Бакы, «Тящсил» нпм, 2007, 291 сящ



Yüklə 4,8 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə4/19
tarix28.04.2017
ölçüsü4,8 Kb.
#16136
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   19

ЫВ ФЯСИЛ 
 
СЦНИ ДИЛЛЯР 
 
ЫВ. 1. Сцни дил идейасы барядя 
 
Бейнялхалг  кюмякчи  дил,  ону  сцни  дил  дя  адлан-
дырырлар,  ХЫХ  ясрин  яввялляриндян  «цнсиййят  васитяси  тямяр-
кцзляшмяли  вя  инкишаф  етмялидир»  тялябиня  ъаваб  олараг 
мейдана  эялди.
1
 1903–ъц  илдя  Л.Кутура  вя  Л.Ло  бяйан 
етдиляр  ки,  дцнйаны 40 эцня  эязиб  гуртармаг  олар 
(Ж.Вернес ися  80 эцня дейирди). Щалбуки телефон вя симсиз 
телеграфла  бир  анын  ичиндя  Париси  Лондонла,  Турини  Берлинля 
ъалашдырмаг  мцмкцндцр.  О  заман  гаршылыглы  ялагялярин 
интенсивлийини  тямин  етмяк  цчцн  дцнйада  кюмякчи  дил 
идейасы  йаранды.  И.А.Бодуен  де  Куртене    йазырды  ки, 
яслиндя  бейнялхалг  кюмякчи  дил  идейасы  лап  чохдан 
мейдана  эялмишдир.  Бялкя  дя  Бабил  дилляриля  баьлы  ящвалат 
еля  бу  истякдян  йараныб.
3
  Тякдиллилик  бяшяриййят  цчцн  бир 
ъязадыр,  инсан  щейсиййятиня  тохунан  мясялядир.  Дил  бирлийи 
ян йахындакына нифрят, башгасына дюзцмсцзлцк демякдир, 
башгасыны  яля  салмаг,  ону  рам  етмякдир.  Йада  салаг  ки, 
йунанлар башга дилдя данышанлары барбар адландырырдылар.  
Ващид  дил  уьрунда  мцбаризя  империйаларда  даща 
эениш йайылыр. Башга халглары язмяк, дилини мящв етмяк, юз 
ирадясиндян 
дюндярмяк 
сийасяти 
дили 
сыхышдырмаг 
сащясиндя  ъинайяткарлыг  вя  эеносидля  мцшайят  олунур. 
Кечмиш  советляр  бирлийи,  инди  Иран  вя  рус  дювлятляри  буна 
бариз  нцмунядир:  Зорла  башга  халгларын  дилляринин  мящви, 
цстцнлцйц юз дилиня вермяк бу эцн гоншу юлкялярдя дювлят 
сийасятидир. Бурада дин бирлийи дя мцщцм рол ойнайыр. Айры-
айры  юлкялярдя  апарылан  бу  сийасят  артыг  глобаллашма 
дюврцндя ващид бейнялхалг дил идейасы гаршысында аъиздир.  
Илк дяфя олараг бяшяр тарихиндя сцни дили ортайа атан 
вя  бунунла  баэлы  бцтцн  мясяляляря  айдынлыг  эятирян 
Л.Кутура вя Л.Ло олмушлар. Онлар бурада апостериорикдян 

 
44
тутмуш  гарышыг  диля  гядяр 38 систем  нцмайиш  етдирирляр. 
Онлар щятта ващид кюмякчи бейнялхалг дил мясялялярини щялл 
етмяк  цчцн  дцнйа  елми  академийалары  иттифагыны  ъялб  ет-
мяк  мягсядиля  хцсуси  бир  гурум  тясис  етмишдиляр.
4
  Чцнки 
онлар  тябии  диллярин  вя  йа  латын  дили  кими  юлц,  анъаг  нейтрал 
дилин  гябул  едилмясиля  мясялянин  щяллини  утопийа  щесаб 
едирдиляр.  
Латын  дили  чохсайлы  синонимляри  (мяс.,  либер – китаб, 
либер – азад), гарма-гарышыг шякилчиляри ави авис-ин датив вя 
аккузативи,  щям  дя  авус-ун  адлыг  щалында  ъями),  фелдян 
чятин фярглянян исимляри (мяс., амер – севэи, щям дя «се-
вирям».),  гейри – мцяййян  артиклин  олмамасы,  синтаксисин-
дяки чохсайлы уйьунсузлуглар буна имкан вермир. 
Демяли,  априорик  йол,  йяни  фикри  ифадя  етмяк  цчцн 
хцсуси  ишарялярин  садяляшмиш  вя  расионал  формасы  тябии 
цнсиййят васитялярини явяз едя билмяз. Анъаг тябии дил мо-
делиня  сюйкянян,  бу  дилдяки  кими  щамынын  ишлядя  биляъяйи 
лцьятин  йарадылмасы,  йяни  апостериорик  дилин  иъад  едилмяси, 
башга сюзля  мювъуд тябии диллярин мцгайисяси вя мцвази-
нятли  синтезиндян  доьан  бир  диля  бюйцк  ещтийаъын  олмасыны 
щамы гябул едярди
5.
  
