъи методлар. Бу методлар мцхтялиф маддя вя материалларын дефор- масийасынын юлчцлмясиня ясасланыр. Малларын структур-механики хассялярини тяйин етмяк цчцн шамил олунур (йапышганлыьы, кювряклийи вя мющкямлийи). Онлардан чохлары консентрасийаны характеризя едир. Онларын васитясиля чякилмиш ятин йапышганлыьыны, хямирин еластиклийини, мейвя вя тярявязлярин бярклийини, маргаринин консистенсийасыны тяйин едирляр. Структур-механики хассялярин тядгигатынын нятижялярини графики олараг деформасийанын кинетик яйриси шяклиндя ифадя едирляр. Юлчц цчцн мцхтялиф мар- калы вискозиметрдян, динамометрик тярязи, пластометрлярдян вя с. истифадя едирляр. Микроскопийа методу. Бу метод микроскопдан бир юлчц жищазы кими истифадя олунмаьа ясасланыр. Бюйцтмя дяряжяляри иля фярглянян адижя биолоъи вя електрон микроскоплар тятбиг олунур. Метод тохумаларын, щцжейрялярин вя 48
онларын организмляринин, еляжя дя микроорганизмлярин кямиййят тяркиблярини тяйин етмяк цчцндцр. Даща эениш микроскопийа нишаста дяняляринин, ярзагларда гарышыгларын вя микроорганизмлярин олмасы мцхтялиф ярзаг вя гейри-ярзаг малларынын микроструктурларынын юйрянилмясиндя тятбиг едилир. Микробиолоъи тядгигатлар заманы микроскопийа методу, гейдетмя методу иля вящдят тяшкил едир (микроорганизмлярин щесабланмасы). Кейфиййят эюстярижиляринин дяряжясинин тяйин олунмасына сярф олунан вахтдан асылы олараг бцтцн юлчц методлары експресс метод вя узунмцддятлиляря бюлцнцр. Експресс методлар – малларын кейфиййят эюстярижиляринин гыса мцддятдя тяйин едилмяси цчцн нязярдя тутулмушдур. Бу методларын цстцнлцйц садя юлчц жищазлары вя садя аваданлыг васитясиля аз мцддят ярзиндя нятижяляр ялдя етмякдир. Щярдян йохламанын тезлийи нятижялярин юлчцсцня мянфи тясир едир. Експертизаны гыса мцддятдя апармаг лазым эялдикдя експресс методлардан истифадя едилир. Гейд етмяк лазымдыр ки, классик методларын чоху узун мцддятли олур, о да тядгиг едиляжяк маддянин дягиг чяксини тяйин етмяк цчцн манечилик тюрядян маддялярдян тямизлянмяси, гарышыглардан сечилмяси, кянар маддялярин хариж едилмяси иля ялагядардыр. Малларын кейфиййят эюстярижиляринин експерт гиймятляндирилмяси методу – айры-айры вя комплекс кейфиййят эюстярижиляринин щягиги гиймятлярин мцяййянляшдирилмяси методудур. Кейфиййят эюстярижиляринин гиймятляринин мцяййян едилмяси щесаблама, йахуд евристик йолла апарылыр вя бу методлар о щалларда тятбиг олунур ки, юлчц методларынын тятбиги чох хярж тяляб етдийиндян вя йа тяжрцбялярин чох вахт апардыьындан мцмкцн дейил вя йа игтисади бахымдан сярфялидир. Мясялян, ярзаг мящсулларынын дадынын вя ийинин мцяййян едилмясиня анжаг органолептик методлар истифадя едилир. Йцксяк хяржляря бахмайараг, юлчц методлары дягиг вя етибарлы гиймят- ляндирмя веря билмир.
49
Кейфиййятиня эюяр кифайят гядяр сечилян нцмунялярин дифференсиал вя комплекс гиймятляндирилмяси цчцн Р фярди (бир) эюстярижисинин гиймятини ашаьыдакы кими мцяййян етмяк мягсядяуйьун щесаб олунур.
