B yeva sayali məMMƏdar f o
Yüklə 0,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Neft h əlledicil əri
- Qruplar Yarımqruplar
- ekspertizanın t əşkili. M ərk əzi laboratoriyanın i ş prinsipi
2.2 Neft və neft məhsullarının ekspertizası Neft enerji mənbəyi olmaqla bərabər, bərpa olunmayan təbii sərvətdir. Neft neft-kimya və ona yaxın sənaye sahələrinin əsas xam- malı sayılmaqla, Azərbaycanın ixrac strukturunda birinci yeri tutur. 2002-ci ilin ixrac strukturunda xam neft 68,13 % (8,8 mln.t.e) neft emalı məhsulları isə 19, 6 % (2,74 mln.), ümumilikdə isə neft və neft məhsulları 87,74 % təşkil edir. xracın struktur təhlili göstərir ki, ixrac olunan xam neftin 5 128195,3 tonu (58 32 %) Azərbaycan Beynəlxalq əməliyyat Şirkətinin, 26151934 tonu (29,74 %) Dövlət Neft şirkətinin Xarici Iqtisadi əlaqə- lər Idarəsinin, 948 844,7 tonu DNŞ-in Xarici Sərmayələr Idarəsinin və 101365 tonu (1,15 %) “Şirvan Oyl” MMM-in payına düşmüşdür. Neft məhsullarının ixracında “Azərneftyağ” Istehsalat Birliyi (1749 835 ton və ya 63, 86 %), Dövlət Neft Şirkətinin Xarici Iqtisa- di əlaqələr Idarəsi (821680,8 ton və 29, 99 %) və “Azal Oyl” müəs- sisəsi (151784, 1 ton və 5,54 %) üstünlük təşkil edir. 2002-ci ildə xam neftin satışından 1 476 358,3 min ABŞ dolları, neft emalı məhsullarından isə 424973,6 min ABŞ dolları əldə edilmişdir. Iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş, lakin neft ehtiyatları olmayan (Ya- poniya, Almaniya) və ya kifayət qədər olmayan (ABŞ) ölkələr əsasən xam neft alıb, onu emal etməyə üstunlük verirlər. Bu onunla izah olunur ki, Ikinci Dünya müharibəsindən sonra Qərbi Avropa dövlətlərinin əksəriyyəti xam nefti alıb, öz ə razilərində emal etməyə başladılar. Neft emalı, neftin mexaniki qatışıqlardan təmizlənib, distillə vasi- təsi ilə lazımi fraksiyalara ayrılmasıdır. Neft emalının tamlıüı, texni- ki inkişafın səviyyəsi və təkrar emalın texnoloji proseslərinin müasir təminatı, bir tərəfdən ölkənin neft məhsulları üzrə istehlak balansı- nın strukturundan, digər tərəfdən isə iqtisadi məqsədə uyüunluqdan asılı olaraq yanacaq balansında neft məhsullarının ayrı-ayrı növləri- nin xüsusi çəkisinin yenidən paylaşdırılmasıdır. Məsələn, ABŞ üçün 52
ümumi istehsal balansında benzinin payı çox yüksəkdirsə, Almaniya- da dizel və məişət sobaları yanacaqlarının miqdarı böyükdür. Müxtəlif ölkələrdə neft məhsullarının istehlak strukturunun müxtəlifliyi, onların iqtisadi inkişafnın xüsusiyyətləri ilə izah olunur. Belə ki, ABŞ üçün karbürator mühərrikli maşınların böyük avtomobil parkları xarakterikdirsə, Qərbi Avropa ölkələrində dizel yanacığı ilə işləyən avtomobil parkları və məişət məqsədli qazoyl (soba yanacağı) xarakterikdir. Azərbaycanda daha çox mazutdan istifadə olunur (energetika qurğularında). Müstəqil Azərbaycanın müasir inkişaf mərhələsində yanacaq energetika siyasəti mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Xarici neft şirkətlə- ri ilə imzalanan neft müqavilələri, ölkəmizə ancaq xarici sərmayələ- rin cəlb olunması kimi deyil, həm də Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyinin möhkəmləndirilməsi kimi də qiymətləndirilməlidir. 20 sentyabr 1994-cü ildə imzalanan ilk neft müqaviləsindən (“əsrin müqaviləsi” - “Günəşli”, “çıraq” və Azəri yataqları - BP (Böyük Britaniya) - 17, 12 %; AMOKO (ABŞ) - 170 %; ARDNŞ (Azərbay- can) - 10 %; Itoçu - 13 %; UNOSA (ABŞ) - 9,53 %; Statoil (Norveç) - 8,56 %; TRAO (Türkiyə) - 6,75 %, EKSSON (ABŞ) - 8 % və s.) bu ilə qədər 22 neft sazişi baülanmışdır. Bütün neft sazişlərini H.əliyev cənabları imzalamışdır. Neft müqavilələrində dünyanın 10-dan çox inkişaf etmiş ölkəsinin 20-dən çox məşhur neft şirkətləri iştirak edir. Son 9 ildə Azərbaycan neftinə qoyulan xarici sərmayələrin adamba- şına düşən miqdarına görə, ölkəmiz keçmiş sovet məkanında birinci yeri tutr. Bağlanmış neft müqavilələrinin müsbət nəticələri yaxın 5 il- də özünü göstərəcəkdir. Azərbaycanın neft strategiyasının baniləri H.Ə.Əliyev və I.Əliyevdir. Bağlanmış neft müqavilələrinin icrası, memarı H.Əliyev olan Bakı-Tbilisi- Ceyhan neft və Bakı-Tbilisi-ərzurum qaz kəmərlərinin çəkilişinin başa çatdırılması Azərbaycan Respublikasının yeni seçilmiş Prezidenti I.H.əliyev tərəfindən həyata keçiriləcəkdir. Neftin xarakteristikası və onun çıxarılması üsulları. Neft yanar yağlı maye olub, qara və ya açıq sarı rənglidir, xüsusi iyi vardır. Neft müxtəlif 53
karbohidrogenlərdən (alkanlar, sikloalkanlar, arenlər
- aro-
matik karbohidrogenlər və onların hidridləri) və tərkibində S və H- dən əlavə O,S və N olan birləşmələrdən ibarətdir. Element tərkibi aşaüıdlakı kimidir: karbon - 82,5- 87 %; hidrogen - 11,5-4,5 % oksi- gen - 0,05-0,35 %, nadir hallarda 0,7 %-ə qədər; kükürd - 0,001-5,3 %; azot -0,001-1,8 %. Neftin tərkibində parafinli; naftenli və az miq- darda aromatik (iyli) karbohidrogenlər də vardır. Neftləri sıxlığına görə 3 qrupa bölürlər: 1) yüngül - sıxlığı 0,73-0,85 q/sm3 arasında olanlar; 2) orta - sıxlığı 0,851-0,885 q/sm3 arasında olanlar; 3) ağır - sıxlığı 0,885-1,05 q/sm3 arasında olanlar. Tərkibindəki kükürdün miqdarına görə də neft 3 qrupa ayrılır: 1) az kükürdlü - 0,6 %-ə qədər olanlar; 2) kükürdlü - 0,61=1,8 % arasında olanlar; 3) yüksək kükürdlü 1,8 %-dən çox olanlar. Alimlər neftin yüksək temperatur və təzyiq şəraitində çökmə sü- xurlarda səpələnmiş üzvi maddələrin qalıqlarından əmələ gəldiyini hesab edirlər. Azərbaycan ərazisində neft yataqları Məhsuldar qat (Orta Pliosen) çöküntüləri ilə ə laqədardır. Hazırda böyük dərinliklər- də (6000 m-dən dərin) belə neft yataqları aşkar edilmişdir. Azərbay- can nefti (“Azərlayt”) dünyada ən yüksək keyfiyyətli neftlərdən biri- dir. Azərbaycanda çökmə süxurları ilə yanaşı, maqmatik süxurlarda da (Muradxanlı neft yataüı nadir hal sayılır) neft aşkar olunmuşdur. Nefti quyu qazmaqla çıxarırlar. Boru qazma üsulu daha geniş ya- yılmışdır. Neft quyudan əsasən fantan vasitəsi ilə çıxarılır. Neft fan- tanı, quyudibi təzyiqin (quyu lüləsi doldurulan qarışıüın təzyiqindən böyük olduqda) köməyi ilə neft və qazın quyudan çıxarılmasıdır. Səthə neftlə birlikdə səmt qazları da çıxır. Bir qayda olaraq, çıxa- rılmış hər ton neftlə birlikdə 10 m3-dən 1000 m3-ə qədər səmt qazı çıxır. çıxarılan neftin müəyyən hissəsini özü ilə aparmasın deyə, səmt qazı quyudan qısa məsafədə 54