Э.Лайбнисля (1646-1695) тяхминян  ейни  вахтда 
саксонийалы алман Карпопщоропщилус (эцман ки, лягябидир) 
1723-ъц илдя юз гурулушу вя хцсусиййятляриля мювъуд ъанлы 
дилляря охшайан бир сцни дил лайищясини «Аъта Ерудиторум» –
да 1743-ъц    илдя  чап  етдирдиляр.  О,  илк  апостериорик  дил  иди. 
Лакин  бу  лайищя  ит-бата  дцшдц.  Щятта  Л.Кутура  вя  Л.Ло 
онун  щаггында  йухарыда  чыхан  икинъи  ясярляриндя  хябяр 
вердиляр.

Щямин ясрдя даща ики сцни дил йаратмаг ъящди гей-
дя алыныб: 1) Фаигует-ин «Ланэуе Нонвелле» вя 2) Шипферин 
«Ъоммуниъатионсспраъще» (1839). 
Бундан  сонра  сцни  дил  уьрунда  ахтарышларына  ара 
верилир.  Йенидян  бу  идейа  ХЫХ  ясрин  орталарындан  башлайа-
раг щямин ясярин сонларына доьру вцсят алмаьа башлайыр. 

 
45
ЫВ. 2. Сцни диллярин йаранмасы принсипляри 
 
Инсанын  диллярин  йаранмасы  вя  фяалиййятиня  тясирини 
биз  мцхтялиф  тярздя  мцшащидя  едирик.  Данышыланын  эюрцн-
тцйя  чеврилмяси  (нитгин  вя  няьмялярин  видео  эюрцнтцляри, 
орфографийа,  орфоепийа  вя  орфофонийа  гайдаларынын  низам-
ланмасы,  лцьятлярин  вя  йазы  системляринин  йаранмасы,  дцз-
эцн йазы вя данышыг сянятинин формалашмасы) инсан шцуру-
нун  диля  тясиринин  бариз  нцмуняляридир.  Дилдян  истифадя  щя-
мишя  ъямиййяти  наращат  едян  вя  ону  марагландыран  мя-
сялялярдян  олмушдур.  Бязян  цнсиййятин  асан  щяйата 
кечмяси цчцн ъямиййятин мцхтялиф груплары разылашма йолу 
иля  сечим  едирляр.  Чин-рус,  чин-инэилис,  франсыз-яряб  вя  с. 
кими  пиъин  дилляри  бу  ъцр  разылашма  ясасында  йаранмыш  
дилляр  щесаб  едилир.  Бунлар  тябии  цнсиййят  васитяляридир.  Ан-
ъаг бунларын фяалиййят эюстярмясиндя шцурун вя мягсяд-
йюнцлцлцйцн  мцяййян  елементи  юзцнц  бцрузя  верир. 
Бунлар шярти разылашма характери дашыйыр вя гапалы груп вя 
ъямиййятлярдяки  «дилляря»  хасдыр.  Оьруларын,  щярбичилярин, 
балыгчыларын вя с. дилляри бурайа аиддир. 
Анъаг айры-айры фярдляр тяряфиндян кяшф едилян дилляри 
шцурлу  шякилдя  сечирляр  вя  ондан  аьлабатан  гайдада 
йарарланырлар.  Бу  ъцр  дилляр  бейнялхалг  статус  газаныр. 
Дилчилик  елми,  йухарыда  дейилдийи  кими,  бу  диллярин  йаран-
масында 3 принсипдян истифадя едир: 
1) априористик  принсип.  Бу  заман  фикрин  ифадяси  цчцн 
имкан  дахилиндя  дил  материалларындан  асылы  олмайан  хцсуси 
ишаряляр  иъад  едирляр.  Бу  сюзцн  ъидди  мянасында  мянтиги 
ъящятдян  дцзцлмцш  символлар  системидир,  йяни  тябии  дил 
дейилдир.  Мясялян,  дягиг  елмлярдяки  символлар,  онлар  тябии 
ки,  ади  инсан  дилини  явяз  етмякдя  аъиздир. (а+б)
2
-ни  баша 
дцшмяк цчцн ян азы ади ъябри билмяк лазымдыр. 
2) апостериорик принсип. Бурада тябии диллярин матери-
алындан «сцни» дил дцзялтмяк цчцн истифадя олунур. Бу, тя-
бии  дилин  ясасында  йаранан  садяляшмиш  вя  цнсиййятя 