/ = Бурада,
b i P - база (еталон) гиймятидир. Диэяр даща дягиг метод ф асылылыг нювляринин мцяййян едилмяси мяг- сядиля, йяни эюстярижилярин гиймятинин щесабланмасы цчцн дцстурларын йарадыл- масы мягсядиля эюстярижилярин тятбиг едилмясиня ясасланыр. ( ) b i i i P P f K / = Фярди кейфиййят эюстярижиляринин гиймятляндирилмяси йол верилян интер- валларын мцяййян едилмясиндян вя онларын гиймятлянмясиндян башланыр. ( ) maks i i maks P P P ⋅ − min 1
эюстярижисинин ян йахшы дяйяридир. Бу дяйярдян дя йцксяк гиймят алмаг мягся- дяуйьун вя йа мцмкцн дейил. Эюстярижинин дяйяринин йол верилян мааркисмал maks P 1 - принсипляри кейфиййят гиймятляндирилмяси мягсядляриндян асылыдыр вя бу заман важибдир ки, бцтцн эюстярижиляр цчцн бу принсип ейни олсун. Експерт гиймятляндирмясинин етибарлылыьынын йцксялдилмяси мцряккяб ямялиййатлары даща садяляриня бюлмякля ялдя олунур вя эюстярижилярин йол верилян дяйяринин гиймятляндирилмяси чохпилляли цсулу тяшкил едир. Щяр бир нювбяти пилляйя кечид ондан яввялки пиллядя разылашдырылмыш гярарларын ишлянмясиндян сонра баш верир. Кейфиййят эюстярижиляринин йол верилян дяйяринин мцяййян едилмясинин експерт цсулу бирбаша ямялиййатлардан ибарятдир: − кейфиййят эюстярижиляринин садаланмасы вя эюстярижилярин йол верилян гиймят- лярин сечилмяси принсиплярини ящатяляндирилян анкетлярин вя айдынлашдырыжы сянядлярин експертляря верилмяси; − експерт тяряфиндян анкетлярин долдурулмасы вя онларын дяйяринин йол верилян щесаб едилян мящсулларын конкрет моделляринин эюстярилмяси; − щяр бир експертин диэяр експертляр тяряфиндян тяйин олунан гиймятлярля таныш едилмяси вя онларын мцзакиряси; 50
− икинжи тур (бязян цчцнжц вя дюрдцнжц) анкетляшдирмя апарылмасы; − гиймятляндирмянин нятижяляринин ортаг мяхряжя эятирилмяси. Истещлак малларынын кямиййятинин гиймятляндирилмяси заманы малын кейфиййяти щаггында ясас информасийа мянбяйи кими истещлакчыларын фикир вя ряйляриндян истифадя едилир. Бу фикир вя ряйляр истещлакчынын малын истисмар мцд- дятиндя формалашыр, щямчинин алыжы конФрансларынын, бахыш сярэиляринин йолу иля топланыр. Бу метод бирбаша, долайы вя хцсуси сосиолоъи гиймятляндирмянин апарылмасы заманы истифадя олуна биляр. Бирбаша сосиолоъи гиймятляндирмя дедикдя, бу малларын кейфиййяти щаг- гында, йахуд да онун айры-айры проблемляри щаггында чыхарына гиймятлян- дирмянин цмумиляшдирилмиш нятижясидир. Бу мягсядля мцяййян олунмуш истещлакчы груплары айрылыр. Истещлакчы групларындан айда бир дяфя сорьу йолу иля гиймятляндирмя щаггындакы ряй юйрянилир. Бу, истещлакчы гиймятляндирилмяси адланыр. Бу гиймятляндирмянин нятижяляринин анализи эюстярир ки, мцхтялиф йаш щядляриндяки истещлакчыларын кейфиййят гиймятляндирмяси ейни дейил. Мясялян, 20 йашадяк олан истещлакчы групунун айаггабы дяби щаггында фикирляри мцхтялифдир. Бу, ону эюстярир ки, айаггабынын елегантлыьы (зярифлийи, гяшянэлийи) щаггында олан фикирляр мцхтялифдир. Ян йцксяк гиймяти ися 41-50 йашда олан алыжылар верир. Билаваситя сосиолоъи гиймятляндирмя ондан ибарятдир ки, малын кейфиййяти вя онун айры-айры параметрляри щаггында чыхарылан ряй истисмар заманы истещлакчынын мала ряфтарыны характеризя едян, истещлакчынын малы сечян заман онун цстцн жящятлярини вя ящямиййятини, щямчинин истещлакчыны йени мал нювцня гаршы гойдуьу тяляб вя с. кими амилляр характеризя едян мялуматларын апарылмасына вя цмумиляшдирилмясиня ясасланыр. Сосиолоъи метод малын истещлак хассяляри вя кейфиййят эюстярижиляри щаггында билаваситя истещлакчы тяряфиндян ашкарланмасында тятбиг едилир.
51
Kataloq: application -> uploads -> 2015 2015 -> 4 İstehlakçıların davranışının modelləşdirilməsi Son istehlakçıların davranışının modelləşdirilməsi 2015 -> MİkrobiologiYA, sanitariya və GİGİyena fəNNİ azərbaycan böLMƏSİ 2015 -> Magistrantların dissertasiya mövzusunun yazılması, müzakirəsi və müdafiəsi üçün yaddaş qeydi Birinci tədris ILI üzrə 2015 -> AZƏrbaycan respublikasinin təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti 2015 -> План: Məqsəd auditoriyasının elementləri və mövqeləşdirmənin prinsipləri 2015 -> АзярбайжАН РЕСПУБЛИКАСЫ ТЯЩСИЛ НАЗИРЛИЙИ азярбайжан дювлят игтисад университети 2015 -> MÖvzu giriş. Materiya. Kimya, yaranması, inkişaf tarixi, əsas kimya qanunları 2015 -> Bazarların cəlbediciliyi plan bazarın mütləq və cari potensialı 2015 -> İqtisad elminin tarixi və metodologiyasы “ 2015 -> Ali təhsil müəssisəsinin Nümunəvi Nizamnaməsi"nin və "Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin dəyişiklik edilmiş bəzi qərarlarının siyahısı"nın təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin Qərarı Yüklə 0,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|