ş aquli yerləşdirilmiş traplarda xüsusi qurğular vasitəsi ilə neftdən ayrılır. Ayrılan qaz qazyığıcı kollektora daxil olur, neft isə nasoslar vasitəsi ilə neft çənlərinə vurulur. çıxarılan neftlə birlikdə həm də plast (quyu) suları da olur ki, bunlarn da tərkibində xloridlər və bikarbonatlar (Na, Mg və Ca) üstünlük təşkil edir. Plast sularında duzların miqdarı bəzən 30 %-ə qədər olur. Odur ki, həmin sular da neftdən ayrılır (çökdürmə üsulu ilə). əmələ gəlmiş neft emulsiyası isə aşaüıdakı metodlarla parçalanır: a) mexaniki - süzmə və ultrasəs yolu ilə; b) termik - qızdırmaqla; c) elektrik - dəyişən və sabit cərəyanla elektrik sahəsində emal yolu ilə; ç) kimyəvi - müxtəlif deemulqatorlarla. Müxtəlif yataqlardan çıxarılan neftlər kimyəvi tərkibinə və əmtəə xüsusiyyətlərinə görə biri-birindən fərqlənirlər. Azərbaycan nefti yüksək keyfiyyətli olduüu üçün, onun emalı ciddi çətinlik yaratmır. Neft emalı metodları. Neftin mexaniki qatışıqlardan təmizlənib distillə vasitəsilə lazımi fraksiyalara ayrılması prosesinə neftin emalı deyilir. Neft emalı metodları içərisində ilkin (neftdə karbohidro- genlər, kimyəvi çevrilməyə məruz qalmadan, atmosfer-vakuumlu distillə) və təkrar (neftdə olan karbohidrogenlərin kimyəvi reaksiya- larla strukturunun dəyişdirilməsi) proseslər fərqləndirilir. Almosfer-vakumlu distillə - neft məhsulları və ya onların kompo- nentlərini almaq üçün nefti, qaynama temperaturları arasındakı fərqə görə tərkib hissələrinə ayırma deməkdir. Neft emalının ilkin mərhə- ləsi olan bu proses, qızdırılma nəticəsində neftdən əmələ gələn bu- xar fazasının maye neftdən tərkibcə fərqlənməsinə əsaslanır. əvvəlcə, benzinin tərkibinə daxil olan yüngül karbohidrogenlər, sonra re- aktiv yanacağın və kerosinin aüır komponentləri, daha sonra isə dizel və məişət boru yanacağı alınan qazoyl qaynayıb ayrılır. Qaynama temperaturu 350 0C-dən yuxarı olan neft fraksiyası mazut adlanır. Va- kuum distilləsində qaynama temperaturu 500 0C-dən yuxarı qalxan qalıq hudron adlanır. Hudron çox yapışqan olub, 30-40 0C-də soyu- yur, bitum və yağların
55
alınmasında, habelə təkrar emal prosesində xammal kimi istifadə olunur. Neft məhsulları və onların keyfiyyətinə olan tələbatı ödəmək üçün neftin təkrar emalı prosesləri həyata keçirilir. Təkrar proseslə- rə termik və katalitik krekinq (ingilis sözü olub “cruck” - parçala- maq” deməkdir), termik və katalik riforming, hidrokrekinq, platfor- minq, alkilləşdirmə, izomerləşmə, destruktiv hidrogenləşdirmə, pi- roliz, kokslaşdırma aiddir. Termik krekinq yüksək temperatur və təzyiq şəraitində gedir. Xammal kimi kerosindən tutmuş hudrona qədər bütün neft fraksiya- larından istifadə oluna bilər. Proses nəticəsində, ilkin karbohidrogen- lərlə müqayisədə daha yüngül məhsullar - qazlar, benzin kompo- nentləri, kerosin, benzol, toluol və s. alınır. Termik krekinqin növ müxtəlifliyi piroliz (aşaüı təzyiqdə) və kokslaşdırmadır. Katalitik krekinq - alınan benzinin tərkibində daha çox arzula- nan karbohidrogenlərin əmələ gəlməsinə şərait yaradan prosesdir. Xammal kimi dizel fraksiyaları, vakuum distillyatları, kokslu qazoyl və s. ola bilər. Proses yüksək temperaturda alümosilikat katalizato- runun iştirakı ilə gedir.
Nəticədə yüksəkoktanlı benzinin komponentləri, kerosin, qazoyl fraksiyaları və digər neft-kimya prosesləri üçün xammal alınır. Riforminq - əsasən benzin və neftin liqroinli fraksiyalarından yüksəkoktanlı benzin, aromatik karbohidrogenlər və texniki hidrogen almaq üçün həyata keçirilən emal prosesidir. Hidrogen və katalizato- run iştirakı ilə, yüksək temperatur və təzyiq altında aparılır. Istifadə olunan katalizatorun tipindən asılı olaraq platforminq (platinli katali- zator) və hidroforminq (molibdenli katalizator) kimi 2 qrupa bölünür. Alkilləşdirmə və izomerləşmə aviasiya və avtomobil benzinin yük- sək oktanlı komponentlərini almaq üçün tətbiq olunur. ə mtəəlik avtomobil və aviasiya benzini bir çox proses nəticəsin- də alınmış komponentlərin qarışıüından ibarətdir. Neft yağları, əsasən, mazutu vakuum altında distillə etməklə və yağ hudronunu asfaltsızlaşdırmaqla alınır. Sürtkü yağları üçün əsas göstəricilər aşaüıdakılardır: - özüllülüyü; - özüllülük indeksi;
56
- oksidləşməyə qarşı sabitliyi; - yağlama qabiliyyəti; - alışma və donma temperaturları. Neftdən alınan sürtkü yağı materiallarına plastik yağlar və yağlayıcı-soyuducu mayelər də daxildir. Texniki bitium materialları, tərki- bində çoxlu miqdarda asfalt-qətran birləşmələri və heterosikl birləş- mələr olan aüır distillə qalıqlarını, vakuum altında yenidən distillə edib, içərisindən hava keçirmək yolu ilə (oksidləşdirməklə) alınır. Neft yağları istehsal üsuluna və işlədildiyi sahələrə görə fərqlə- nirlər. Onlar istehsal üsuluna görə 3 qrupa ayrılırlar; 1) distillyat yağları - mazutun vakuumda distilləsindən alınan yağlar;
2) qalıq yağları - asfaltsızlaşdırılmış yağ hudronlarından alınan yağlar; 3) kompaund yağlar - özlükləri və başqa göstəricilərinə əsasən götürülən distillat və qalıq yağlarını qarışdırmaqla alınan yağlar. Tətbiq sahələrinə görə yağlar aşaüıdakı qruplara ayrılır: - motor (mühərrik) yağları; - reaktiv mühərrik yağları; - transmissiya yağları; - sənaye yağları; - hidravlik (silindr) yağlar; - elektroizolyasiya (energetik) yağları; - texnoloji yağlar; - tibbdə və ətriyyatda istifadə olunan aü yağlar. XIF əN-də neft məhsulları əsasən 27-ci mal qrupuna daxildir və onlar qaynama ardıcıllıüına görə yerləşmişdir: yüngül, orta və aüır distillyatı. Neft həllediciləri müxtəlif sənaye sahələrində üzvi birləşmələri həll etmək üçün istifadə olunur. Həlledicinin karbohidrogen tərkibin- dən asılı olaraq onlar aşaüıdakı qruplara bölünürlər
57
Cədvəl 1 Neft həlledicilərinin tərkibinə görə səciyyəsi
şarəsi Karbohidrogenin miqdarı, %-lə Parafinli P Parafinli normal – 50-dən zox zoparafinli