 
46
уйьунлашдырылмыш дилдир. Линэуа, Ъатолиъ, Пан Роман вя йа 
Универсал, Нови Латын Дилпок, Идиом Неутрал, Аполениа, Ес-
перанто беля диллярдяндир. 
3) гарышыг принсип. Бурада йухарыда адыны чякдийимиз 
ики  принсип  бирляшдирилир,  йяни  мювъуд  диллярин  материалындан 
танынмаз  дяряъядя  дяйишикликлярля  дцзялян,  цмумиликдя 
ися  шаблонлардан  истифадя  едилмякля  йаранан    дил.  Бурайа 
ян эениш йайылмыш волапцк, Парис таъири Л.Болакин йаратдыьы 
«Ланэуе блуе» вя с. дилляр дахилдир. 
 
ЫВ. 3. Гарышыг дилляр 
 
 
Бу  принсипля  дцзялян  дилляр  ичярисиндя  ян  эениш  йа-
йылмышы волапцк-дцр. Бу сюзцн юзц инэилис дилиндяки «wорлд» 
(дцнйа) вя «спеак» (данышмаг) сюзляриндян эютцрцлцб. Илк 
дяфя бу дил бейнялхалг дил кими гябул едилиб вя католик кеши-
ши  Йощанн  Мартин  Шлайер (1831-1912) 1879-80-ъы  иллярдя 
инэилис  вя  латын-роман  дилляри  материаллары  ясасында,  грам-
матикасы ися ясасян ъанлы алман дилиня ясасланмагла тяря-
финдян йарадылыб. Бу дил бцтцн халгларын бирлийи вя гардашлыьы  
дили  кими  йараныб.  Иътимаиййятя  тягдим  едилян  кими  ъянуб-
гярби алман вя гоншу Франса мяканына, орадан да сонра 
бцтцн дцнйайа йайылды
7
. Артыг он илдян сонра бу дилдя 283 
клуб варды, Авропа, Америка, Австралийада бу дилдя курслар 
тяшкил  олунурду,  дипломлар  верилирди,  дюврц  мятбуат  чап 
олунурду. Онун йарадыъысы бу дили бяшяриййятя ана дили кими 
тягдим етмяйи  арзулайыр вя бцтцн диллярин тезликля сырадан 
чыхараъаьыны  истяйирди.  Бу  дилин  йаранышдан  идеолоэийасы 
йанлыш иди. О «менаде бал пцки бал» (бяшяриййятя йалныз бир 
дил) психопаталожи принсипиня ясасланырды, чцнки католик шца-
ра ясасланан бу принсип «бир сцрцйя бир чобан» кими сяр-
сям  идейайа  сюйкянирди,  бу  да  инсанлара  бядбяхтлик  вя 
фялакят эятирярди.
7  
Щазырда йалныз гейдя дцшмцш манйак-
лар  беля  дцшцня  билярляр.  Она  эюря  дя  бейнялхалг  диля 