zoparafinli – 50-dən yuxarı Naftenli N Naftenli – 50-dən yuxarı Aromatik A Aromatik – 50-dən zox Qarışıq
Q Karbohidrogenlərin hər qrupunun miqdarı 50-ni kezmir
Həlledicinin işarəsinə aşaüıdakı məlumatlar daxil edilir: həlledici- nin (nefras) qısaldılmış adı; qrupun işarəsi; yarımqrupun işarəsi; qay- nama həddi. Qaynamanın aşaüı həddi kimi qaynamanın başladıüı temperatur, yuxarı həddi isə sonuncu temperatur götürülür. Müasir dövrdə iki markada aviasiya benzini emal olunur: 1) B-95/130; 2) B-91/115 burada surət-mühərrik (motor) metodu üzrə benzinin oktan ə dədini, məxrəc isə qarışıüın sortunu əks etdirir. Avtomobil benzini isə daha geniş assortimentlə buraxılır: A-72, A- 76, AI-93 və AI-95, həmçinin A-80, A-92, A-96. Bu benzin markala- rının əsas fərqi, onların detonasiya davamlılıüının müxtəlif kəmiyyət- ləri ilə əlaqədardır. Benzinin oktan əbədi kəmiyyəti ilə ölçülən, motor və ya tədqiqat metodu ilə təyin olunan detonasiya davamlılıüı kəmiy- yətinə olan tələblər, bilavasitə onun markasında əks olunur. əgər ben- zinin markasında hərf indeksi “I” varsa (AI), deməli, benzinin oktan ədədi tədqiqat metodu ilə müəyyən olunur, yox əgər ancaq “A” hərfi varsa, onda okton ədədini motor (mühərrik) metodu ilə təyin edirlər. A-72, A-76, AI-93 və AI-95 markalı benzinləri həm yay, həm də qış mövsümü üçün buraxırlar. A-76, AI-93, A-80 və A-92 markalı benzinləri həm etilli, həm də 58
etilsiz istehsal edirlər. A-96 ancaq etil- li, A-72 ancaq etilsiz buraxılır. A-76 markalı etilli benzini sarı rənglə, AI-93-ü narıncı-qırmızı, A-80-92 və - 96 markalı benzinləri isə açıq sarı rənglə markalayırlar. Aşağıdakı cədvəldə (Cədvəl 6) bəzi avtomobil benzinlərinin (yay növü) standartın tələblərinə uyüun xarakteristikaları verilmişdir. Etil- siz bütün benzin markalarında qurüuşunun miqdarı 0, 013-0,015 qr/l keçməməlidir. Bu göstərici XIF əN-də malların kodlaşdırılmasının meyarlarından biri kimi çıxış edir.
Cədvəl 2 Avtobenzinlərin xarakteristikaları
Dizel yanacağı. Sıxılmış havanın yüksək temperaturu nəticəsində yanacağı alışan daxili yanma mühərrikinə dizel (1897-ci ildə ilk belə mühərriki yaradan Rudolf Dizelin (1858-1913) şərəfinə belə ad- landırılır) deyilir. Dizeldə işlədilən maye neft yanacağına dizel yanacağı deyilir. Istehsalına görə dizel yanacağı iki qrupa bölünür: 1) böyük sürətli dizellər üçün özlülüyü az olan distillyat yanacaqları; 2) yavaş surətli dizellər üçün özlülüyü yüksək olan qalıq yanacaqları. Distillyat yanacaqları neftin birbaşa distilləsindən alınan kerosin- qazoyl fraksiyalarından, Göstəricilər A-76 A -93 Qurüuşunun miqdarı (etilli benzin üzün), qr/l-dən zox olmalı
0,17 0,37
Temperatur, 0C-lə: qaynamaüa başlama… - dən az olmamalı qaynamaüın qurtarması… - dən zox olmamalı doymuş buxarın təzyiqi, mm civə st. … - dən zox olmamalı
35
195
500 35
195
500 59
qismən də (20 %-dək) katalitik krekinq qa- zoylundan, qalıq yanacaqları isə neftin kerosin-qazoyl fraksiyaları ilə mazutun qarışıüından hazırlanır. Mühərrikin silindirində dizel yana- caüının öz-özünə alovlanma qabiliyyətini xarakterizə edən göstərici setan ədədidir. Distillyat dizel yanacaqları üçün setan ədədi 40-55- ə bərabərdir. Dizel yanacaqları üçün donma temperaturu mühüm rol oynayır. Sənayedə üç marka dizel yanacağı hazırlanır. 1) yay - 0C və ondan yuxarı temperaturlarda istifadə olunur; 2) qış mənfi 20 0C-dək (bu halda dizel yanacağının donma tempe- raturu 45 0C-dən, bulanlıqlaşma temperaturu isə - 35 0C-dən çox ol- mamalıdır). 3) arktik - mənfi 50 0C-dək. Yay və qış dizel yanacaqlarında kükürdün miqdarı 0,5 %-dən çox olmamalıdır. Sürtkü yağları. Təyinatına, növmüxtəlifliyinə, tipinə və markası- na görə sürtkü yağları daha çox mal qruplarında təmsil olunurlar ki, bu da onların müxtəlif maşın və mexanizmlərdə istifadəsi ilə izah olunur. ə mələ gəlməsinə görə sürtkü yağları 3 qrupa bölünür: 1) neft və ya mineral mənşəli; 2) sintetik; 3) qarışıq. Sonuncu hal (qarışıq mənşəli) gömrük nəzarəti üçün xüsusi əhə- miyyətə malikdir. Belə ki, sintetik yağlar və qarışıq yağların bir çox növləri XIF əN-in 27- ci mal qrupunda da təsniflatlandırıla bilinmir. Onlar üçün kimyəvi tərkibindən asılı olaraq digər kodlar müəyyən- ləşdirilməlidir. Bir qayda olaraq, sintetik və qarışıq yağlar daha bö- yük dəyərə malik olurlar. Təyinatından asılı olaraq neft, sintetik və qarışıq yağları aşaüıdakı qrup və yarımqruplara bölürlər:
60
Qruplar Yarımqruplar
Mator yağları Daxiliyanma mühərrikləri üzün; dizel mühərrikləri üzün; aviasiya mühərrikləri üzün - o cümlədən porşenli,
Transsmissiya yağları Mexaniki, hidromexaniki və hidrostatik ütürücülər üzün; reduktor yağları
Hidravlik sistem üzün Uzan aparatlar, mobil yerüstü və dəniz texnikası üzün;
Energetik yağlar 1-turbin; 2-elektroizolyasiya (təcridedici), o cümlədən transformator, kondensator,
Ümumi təyinatlı; yüngül və aüır yüklənmiş birləşdiricilər üzün; prokat dəsgahları üzün; silindr yağları; cihaz yağları
Neft məhsulları göstəricilərinin eyniləşdirilməsi zamanı istifadə olunan, fraksiya tərkibi və alışma temperaturu ilə baülı xarakterik sı- naqlarla tanış olaq. Fraksiya tərkibini əvvəlcədən soyudulmuş məh- sulun buxarlandırılması ilə təyin edirlər. Bunun üçün, 100 sm 3 məh- sul kolbaya tökülür və nəzarət olunan rejimdə tədricən qızdırılır. Kondensat (distillə) ölçü silindrinə tökülür. Sınaq müddətində qay- namanın başlanüıc və son temperaturları, həmçinin kondensatın müvafiq həcminə uyüun (10 %-dən 90 %-ə qədər hər 10 %-dən bir) temperaturları, miqdarı və qalıüın həcmi qeyd olunur. Ölkələrin nə- ticələri üzrə termometrin göstəricilərinə görə barometrik təzyiqə düzəlişlər hesablanır, sonra isə verilən temperaturlara görə kondensat- ların həcmi (itki nəzərə alınmaqla) hesablanır. Bunun üçün qrafik metoddan istifadə oluna bilər. Absis oxu üzrə temperaturlar, ordinat oxu üzrə isə kondensatın həcmi göstərilir. Qrafik üzrə müvafiq kon- densatın həcminə uyğun temperatur kəmiyyəti tapılır (temperaturun təyin edilməsinin dəqiqliyi qrafikin qurululması dəqiqliyindən asılıdır). Alternativ kimi hesablama metodundan istifadə edilə bilər.
61
Fəsil 3. Azərbaycan Respublikası DGK sistemində ekspertiza fəaliyyətinin təşkilinin və onun təkmilləşdirilməsinin əsas istiqamətləri
3.1 Azərbaycan Respublikası DGK sistemində ekspertizanın təşkili. Mərkəzi laboratoriyanın iş prinsipi Ýþìðöê åêñïåðòèçàñûíûí àïàðûëìàñû, Àçÿðáàécàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñèíäÿ ãöââÿäÿ îëàí cèíàéÿò-ïðîñåññóàë âÿ ýþìðöê ãàíóíâåðècè- ëèéè, ùÿì÷èíèí èíçèáàòè ùöãóãïîçìàëàð ùàããûíäà ãàíóíâåðècèëèéèí òÿëÿáëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Ýþìðöê îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí ýþìðöê åêñïåðòèçàñû, ýþìðöê íÿçàðÿòè âÿ éà ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèë- ìÿñè çàìàíû, ýþìðöê îðãàíëàðûíûí ñÿëàùèééÿòëÿðèíÿ àèä îëàí ãà÷àãìàë÷ûëûã âÿ éà äèýÿð cèíàéÿòëÿðëÿ áàüëû òÿùãèãàòûí àïàðûëìàñû, ùÿì÷èíèí Ýþìðöê Ùöãóã Ïîçóíòóëàðû (ÝÙÏ) öçðÿ òÿùãèãàòûí ùÿéàòà êå÷è- ðèëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð òÿéèí îëóíóð. Ýþìðöê ãàéäàëàðûíûí ïîçóëìàñû ùàããûíäà èøèí ècðààòûíû àïàðàí âÿ éà áó èøëÿðÿ áàõàí ÀÐ ýþìðöê îðãàíûíûí âÿçèôÿëè øÿõñè åêñïåðòèçà êå÷èðèëìÿñèíè çÿðóðè ùåñàá åòäèêäÿ áó áàðÿäÿ ãÿðàð ÷ûõàðûð. Ãÿðàðäà åêñïåðòèçàíûí òÿéèí åäèëìÿñèíèí ÿñàñëàðû, åêñïåðòèí ñîéàäû âÿ éà åêñïåðòèçà êå÷èðèëÿcÿê ýþìðöê ëàáîðàòîðèéàñû, éàõóä äèýÿð ìöâàôèã ìöÿññèñÿíèí àäû, åêñïåðò ãàðøûñûíäà ãîéóëàí ñóàëëàð âÿ åêñïåðòèí ñÿðÿícàìûíà òÿãäèì åäèëÿí ìàòåðèàëëàð ýþñòÿðèëèð”. Àçÿðáàécàíûí ýþìðöê îðãàíëàðûíûí ãÿðàðû öçðÿ åêñïåðòèçàíû ðåñ- ïóáëèêàíûí ÿðàçèñèíäÿ éåðëÿøÿí åêñïåðò òÿøêèëàòëàðû (Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñèíèí ýþìðöê ëàáîðàòîðèéàñû äà äàõèë îëìàãëà) âÿ áó òÿøêè- ëàòëàðäàí êÿíàðäà èøëÿéÿí, ëàêèí åëì, òåõíèêà, èícÿñÿíÿò âÿ éà ñÿíÿò- êàðëûã ñàùÿñèíäÿ õöñóñè ëàçûìè áèëèêëÿðÿ ìàëèê îëàí øÿõñëÿð àïàðûðëàð. Åêñïåðò êèìè àøàüûäàêû øÿõñëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäèëÿ áèëìÿç: à) ýþìðöê íÿçàðÿòè âÿ éà ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíèí àïàðûëìàñû çàìàíû, êîíêðåò ôàêò öçðÿ ÿââÿëëÿð áó èøäÿ èøòèðàê åòìèø ìöòÿõÿññèñ- ëÿð, ùàáåëÿ ïðîá âÿ íöìóíÿ ýþòöðìöø øÿõñëÿð; á) ÀÐ Cèíàéÿò-Ïðîñåññóàë Ìÿcÿëëÿñèíèí òÿëÿáëÿðèíÿ càâàá âåðìÿ- éÿí øÿõñëÿð.
62
Åêñïåðòèçàíûí àïàðûëìàñûíà ýþìðöê îðãàíëàðûíûí ìöíàñèáÿòè, òàï- øûðûüà óéüóí îëàðàã, åêñïåðòèçàíûí òÿéèí îëóíìàñû ùàããûíäà ãÿðàðëà ðÿñìèëÿøäèðèëèð. Åêñïåðòèçàíûí àïàðûëìàñû áàðÿäÿ ýþñòÿðèø, ýþìðöê íÿçàðÿòè âÿ éà ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè ïðîñåñèíäÿ ÝÙÏ áàðÿäÿ èø à÷ûëàíà ãÿäÿð âåðèëèð. Åêñïåðòèçàíûí òÿéèí îëóíìàñû áàðÿäÿ ãÿðàð, ýþìðöê îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí ÝÙÏ áàðÿäÿ èø à÷ûëäûãäàí ñîíðà âåðèëèð. Cèíàéÿò èøè öçðÿ èëêèí òÿùãèãàòûí àïàðûëìàñû çàìàíû äà åêñïåðòèçàíûí òÿéèí îëóíìàñû áàðÿäÿ ãÿðàð ÷ûõàðûëûð. Öìóìèééÿòëÿ åêñïåðòèçà àøàüûäàêû ùàëëàðäà òÿéèí åäèëÿ áèëÿð: 1) ýþìðöê íÿçàðÿòè âÿ éà ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè àïàðûëàð- êÿí. ÀÐ ýþìðöê îðãàíûíûí âÿçèôÿëè øÿõñè ýþìðöê íÿçàðÿòè âÿ éà ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíè ùÿéàòà êå÷èðÿðêÿí ëàçûì ýÿëÿðñÿ ùÿìèí îðãàíûí âÿ éà îíóí ìöàâèíèí, ùàáåëÿ ìöâàôèã îëàðàã ãà÷àãìàë÷ûëûã øþáÿñèíèí ìöäèðè âÿ éà îíóí ìöàâèíèíèí ðàçûëûüû èëÿ åêñïåðòèçà òÿéèí åäÿ áèëÿð; ýþìðöê îðãàíûíûí âÿçèôÿëè øÿõñè, áó îðãàíûí ðÿèñè âÿ éà îíóí ìöà- âèíèíèí, ùàáåëÿ ãà÷àãìàë÷ûëûüà ãàðøû ìöáàðèçÿ øþáÿñèíèí ðÿèñè âÿ éà îíóí ìöàâèíèíèí; ùÿìèí èøèí áàõûëìàñû çàìàíû èñÿ ìöâàôèã ýþìðöê îðãàíûíûí âÿçèôÿëè øÿõñèíèí ðàçûëûüû èëÿ åêñïåðòèçà òÿéèí åäèëèð. Cèíàéÿò èøè öçðÿ òÿùãèãàò àïàðàí øÿõñ òÿðÿôèíäÿí åêñïåðòèçàíûí òÿ- éèí îëóíìàñû áàðÿäÿ ãÿðàð, ìöâàôèã øþáÿíèí ðÿèñè âÿ éà îíóí ìöà- âèíè, ùÿì÷èíèí ãà÷àãìàë÷ûëûüà ãàðøû ìöáàðèçÿ øþáÿñèíèí ðÿèñè âÿ éà îíóí ìöàâèíè òÿðÿôèíäÿí òÿñäèã îëóíìàëûäûð. Åêñïåðòèçàíûí òÿéèí îëóíìàñû áàðÿäÿ îëàí òàïøûðûãäà âÿ éà ãÿðàðäà àøàüûäàêûëàð ýþñòÿðèëìÿëèäèð: - åêñïåðòèçàíûí òÿéèí îëóíìàñû áàðÿäÿ âåðèëìèø òàïøûðûüûí (ãÿðàðûí) òÿðòèá îëóíäóüó éåð âÿ òàðèõ, åêñïåðòèçàíû òÿéèí åäÿí ýþìðöê îðãàíû- íûí àäû, îíóí öíâàíû, ýþìðöê ùöãóã ãàéäàñûíûí ïîçóëìàñû âÿ éà cè- íàéÿò èøèíèí íþìðÿñè (åêñïåðòèçà òÿéèí îëóíàí); - åêñïåðòèçàíû òÿéèí åòìèø øÿõñèí ñîéàäû âÿ âÿçèôÿñè; - åêñïåðòèçàíûí àäû; 63