 
47
мейл  бу  эцн  йалныз  лазым  эялян  щалларда  ишляня  билян  кю-
мякчи дил кими йанашмаг мцмкцндцр. 
Демяли,  бу  дил  садяляшир,  дяйишдирилир  вя  йениляширди. 
Анъаг  башга  щалларда  олдуьу  кими  лайищя  йайылдыгъа  на-
данларын  ялиня  дцшцр,  ян  йахшысы  йахшынын  дцшмяни  олур. 
Еляъя  дя  волапцк  дили.  Аз  мцддят  ярзиндя  о,  эетдикъя  сы-
хышдырылырды,  узагларда  изи  галды,  щалбуки  онун  кюйняйиндян 
Идиом  Неутрал (1902), Ланэуе  Универселле (1886), Бопал 
(1887),  Спелин (1886), Дил (1893), Балта (1893), Велтпарл 
(1896) кими сцни дилляр чыхмышды. 
Волапцк  инэилис  дилини,  ясасян  дя  онун  фонетик  гу-
румуну сивилзасийалы халгларын дили кими нцмуня эютцрцрдц, 
бахмайараг ки, Шлайер лексикону алман дилиня ясасян эю-
турмцшдц.  Онда 28 графем  вар,  щяр  фонемя  бир  графем 
уйьун  эялир.  Щямишя  ахырынъы  щеъа  вурьулудур.  Тяляффцзц 
асанлашдырмаг мягсядиля Шлайер /р/-ны юз системиня дахил 
етмямишди, чцнки она эюря чинлиляр бунда чятинлик чякирляр. 
Лакин  о  нязяря  алмамышды  ки,  шярг  халглары  /р/-дакындан 
даща чох ону /л/-дан фяргляндирмякдя чятинлик чякирляр. 
Анъаг  /р/-нын  кянарлашдырылмасы  тябии  диллярдян 
эютцрцлян  сюзлярин  дейилиши  цчцн  чятинлик  йарадырды.  Алман 
дилиндяки  «Берэ» (даь)  сюзцндян  «э»  эютцрцляндя  олур 
«бел», «Феуер» (алов) 
→ фил. Демяли, тябии диллярин лексико-
нуна сюйкянмяк апостериор диллярин цстцнлцйц сайылса да, 
йухарыдакы мисалларда едилян дяйишикликляр бу цстцнлцйц ще-
чя  ендирир. «Бел»  ня  роман  дилляриндяки  «эюзяллик»,  ня  дя 
алман дилиндяки «Берэ»-ля бирбаша ялагя йаратмаэа имкан 
вермир. Бу дилдя грамматикада щал системи (мяс. «Щаус» 
(ев):  дом,  дома,  доме,  доми»  гадын  ъинси  ардыъыл  олараг 
киши ъинсиня ясасян дцзялир, сифятляр щямишя /-ик/ сонлуьуна 
маликдир  (эуд –«Эцте» (хошхасиййятлилик,  йахшылыг) – эудик 
(йахшы),  мцгайися  дяряъясинин  эюстяриъиси – ум  вя  с-дир. 
Мигдар  сайларындан /-с/-ля  онлуглар  дцзялир: «бал» (бир) – 
балс (он). Заман зярфляри /дел-/ префиксиля дцзялир, /-ар/ шя-
килчиляриля елми анлайышлар йараныр (стел
 
-
 
(улдуз), стелар – (ас-

 
48
трономийа)  вя  с.  Бурада  анлашылмайан  щаллар  да  чохдур. 
Мяс., /флитаф/ учан (щейван), анъаг гушлар вя арылар нядян-
ся учан сюзцндян дцзялмир. 
Волапцк  фялсяфи  дил  олмаса  да,  анлайышлара  фялсяфи 
методла  йанашыр,  нятиъядя  диллярин  чатышмазлыьыны  юзцндя 
якс  етдирир,  онларын  мянтиги  цстцнлцйцндян  истифадя  етмир
8

О, сырф априор дейил, чцнки тябии диллярин сюз кюкляриндян исти-
фадя едир, амма ейни заманда о апостериор дейил, чцнки о 
бу кюкляри мцнтязям деформасийайа уьрадараг онлары та-
нынмаз щала салыр. Она эюря дя о, гарышыгдыр, о, мцряккяб 
дцзялтмяляри  примитивлик  вя  регрессивликля  ишлятмякля  даща 
чох пиъин дилиня уйьунлашыр. Мцг. ет: 
 
Пиъин                                                         волапцк 
Оут сиде – wалкее – ъан сее                   нобастонаъан – даш –  
                                                                - зярэярлик алыш - вериши; 
Ин сиде – wалкее – но – ъан –сее            щярякят - няъиб   
 
Демяли,  волапцкдян  бир  нечя  апостериорик  дил  мей-
дана эялди. Онлардан елементар грамматикасы бюйцк рийа-
зиййатчы  вя  мянтигчи  Ъ.  Пеанонун  Латино  сине  флексионе 
(1903) дили иди. Онун ниййяти йени дил йаратмаг дейил, адыны 
садяляшдирмякля  йазылы  формада  бейнялхалг  елми  мцбади-
ляни тямин етмяк мягсядини эцдцрдц. Онун мягсяди щал-
ланмасыз латын дили йаратмаг иди. О да башга дилляр кими та-
рихи  факт  олараг  галды («Линэуа» (1888), Анэло – Франъа 
(1889), Нов Латин (1890), Идиом Неутрал (1902) вя с. 
 
ЫВ. 4. Есперанто 
 
Есперанто  диэяр  апостериорик  дилляр  кими  Авропада 
роман – эерман вя славйан дилляринин материалларына яса-
сян  дцзялиб.  Бу  онун  щям  фонетик,  морфоложи,  лексик,  син-
тактик, семантик тяряфиня, етимолоэийасына, щям дя йазысы-
на аиддир. Щям тябии, щям дя сцни диллярдя фонетик вя график 
тясяввцрляр арасында ассосиатив ялагяляр вардыр, йяни график 

 
49
тясяввцрляр  акустик  вя  артикулйатор,  щабеля  персептив  кор-
релйатлара  сюйкянир.  Щяр  икисиндя  сюз  мяркязи  йер  тутур. 
Мяс.,  есперанто  дилиндя /-о/  айрылыгда  исми, /-ос/  ися  эя-
ляъяк  заманы  билдирир. /-и/  шякилчиси  гейри-мцяййян  хябяри 
билдирирся, /ми/(мм/, ъи (см), ли (о), ŝи (о (гадын), ĝи (о (орта 
ъинс),  ни  (биз),  ви  (сиз)  сюзляриндя  сонда  эялян  /и/  шяхс 
явязликлярини  билдирир. /-ис/-дя  /и/  саити  /с/  иля  бирликдя  кечмиш 
заманы билдирир.      
Тябии  диллярдя  олдуьу  кими  есперантода  да  тяк  вя 
ъям  вардыр.  Анъаг  есперанто  дцзцлцшцн  айдынлыьы  вя 
дцзэцнлцйц бахымындан тябии диллярдян цстцндцр. 
Есперантону  илк  дяфя  полйак  щякими  Л.  Лцдвик  За-
менщоф (1859-1917) рус  дилиндя 1887-ъи  илдя  йаздыьы  ки-
табда дцнйайа елан етди
9
.  
Китаб  «Доктор  Есперанто»  ады  алтында  чап  олунуб, 
бу да «цмид едян доктор» демякдир. 
Яслиндя ися Л.Заменщоф щяля эянъ йашларында бей-
нялхалг дил щаггында дцшцнцрдц. Ямиси Жозефин нийя гейри-
йящуди  ад  эютцрмяси  мяктубуна  ъаваб  олараг  йазырды  ки, 
о Лцдвик адыны сечиб, чцнки Комениусун ясяриндя бу ада 
раст  эялиб (31. ЫЫЫ. 1876-ъи  ил  мяктубу,  Ламберти, 1990, с. 
49). 
Л.Заменщофун  мяншяйи  вя  шяхсиййяти  онун  нясли-
нин йайылмасына тякан верди. О заман чар щакимиййятинин 
Полша  краллыьына  аид  олан  Литвада,  Биалстокда  йящуди  аиля-
синдя  доьулан  халгларын  вя  диллярин  чульалашдыьы  йердя 
доьулмасы, орада миллятчи чыхышларын вя  антисемитик дальа-
ларын  даими    тясириня  мяруз  галырды.  Йящуди  олдуглары  цчцн 
чар  режими  тяряфиндян  тягибляря  вя  репресийалара  мяруз 
галмасы  онда  универсал  дил  идейасыны  доьурду  ки,  бу  йолла 
о,  халглары  айры-сечкилик  азарындан    хилас  етмяк  истяйирди
10

О юз ягидя достлары иля щямряй иди вя цмид едирди ки, йящу-
диляр  Фяляситин  торпагларына    гайыдаъаг.  Анъаг  онун  лай-
зистик  инамы  щяр  щансы  бир  насионалист  сионизмля  бир  йеря 
сыьмырды. Она эюря дя диаспораны ана торпаьа гайытмагла 