- åêñïåðòèçàíûí òÿéèí îëóíìàñûíûí ñÿáÿáè; - åêñïåðòèçàíû àïàðàcàã ìöÿññèñÿíèí àäû, ÿýÿð îíóí àïàðûëìàñû åêñïåðò ìöÿññèñÿñèíÿ äåéèë, êÿíàð øÿõñÿ ùÿâàëÿ åäèëìèøñÿ - îíóí àäû, ñîéàäû, àòàñûíûí àäû, èõòèñàñû âÿ âÿçèôÿñè ýþñòÿðèëèð; - åêñïåðòèí ãàðøûñûíäà ãîéóëìóø ñóàëëàð; - åêñïåðòèí ñÿðÿícàìûíà âåðèëìèø ìàòåðèàëëàð (åêñïåðò òÿäãèãàòûíûí îáéåêòëÿðè - ÿøéàëàð; ñÿíÿäëÿð; ýþòöðöëìöø ïðîá âÿ íöìóíÿëÿð, ùÿì÷èíèí îíëàðû ìöøàéèÿò åäÿí ñÿíÿäëÿð; ýþìðöê éöê áÿéàííàìÿñè; òåõ- íèêè øÿðòëÿð; êåéôèééÿò ïàñïîðòó âÿ ñåðòèôèêàòû; òåõíîëîæè ðåãëàìåíòëÿðè; ëàéèùÿëÿð; øÿêèëëÿð; åêñïåðòèçà ïðåäìåòèíÿ àèä ìÿëóìàòëàð îëàí ìö- ãàéèñÿ íöìóíÿëÿðè; åêñïåðòèçàíûí àïàðûëìàñû ö÷öí ÿùÿìèééÿòëè îëàí äèýÿð ìàòåðèàëëàð); - ÿëàâÿ âÿ éà òÿêðàð åêñïåðòèçà òÿéèí îëóíäóãäà ÿââÿëêè åêñïåð òèçàíûí ðÿéè (éàõóä åêñïåðòèçàíûí àïàðà áèëèíìÿìÿñè ùàããûíäà åêñïåðòèí ðÿéè); èëêèí åêñïåðòèçàäàí ñîíðà ÿëäÿ îëóíìóø ìàòåðèàëëàð (èëêèí åêñïåðòèçàíûí ïðåäìåòè îëìàìûø éåíè îáéåêòëÿðèí åêñïåðòèçàñû öìóìè ãàéäàëàð öçðÿ òÿéèí îëóíóð âÿ ÿëàâÿ âÿ éà òÿêðàð åêñïåðòèçà àäëàíìûð). Åêñïåðòèçà òÿäãèãàòû ö÷öí ýþòöòöðöëìöø ïðîá âÿ íöìóíÿëÿð åêñ- ïåðòèçàéà, îíëàðûí ýþòöðöëìÿñè áàðÿäÿ ïðîòîêîëëà áèðëèêäÿ ýþíäÿðèëèð. Ìàëëàðûí ïðîá âÿ íöìóíÿëÿðè, ùàáåëÿ ÿøéàéû äÿëèëëÿð åêñïåðòèçàéà, ìöâàôèã øÿêèëäÿ ãàáëàøäûðûëìûø âÿ ãîðóéócó éàðëûêëà ìþùöðëÿíìèø øÿêèëäÿ ýþíäÿðèëìÿëèäèð. Ìàëëàðäàí ïðîá âÿ íöìóíÿëÿðèí ýþòöðöëìÿñè, ùÿì÷èíèí ÿøéàéè - äÿëèëëÿðèí ýþòöðöëìÿñè, ùÿì÷èíèí âÿ cèíàéÿò-ïðîñåññóàë ãàíóíâåðècè- ëèéèí òÿëÿáëÿðèíÿ óéüóí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿëèäèð. ÀÐ Ýþìðöê Ìÿcÿëëÿñèíèí 343-cö ìàääÿñèíäÿ ýþñòÿðèëìèøäèð: “Ýþìðöê ãàéäàëàðûíûí ïîçóëìàñû ùàããûíäà èøèí ècðààòûíû âÿ éà áó èøÿ áàõûëìàñûíû ùÿéàòà êå÷èðÿí ÀÐ ýþìðöê îðãàíûíûí âÿçèôÿëè øÿõñè ýþìðöê ãàéäàëàðûíûí ïîçóëìàñûíà ýþðÿ ìÿñóëèééÿòÿ cÿëá åäèëÿí ôèçèêè øÿõñäÿí, âÿçèôÿëè øÿõñäÿí, èäàðÿ, ìöÿññèñÿ âÿ òÿøêèëàòëàðûí ðÿùáÿðëÿ- ðèíäÿí âÿ éà îíëàðûí ìöàâèíëÿðèíäÿí, äèýÿð èø÷èëÿðäÿí, ùÿì÷èíèí ýþìðöê ãàéäàëàðûíûí ïîçóëìàñûíà ýþðÿ ìÿñóëèééÿòÿ cÿëá åäèëÿí ùöãóãè øÿõñ éàðàòìàäàí ñàùèáêàðëûã ôÿàëèééÿòè èëÿ ìÿøüóë îëàí øÿõñ- ëÿðäÿí åêñïåðòèçàíûí 64
êå÷èðèëìÿñè ö÷öí çÿðóðè îëàí èìçà âÿ õÿòò íöìó- íÿëÿðèíè àëìàã, ìàëëàðäàí âÿ äèýÿð ÿøéàëàðäàí ïðîá âÿ íöìóíÿëÿð ýþòöðìÿê ùöãóãóíà ìàëèêäèð. Ýþìðöê ãàéäàëàðûíûí ïîçóëìàñû ùàããûíäà èøèí ècðààòûíû âÿ éà áó èøÿ áàõûëìàíû ùÿéàòà êå÷èðÿí ÀÐ ýþìðöê îðãàíûíûí âÿçèôÿëè øÿõñè ïðîá âÿ íöìóíÿëÿðèí ýþòöðöëìÿñè ùàããûíäà ãÿðàð ãÿáóë åäèð. Ïðîá âÿ íöìóíÿëÿðèí ýþòöðöëìÿñè ùàããûíäà ïðîòîêîë òÿðòèá åäèëèð”. Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñèíèí ýþìðöê ëàáîðàòîðèéàñûíäà åêñïåð- òèçàíûí àïàðûëìàñû ñÿðòëÿðè âÿ ãàéäàëàðû, ÀÐ-èí ìþâcóä ãàíóíâåðècè- ëèéèíÿ, ùàáåëÿ ýþìðöê åêñïåðòèçàñûíûí àïàðûëìàñû ãàéäàëàðûíà óéüóí ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Àçÿðáàécàíûí ýþìðöê îðãàíëàðû, åêñïåðòèçàíûí àïàðûëìàñû ö÷öí òàáå÷èëèéèíäÿí âÿ ìöëêèééÿò ôîðìàñûíäàí àñûëû îëìàéàðàã èñòÿíèëÿí èäàðÿ, ìöÿññèñÿ âÿ òÿøêèëàòëàðäàí ìöòÿõÿññèñ cÿëá åäÿ áèëÿð. Áó ìö òÿõÿññèñëÿð ïðîá âÿ íöìóíÿëÿðèí ýþòöðöëìÿñèíäÿ, íàðêîòèê âàñèòÿëÿðèí îëìàñûíû òÿéèí åòìÿê ö÷öí ìàääÿëÿðèí åêñïðåññ-àíàëèçèíèí àïàðûë- ìàñûíäà, ôèçèêè øÿõñëÿðèí øÿõñè éîõëàíûëìàñûíäà (îíëàðûí òèáá èø÷èëÿðè òÿðÿôèíäÿí éîõëàíûëìàñû ëàçûì ýÿëäèêäÿ), ùàáåëÿ äèýÿð ýþìðöê ìÿã- ñÿäëÿðè ö÷öí ëàçûì îëàí èøëÿðäÿ èøòèðàê åäÿ áèëÿðëÿð. Åêñïåðòèçàéà cÿëá åäèëìèø ìöòÿõÿññèñ àøàüûäàêû âÿçèôÿëÿðè éåðèíÿ éåòèðìÿëèäèð: à) þç õöñóñè áèëèê âÿ áàcàðûüûíû èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ, ýþìðöê îðãàíûíûí âÿçèôÿëè øÿõñèíÿ ñöáóòëàðûí àøêàð îëóíìàñû âÿ ýþòöðöëìÿñèíäÿ êþìÿê