 
50
онун дилини тягдим етмяк явязиня, дцнйанын бцтцн йящуди-
лярини бир дил васитясиля бирляшдиряъяйиня инанырды
11
. Есперан-
то мцхтялиф юлкялярдя йайылыр, хцсусиля славйан мяканында, 
сонра Авропада дилчиляр вя философлар бейнялхалг мигйасда 
конгрессляр тяшкил едирляр. Бу  заман Л.Заменщоф аноним 
мягаля иля чыхыш едир вя бу мягалядя универсал гардашлыг 
идейасы  иля  долу  щоморанисмо  тялимини  тяблиь  едир.  Еспе-
ранточулар  ися  йени  дил  уьрунда  мцбаризяни  щяр  щансы  бир 
идеолоэийадан  асылы  олмайараг  мцхтялиф  дини,  сийасы  вя  фял-
сяфи тясяввцрляри бирляшдирян дцнйа дили щаггында дцшцнцр-
дцляр. Щятта Л. Заменщофун йящудилийини щеч йада салмыр-
дылар ки, цмуми йящуди тясириндян азад олсунлар. 
Есперанто  щярякаты  мцтляг  нейтраллыьа  инанырды,  фи-
лантропик  импулсла  долу  дини  мцнасибят  тяшкилатларын  еспе-
ранто  щярякатына  дахил  олмагда  щялледиъи  рол  ойнады,  йяни 
ейни  идеалда  иштирак  едянляри  самидеани  адланлырырдылар.  Бу 
да Л.Н.Толстой кими пасифист щярякатчыларын тящлцкяли ингилаби 
идеолоэийайа  йанашмасына  имкан  верирди.  Нятиъядя  еспе-
рантистляр  мцхтялиф  юлкялярдя  насистляр  тяряфиндян  тягиб  ол-
дулар.  Бу  да  идейаны  даща  мющкям  едирди.  Бу  чабалар 
ХВЫЫ ясря гядяр олан мцкяммял дил чалышмаларыны сяъиййя-
ляндирирди. 
Есперанто  тяряфдарлары  чох  олду.  Дилчи  И.А.Бодуен 
де Куртене, О.Йесперсендян (1860-1943) тутмуш тябият-
шцнас  Ч.Пеано  вя  философ  Б.Расселя  гядяр  адамлар  она 
тяряфдар  олдулар.  К.Карнап  юз  тяръцмейи-щалында  щямряй-
лик доьуран цмуми дил щиссляриндян цряк долусу данышыр вя 
бу дилин ифадя имканларынын бюйцклцйцнц вя структур садя-
лийини хцсуси гейд едирди. Щятта А. Мейе (1866-1936) дей-
ирди ки, есперантонун фяалиййяти эюстярир ки, бунунла щяр бир 
нязяри дискуссийа мянасыздыр.
12
 
Есперантонун  уьурларындан  бу  эцн  данышан  одур 
ки,  дцнйанын  мцхтялиф  шящярляриндя  Универсала  Есперанто 
Асоъио  мювъуддур.  Бу  дилдя  щазырда 100 периодика  чыхыр, 
бцтцн  ядябиййатларын  ясаслары  есперантойа  тяръцмя  олу-

 
51
нуб,  Инъилдян  тутмуш  Андерсенин  наьылларына  гядяр,  щятта 
бу дилдя орижинал ясярляр дя йазылыб. Волапцкдя олдуьу кими, 
есперантода  да  илк  ясярлярдя  лексикон  вя  грамматикайа 
даир  мцхтялиф  ислащатлар  олду. 1907-ъи  илдя  Бейнялхалг  дил 
сечими  комитясинин  биринъи  катиби  Кутура  етдиклярини 
Л.Заменщоф  сатгынлыг  адландырырды.  Есперанто  ян  йахшы  дил 
щесаб  едилди  ки,  анъаг  ислащ  формасында  сонралар  Идо  ад-
ландырмалы олду (Л.де Беауфронтолан эялди, бахмайараг ки,  
Франсада о, ян бюйцк есперантист иди). Анъаг есперантист-
лярин  чоху  бундан    имтина  етди  вя  Л.Заменщоф  принсипиня 
садиг  галды,  онлар  чалышырдылар  вахташыры  лексик  зянэинликляр 
вя дцзялишляр етсинляр вя Л. Заменщофун 1905-ъи илдя йаз-
дыьы, «Фундаменто  де  Есперанто»  китабында  сюйлядийи  ди-
лин «сабит нцвяси» принсипиня садиг галмышлар. 
«Есперанто»нун  ялифбасында 28 щярф  вар.  Бурада 
щяр  фонемя  бир  ишаря  принсипи  эютцрцлцб.  Сюздя  анъаг 
сондан  яввялки  щеъа  вурьуланыр.  Артиклин  бир  формасы  вар     
/-ла/,  хцсуси  адлардан  габаг  артикл  олмур.  Гейри-мцяййян 
артикл йохдур
13

Артыг  эянълик  илляриндя  Л.Заменщоф  гейд  едирди  ки, 
сюз ещтийаты бир чох Авропа дилляриндя олдуьу кими щям га-
дын  ъинсиндя,  щям  дя  сюздцзялтмядя  шякилчи  мянтигиня 
уйьун  олмушдур. /Буъщ/  Бцъщереи  (китаб(китабхана), 
/пщармакон/  пщармакеиа,  рех  /реэина,  эалло/  эаллино,  ще-
рое/  щероине,  зар/  зарин);  анъаг  гаршылашмалар  префиксля 
дцзялир: /щеуреух/  малщеуреух,  термо/  малфермо,  рус  ди-
линдя  ростом  /мали-ростом  (щцндцр / алчаг). 1876-ъы  ил 24 
сентйабр  тарихли  мяктубунда  Л.Заменщоф  цмуми  кюкя 
малик сюзляри мцхтялиф диллярин лцьятляриндян неъя сечдийини 
тясвир  едир  вя  бунунла  да  ону  бир  чох  диллярдя  данышанлар 
цчцн анлашыглы етмяк истядийини йазыр: линэwе, линэуа, ланэ-
уе, ленэуа, ланэуаэе; роса, росе, роза вя с.
14
  
Сонралар  о,  имкан  дахилиндя  мяна  принсипини  сечир 
вя эерман вя славйан дилляриндян истифадя етмякля роман 
дилляриня  цстцнлцк  верир.  Беляликля,  сюзляря  нязяр  салдыгда 

 
52
мялум олур: а) чоху юз сюзляринин ейни охшары олдуьу цчцн 
тез таныныр; е) артыг она ня йолласа таныш олан йад дилин сюз-
ляри; б) бязиляри илк бахышдан чятин, лакин бир дяфя мянасыны 
юйряняндян  сонра  тез  танынан  вя  йадда  сахланыла  билян 
сюзляр;  ч)  там  йени  олан  сюзляр:  мяс.,  абела  (ары),  аэуд 
(йанында),  акто  (акт),  алумето  (кибрид),  бирдо  (гуш),  ъиэа-
редо  (сигарет),  домо  (ев),  фали  (дцшмяк),  фросто  (шахта), 
фумо  (тцстц),  щундо  (ит),  като  (пишик),  крайоно  (гялям), 
квар (дюрд). Мцряккяб исимляри априорик диллярин критерийалары 
ясасында дцзялдир. 
Мяс., «йазы столу»-ну о /скриботабло/ адландырыр, яв-
вял йазмаг, сонра ися «стол» анлайышыны формалашдырыб. 
Нейтрал  формада /-о/, гадын  ъинси  ися    /-ин/  шякилчиси 
артырмагла  дцзялир.  Амма  бурада  ъинсдян  йох,  исимдян 
сющбят  эетдийи  нязяря  чапдырылыр.  Мяс.,  Ватер/Муттер 
(ата/ана) = патр – о  /патри  –ин  –о,  Кюниэ/Кюниэин 
=(шащ/шащына) – рего/рег–ин-о),  Мäнъщен/Wеибъщен  (ки-
шиъик/гадынъыг) = виро/вир-ин-о.  Ъям  ися  тякин  сонуна /-ж/ 
артырмагла дцзялир: «дие Вäтер/дие Мцттер» (аталар/аналар) = 
ла патрож/ла патринож вя с.  
Тябии  диллярдя,  мяс.,  алман  дилиндя  Ватер,  Мут-
тер/Същwиеэерватер/Елтерн (ата, ана, гайината, валидейнляр) 
сюзляри  есперантода  беля  олаъаг  патро,  патрино,  бопатро, 
эепатрож. 
Есперантода  бцтцн  пешя  вя  фяалиййят  билдирян  сюз-
ляр -/исто/  шякилчисиля  дцзялир.  Мяс., /дектисто/ (диш  щякими) 
вя с.  
Сифятлярин дя дцзялмяси чох асандыр. Кюкя /-а/ яла-
вя едилир. Мяс., патр-а- «аталы» вя исимля кямиййятдя узла-
шыр. Бонаж патрож – йахшы аталар. 
Фелин алты формасы мцхтялиф шякилчилярля дцзялир. Мяс.: 
мясдяр (вид-и), индики заман (вид-ас), кечмиш заман (вид-
ис),  эяляъяк  заман  (вид-ос),  шярт  формасы  (вид-ус),  ямр 
формасы (вид-у!).  