åòìÿëè, êîíêðåò ïðîñåññóàë ùÿðÿêÿòëÿðèí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñèíäÿ èøòèðàê åòìÿëè, áó ùÿðÿêÿòëÿðÿ ÿëàãÿäàð îëàí ìÿñÿëÿëÿðÿ äèããÿòè cÿëá åòìÿëè âÿ äèýÿð áèëèê âÿ áàcàðûã òÿëÿá åäÿí ñóàëëàðà àéäûíëûã ýÿòèðìÿëèäèð; á) èäàðÿ âÿ ìöÿññèñÿëÿðèí ìöÿééÿí ôÿàëèééÿò ñàùÿëÿðèíèí éîõëàíûëìàñûíäà (òÿôòèø àïàðûëìàñûíäà) èøòèðàê åòìÿëèäèð; c) ýþìðöê îðãàíûíûí âÿçèôÿëè øÿõñèíÿ, ïðîòîêîëäà àøêàðëàíìûø ôàêòëàðû âÿ ùàëëàðû äöçýöí ÿêñ åòäèðìÿêäÿ êþìÿê åòìÿëèäèð. Ìöòÿõÿññèñèí àøàüûäàêû ùöãóãëàðû âàðäûð: à) ýþìðöê îðãàíûíûí âÿçèôÿëè øÿõñèíèí ècàçÿñè èëÿ ècðààòäà îëàí èøëÿ ÿëàãÿäàð øàùèäëÿðÿ âÿ àéðû-àéðû øÿõñëÿðÿ ñóàëëàð âåðìÿê; 65
á) ñöáóòëàðûí àøêàðëàíìàñû, áàüëûëûüû âÿ ýþòöðöëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð ìöðàcèÿò åòìÿê;
c) ñöáóòëàðûí àøêàðëàíìàñû, èøëÿ áàüëûëûüû âÿ ýþòöðöëìÿñè ö÷öí åë- ìè-òåõíèêè âàñèòÿ âÿ ìåòîäëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿê; ÷) ìöøàùèäÿëÿð àïàðìàã, þë÷öëÿð ýþòöðìÿê âÿ òÿcðöáÿëÿð ùÿéàòà êå÷èðìÿê; ä) ècðààòäà îëàí ÝÙÏ áàüëû èøëÿðè àïàðàí ýþìðöê îðãàíûíûí âÿçèôÿëè øÿõñèíÿ, õöñóñè áèëèê âÿ áàcàðûã òÿëÿá åäÿí ìÿñÿëÿëÿðëÿ ÿëàãÿäàð ìÿñëÿùÿòëÿð âåðìÿê; å) þçöíöí èøòèðàêû èëÿ àïàðûëìûø âÿ òÿðòèá îëóíìóø, êîíêðåò ïðîñåñ- ñóàë ùÿðÿêÿòëÿðÿ àèä ïðîòîêîë âÿ àêòëàðëà òàíûø îëìàã, îíëàðûí ìÿçìó- íóíà ëàçûìè äöçÿëèøëÿð åòìÿê; ÿ) ýþñòÿðèëÿí ïðîòîêîë âÿ àêòëàðû èìçàëàìàã. Åêñïåðòèí ðÿéè ö÷ ùèññÿäÿí èáàðÿò îëóð: 1) ýèðèø; 2) òÿäãèãàò; 3) íÿòècÿëÿð. Ðÿéèí ýèðèø ùèññÿñèíäÿ àøàüûäàêûëàð ýþñòÿðèëèð: - åñïåðòèçàíûí àäû, íþìðÿñè; îíóí ÿëàâÿ, òÿêðàð, êîìïëåêñ âÿ éà êîìèññèéà åêñïåðòèçàñû îëìàñû; - åêñïåðòèçàíû òÿéèí åäÿí îðãàíûí àäû; - åêñïåðò (åêñïåðòëÿð) áàðÿäÿ ìÿëóìàòëàð: âÿçèôÿñè, ñîéàäû, àäû âÿ àòàñûíûí àäû, èõòèñàñû (öìóìè âÿ åêñïåðò), åëìè äÿðÿcÿñè; - ìàòåðèàëëàðûí åêñïåðòèçàéà äàõèë îëìàñû âÿ ðÿéèí éàçûëìàñû òàðèõè: åêñïåðòèçàíûí àïàðûëìàñû ö÷öí ÿñàñ (òàïøûðûã, ãÿðàð âÿ éà òÿéèí îëóí- ìà íÿ âàõò âÿ êèì òÿðÿôèíäÿí òÿðòèá îëóíóá âÿ éà ÷ûõàðûëûá); - åêñïåðòèçàéà äàõèë îëìóø ìàòåðèàëëàðûí âÿ äèýÿð òÿãäãèãàò îá- éåêòëÿðèíèí àäû, ýþìðöê ëàáîðàòîðèéàñûíà ÷àòäûðûëìà öñóëëàðû âÿ ãàá- ëàøäûðìà íþâö, ùÿì÷èíèí ãàáûí öçÿðèíäÿ òÿìèíàò éàðëûüûíûí îëóá- îëìàìàñû, òÿäãèãàò îáéåêòëÿðèíèí ãàáëàøäûðûëìàñûíûí áöòþâëöéö âÿ îíëàðûí ðåêâèçèòëÿðè (ëàò. “requisitum” ñþçöíäÿí îëóá “òÿëÿá îëóíàí”, “ëàçûì îëàí” äåìÿêäèð); - ðÿéèí éàçûëìàñû ö÷öí ëàçûì îëàí, àëûíìà ìÿíáÿëÿðè ýþñòÿðèë- ìÿêëÿ, èëêèí 66
ìÿëóìàòëàð âÿ èøèí âÿçèééÿòè; - åêñïåðò òÿðÿôèíäÿí òÿëÿá îëóíàí ÿëàâÿ ìàòåðèàëëàðûí òÿãäèì îëóí- ìàñû ùàããûíäà âÿñàòÿò; - åêñïåðòèçàíû àïàðìûø øÿõñëÿð ùàããûíäà ìÿëóìàò (ñîéàäû, àäû, ïðî- ñåññóàë âÿçèééÿòè); - åêñïåðòèçàíûí àïàðûëäûüû éåð; - åêñïåðòèí ùÿëë åäÿcÿéè ñóàëëàð (òàïøûðûãëàð). Åêñïåðò îíóí ãàðøûñûíäà ãîéóëìóø ñóàëà ùå÷ áèð äÿéèøèêëèê àïàð- ìàäàí càâàá âåðìÿëèäèð. Ñóàëëàðû äÿãèãëÿøäèðìÿéÿ åùòèéàc îëàðñà, åêñïåðò ýþìðöê îðãàíûíûí âÿçèôÿëè øÿõñèíÿ, ùàêèìÿ (ìöñòÿíòèãÿ) äÿãèãëÿøäèðèëìèø òàïøûðûüû ýþñòÿðìÿëè âÿ ÿñàñëàíäûðìàëûäûð. ßýÿð ãî- éóëìóø ñóàëëàðäàí áÿçèñè åêñïåðòèí èõòèñàñûíäàí êÿíàðà ÷ûõàðñà, îíäà åêñïåðò îíëàðû ðÿéäÿ ãåéä åòìÿëèäèð. ßýÿð åêñïåðòèçà òÿêðàð âÿ éà ÿëàâÿ àïàðûëûðñà, îíäà åêñïåðò ðÿéèí ýèðèø ùèññÿñèíäÿ ÿââÿë àïàðûëìûø åêñïåðòèçà ùàããûíäà àøàüûäàêû ìÿëó- ìàòëàðû ãåéä åòìÿëèäèð; - åêñïåðòèçàëàð êèìëÿð òÿðÿôèíäÿí âÿ íÿ âàõò àïàðûëûá; - ðÿéèí íþìðÿñè âÿ òàðèõè; - òÿêðàð áàõûëìàã ö÷öí åêñïåðòÿ âåðèëìèø ñóàëëàð öçðÿ èëêèí åêñïåðòèçàíûí íÿòècÿëÿðè, ùàáåëÿ ÿëàâÿ âÿ éà òÿêðàð åêñïåðòèçàíûí òÿéèí îëóíìà ñÿáÿáëÿðè (ãÿðàðäà ýþñòÿðèëÿí). Ðÿéèí òÿäãèãàò ùèññÿñèíäÿ òÿäãèãàò ïðîñåñè âÿ îíóí íÿòècÿëÿðè òÿñâèð îëóíóð, ùÿì÷èíèí, ìöÿééÿí åäèëìèø ôàêòëàð åëìè cÿùÿòäÿí ÿñàñëàíäûðûëûð. Åêñïåðò òÿðÿôèíäÿí ùÿëë åäèëìèø ùÿð áèð ñóàë òÿäãèãàò ùèññÿñèíäÿ àéðûcà ýþñòÿðèëìÿëèäèð. Áèð-áèðè èëÿ ñûõ ÿëàãÿäÿ îëàí âÿ òÿäãèãàòûí åéíè âàõòäà àïàðûëìàñûíû òÿëÿá åäÿí èêè âÿ äàùà ÷îõ ñóàëëàðûí íÿòècÿëÿðè åéíè áþëìÿäÿ ýþñòÿðèëÿ áèëÿð.
Òÿäãèãàò ùèññÿñèíäÿ àøàüûäàêûëàð øÿðù åäèëèð: - åêñïåðò òÿäãèãàòû îáéåêòëÿðèíèí âÿçèééÿòè; 67
- õöñóñè áèëýèëÿðÿ ìàëèê îëìàéàí øÿõñëÿðèí àíëàéà áèëÿcÿéè øÿêèëäÿ òÿäãèãàòûí ìåòîä âÿ éîëëàðû òÿñâèð îëóíìàëûäûð êè, òÿäãèãàòû òÿêðàð åòìÿêëÿ åêñïåðòèí ÷ûõàðäûüû íÿòècÿëÿðè éîõëàìàã ìöìêöí îëñóí; - ãàðøûéà ãîéóëìóø ñóàëëàðûí ùÿëë åäèëìÿñè çàìàíû åêñïåðòèí èñòè- íàä åòäèéè ñîðüó íîðìàòèâ ìàòåðèàëëàðûí (òÿëèìàò, ãÿðàð âÿ ÿìðëÿð) àäëàðû âÿ íÿøð òàðèõëÿðè åêñïåðò òÿðÿôèíäÿí ýþñòÿðèëèð; - èëêèí ìÿëóìàò êèìè ãÿáóë åäèëÿí ïðîñåññóàë ùÿðÿêÿòëÿðèí íÿ- òècÿëÿðè (ñîðüóëàð, èñòèíòàãëàð, òÿùãèãàòëàð, áàõûøëàð, òÿcðöáÿëÿð âÿ ñ.), ùÿì÷èíèí íÿòècÿëÿðèí ÷ûõûðûëìàñû ö÷öí èñòèôàäÿ îëóíàí äèýÿð åêñïåð- òèçàëàðûí íÿòècÿëÿðè (èøèí âÿðÿãÿëÿðèíäÿ ñèòàòëàðû ýþñòÿðìÿê øÿðòè èëÿ); - ÿëàâÿëÿðÿ èñòèíàäëàð âÿ îíëàðûí âàcèá èçàùëàðû; òÿäãèãàòûí íÿòècÿëÿðèíèí ùÿðòÿðÿôëè èçàùûíû âåðìÿêëÿ åêñïåðò ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè. Õöñóñè òåðìèíëÿð ìöòëÿã øÿðù îëóíìàëûäûð. ßýÿð ãîéóëìóø ìÿñÿëÿëÿðäÿí áÿçèëÿðèíÿ òÿäãèãàò ùèññÿñèíäÿ cà- âàá âåðèëÿ áèëìèðñÿ, îíäà åêñïåðò (åêñïåðòëÿð) áóíóí ñÿáÿáëÿðèíè ýþñ- òÿðìÿëèäèð. Òÿêðàð åêñïåðòèçàíûí ðÿéèíèí òÿäãèãàò ùèññÿñèíäÿ, ÿââÿëêè åêñïåðòèçàíûí íÿòècÿëÿðèíäÿí ôÿðãëè íÿòècÿëÿð ýþñòÿðèëìÿëèäèð (ìÿñÿ- ëÿí, òÿäãèãàò ìåòîäèêàñûíäàí êÿíàðëàøìà, äèýÿð ìèãäàð âÿ äÿéÿð êÿ- ìèééÿòëÿðèíèí ýþòöðöëìÿñè, ùåñàáëàìàëàðäà ñÿùâëÿð âÿ ñ.). Ìöõòÿëèô åêñïåðòëÿð òÿðÿôèíäÿí àïàðûëàí êîìïëåêñ åêñïåðòèçàíûí òÿäãèãàò ùèññÿñèíäÿ íÿòècÿëÿð, àéðû-àéðû åêñïåðòëÿðèí ñîéàäëàðû ýþñòÿðèëìÿêëÿ âåðèëèð. Åêñïåðòëÿðèí éåêóí òîïëàíòûñûíäà ãÿáóë åòäèêëÿðè öìóìèëÿøäèðèëìèø âÿ áèðýÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëìèø íÿòècÿëÿð òÿäãèãàò ùèñ- ñÿñèíèí ñèíòåç áþëìÿñèíäÿ ýþñòÿðèëìÿëèäèð. Áóðàäà öìóìèëÿøäèðèëìèø íÿòècÿëÿð ÿñàñëàíäûðûëìàëûäûð. Íÿòècÿëÿð ùèññÿñèíäÿ åêñïåðò (åêñïåðòëÿð) ðÿéèí ýèðèø ùèññÿñèíäÿ ãîéóëìóø ñóàëëàðûí àðäûcûëëûüûíà óéüóí øÿêèëäÿ càâàáëàðû øÿðù åäèð. Ãîéóëìóø ùÿð áèð ñóàëà ìöòëÿã càâàá âåðèëìÿëè, ÿýÿð ìöìêöí äåéèëñÿ, ñÿáÿáè ýþñòÿðèëìÿëèäèð. Òÿäãèãàòûí ýåäèøè íÿòècÿñèíäÿ îðòàéà ÷ûõìûø âÿ èøÿ áèëàâàñèòÿ àèä îëàí ñóàëëàðà càâàá èñÿ ðÿéèí ñîíóíäà øÿðù
68
îëóíìàëûäûð. Íÿòècÿëÿð, ìöõòÿëèô òÿôñèðëÿðÿ (øÿðùëÿðÿ) éîë âåðìÿéÿí äèëäÿ, äÿ- ãèã âÿ àéäûí âåðèëìÿëèäèð. Êîìïëåêñ åêñïåðòèçà àïàðûëàðêÿí öìóìè íÿòècÿ (íÿòècÿëÿð) òÿäãèãàòûí íÿòècÿëÿðèíèí áèðýÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿ- ñèíäÿ èøòèðàê åäÿí âÿ åéíè ôèêðÿ ýÿëÿí åêñïåðòëÿð òÿðÿôèíäÿí èìçà- ëàíûð. ßýÿð åêñïåðòëÿð êîíñåíñóñà ýÿëÿ áèëìèðëÿðñÿ, îíäà îíëàð öìóìè ðÿéäÿ þç íÿòècÿëÿðèíè àéðû-àéðûëûãäà ôîðìàëàøäûðûðëàð. Ùÿð áèð åêñïåðò êîìèññèéàíûí äèýÿð öçâëÿðè èëÿ îëàí ôèêèð àéðûëûüûíûí ñÿáÿáëÿðèíè à÷ûã- ëàìàëûäûð. Åêñïåðòëÿð ñÿðáÿñò íÿòècÿëÿð ÷ûõàðàðêÿí, êîìèññèéàíûí äè- ýÿð öçâëÿðèíèí ýÿëäèéè íÿòècÿëÿðäÿí éàëíûç þç ôèêèðëÿðèíèí äîüðóëóüó- íó òÿñäèãëÿìÿê ö÷öí èñòèôàäÿ åäÿ áèëÿðëÿð. Ðÿé åêñïåðòèçàíû àïàðàí åêñïåðò (åêñïåðòëÿð) òÿðÿôèíäÿí èìçàëàíûð âÿ åêñïåðòèçàíû àïàðàí òÿøêèëàò ìþùöðö èëÿ ìþùöðëÿíÿðÿê, åêñïåðòè- çàíû òÿéèí åäÿí òÿøêèëàòà ýþíäÿðèëèð. Êîìèññèéà òÿðÿôèíäÿí àïàðûëàí åêñïåðòèçà çàìàíû ðÿé áöòöí öçâëÿð òÿðÿôèíäÿí èìçàëàíûð. ßýÿð ðÿéÿ cÿäâÿëëÿð, ãðàôèêëÿð âÿ ñ. ÿëàâÿ îëóíàðñà, îíëàð äà åêñïåðò òÿðÿôèíäÿí èìçàëàíìàëû âÿ ìþùöðëÿíìÿëèäèð. Ðÿé ñÿùèôÿëÿíèð âÿ îíóí òÿðòèá îëóíäóüó òàðèõ ãåéä îëóíóð. Ðÿé èêè íöñõÿ ùàçûðëàíûð âÿ áèðè åêñïåðòèçàíû òÿéèí åäÿí òÿøêèëàòà ýþíäÿðèëèð. Êîìèññèéàíûí âÿ éà êîìïëåêñ åêñïåðòèçàíûí ðÿéè, åêñ- ïåðòèçàíû òÿéèí åäÿí îðãàíëàðà êèôàéÿò åäÿ áèëÿcÿê ñàéäà ùàçûðëàíûð. Ýþìðöê îðãàíûíäà áàø âåðìèø ýþìðöê ùöãóã ïîçóíòóñó èëÿ áàüëû ìÿùêÿìÿäÿ áàõûëàí èøÿ äÿ ðÿé åéíè ãàéäàäà ùàçûðëàíûð, åëàí îëóí- äóãäàí ñîíðà èñÿ ùàêèìÿ òÿãäèì îëóíóð. Ðÿéèí âåðèëÿ áèëìÿìÿñè ùàããûíäàêû ìÿëóìàò (àêò) äà ö÷ ùèññÿäÿí èáàðÿò îëìàëûäûð: - ýèðèø; - ÿñàñëàíäûðìà (ìîòèâèðîâêà); - éåêóí. Ýèðèø âÿ éåêóí ùèññÿñèíäÿ åéíè ìÿëóìàòëàð âåðèëñÿ äÿ, ÿñàñëàí- äûðìà ùèññÿñèíäÿ ðÿéèí âåðèëÿ áèëìÿìÿñè ñÿáÿáëÿðè ýþñòÿðèëìÿëèäèð. Áóíäàí áàøãà, éåêóí ùèññÿäÿ åêñïåðò ãàðøûñûíäà ãîéóëìóø áöòöí ñóàëëàð öçðÿ càâàáûí 69
âåðèëìÿñèíèí ìöìêöíñöçëöéö ýþñòÿðèëìÿëèäèð. Ðÿéèí âåðèëÿ áèëìÿìÿñè ùàããûíäàêû àêò (ìÿëóìàò) èêè íöñõÿäÿ ùàçûðëàíûð âÿ ìþùöðëÿíèð. Áèð íöñõÿ åêñïåðòèçàíû òÿéèí åäÿí îðãàíà ýþíäÿðèëèð. ÝÙÏ áàðÿäÿ èøèí ècðààòû âÿ éà îíà áàõûëìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð èøòèðàê åäÿí ìöòÿõÿññèñ, ùÿìèí èø öçðÿ øàùèä ãèñìèíäÿ äèíäèðèëÿ áèëÿð. Ìöòÿ- õÿññèñèí ÷àüûðûëìàñû èëÿ áàüëû ìöñòÿíòèãèí òÿëÿáè, îíóí èøëÿäèéè èäàðÿ,ìöÿññèñÿ âÿ éà òÿøêèëàòûí ðÿùáÿðëèéè òÿðÿôèíäÿí éåðèíÿ éåòèðèëìÿëèäèð. Èñòèíòàã ùÿðÿêÿòëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðìÿçäÿí þícÿ ìöñòÿíòèã ìöòÿ- õÿññèñèí øÿõñèééÿòèíè âÿ ñÿðèøòÿëèëèéèíè òÿñäèã åòìÿëè, îíóí øöáùÿëè øÿõñÿ îëàí ìöíàñèáÿòèíè àéäûíëàøäûðìàëûäûð. Ìöñòÿíòèã ìöòÿõÿññèñÿ, îíóí ùöãóã âÿ âÿçèôÿëÿðèíè àéäûíëàøäûðìàëû, þç âÿçèôÿëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðìÿäèêäÿ ìÿñóëèééÿòèíè ïðîòîêîëäà ýþñòÿðìÿëè âÿ ïðîòîêîëó îíà èìçàëàòìàëûäûð. Ìöòÿõÿññèñ àøàüäàêû âÿçèôÿëÿðè éåðèíÿ éåòèðìÿëèäèð: - ÷àüûðûøà ýÿëìÿê; - þç áèëèê âÿ áàcàðûüûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ ñöáóòëàðûí àøêàðëàíìàñû, áàüëûëûüû âÿ ýþòöðöëìÿñè èøèíäÿ ìöñòÿíòèãÿ êþìÿê åòìÿêëÿ, èøèí ècðààòûíäà èøòèðàê åòìÿê; - ñöáóòëàðûí àøêàðëàíìàñû, áàüëûëûüû âÿ ýþòöðöëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð øÿðàèòÿ ìöñòÿíòèãèí äèããÿòèíè cÿëá åòìÿê; - åòäèêëÿðè ùÿðÿêÿòëÿð öçðÿ àéäûíëàøäûðìà àïàðìàã. Ìöòÿõÿññèñ ñöáóòëàðûí àøêàðëàíìàñû, áàüëûëûüû âÿ ýþòöðöëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð ïðîòîêîëà äöçÿëèøëÿð åòìÿê ùöãóãóíà ìàëèêäèð. Þç âÿçèôÿëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðìÿêäÿí èìòèíà åäÿí ìöòÿõÿññèñÿ ècòèìàè òÿñèð òÿäáèðëÿðè âÿ éà ìÿùêÿìÿ éîëó èëÿ ïóë cÿðèìÿñè òÿòáèã åäèëÿ áèëÿð.
70
Kataloq: application -> uploads -> 2015 2015 -> 4 İstehlakçıların davranışının modelləşdirilməsi Son istehlakçıların davranışının modelləşdirilməsi 2015 -> MİkrobiologiYA, sanitariya və GİGİyena fəNNİ azərbaycan böLMƏSİ 2015 -> Magistrantların dissertasiya mövzusunun yazılması, müzakirəsi və müdafiəsi üçün yaddaş qeydi Birinci tədris ILI üzrə 2015 -> AZƏrbaycan respublikasinin təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti 2015 -> План: Məqsəd auditoriyasının elementləri və mövqeləşdirmənin prinsipləri 2015 -> АзярбайжАН РЕСПУБЛИКАСЫ ТЯЩСИЛ НАЗИРЛИЙИ азярбайжан дювлят игтисад университети 2015 -> MÖvzu giriş. Materiya. Kimya, yaranması, inkişaf tarixi, əsas kimya qanunları 2015 -> Bazarların cəlbediciliyi plan bazarın mütləq və cari potensialı 2015 -> İqtisad elminin tarixi və metodologiyasы “ 2015 -> Ali təhsil müəssisəsinin Nümunəvi Nizamnaməsi"nin və "Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin dəyişiklik edilmiş bəzi qərarlarının siyahısı"nın təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin Qərarı Yüklə 0,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|