 
53
Тябии  дилляр  гянаятчилик,  есперанто  ися  оптимизасийа 
принсипляриня  ямял  едир.  Тясирлик  щал  исмя (-н)  шякилчиси  ар-
тырмагла  дцзялир.  Тясирлик  щалы  ъцмлядя  синтактик  дцзцмц 
сащмана  салыр.  Мяс., /Ла  бирдо  флуэас  ен  ла  эардено// 
(Гуш  баьда  учур)  вя  /Ла  бирдо  флуэас  ен  ла  эарденон// 
(Гуш баьа учур).  
 
 
 
 
 
 
ЫВ. 5. Есперантонун мцсбят вя мянфи тяряфляри 
 
Мцсбят ъящятляр бунлардыр: 
1.  Есперантода  йазы  иля  тяляффцз  арасында  там  уй-
ьунлуг вар. Бу дилдя тябии диллярдяки кими  тарих вя тясадцф-
лярля шяртлянян  орфографик чятинликляр йохдур; 
2.  Омонимлярдян  доьан  анлашылмазлыг  бу  дилдя 
йохдур. Йяни ейни сясляниб мцхтялиф мяналы сюзляр йохдур. 
Сюз ойуну бурада демяк олар ки, мцмкцн дейилдир. Бу да 
садя дил дашыйыъыларынын хейринядир;  
3.  Тябии  диллярдя  сюз  вя  кюкцн  гейри-расионал  дяйи-
шиклийя  уьрамасы  бу  дилдя  йохдур.  Мяс.,  рус  дилиндяки 
сестрá, сестрí, сестрé, с'óстри, сест'ор вя с. кими дяйишмя-
ляр  йохдур.  Щалбуки  истянилян  тябии  дилдя  бунлара  бу  вя  йа 
диэяр  шякилдя  раст  эялмяк  олур.  Есперанто  бцтцн  алтерна-
сийалары истисна едир, сюз вя морфемляри ващид фонетик шякил-
дя  тягдим  едир.  Мяс., /бон/  щяр  йердя  «хейир»  вя  «хейир-
хащлыг» мянасында дяйишмяз галыр. Ейниля /патр/ (валидей-
ин), /вол/ (истямяк), /фар/ (етмяк), /вунд/ (йара), /флор/ (эцл, 
ачмаг) вя с.
15
 
Есперантода  щяр  бир  кюк,  шякилчи  ейни  формада  вя 
мянада  ейни  йердя  эялир.  Мяс., /-ар/  топлулуг  мянасыны 
верир.  Мцг.  ет: /щом-о/ (адам), /щом-ар-о/ (инсанлыг, 
адамларын  топлусу).  Айрылыгда /-ар/ (ися), /ар-о/ (йыьынъаг), 
/ар-о-ж/ (йыьынъаглар), /ар-и/ (йыьышмаг, топланмаг) вя с. 
4.  Есперантода  щяр  морфоложи  ващидин  юз  йериндя 
олмасы онун юйрянилмясини асанлашдырыр;  

 
54
5. Тябии диллярдян фяргли олараг бурада галыг, яняня 
вя тарихи дяйишиклик йохдур, онда истисналар йохдур. Щяр дил 
формасынын  категорийасы  бир  типдя  чыхыш  едир;  бир  щалланма, 
бир  тясриф,  бир  мцгайися  вя  с.  Тябии  диллярдя  ися  бунларын 
чохсайлы  типляри  вардыр.  Бу  дилдя  радикализм  бир  нюв    юзцнц 
щяр  аддымда  эюстярир.  Анъаг  бу  яламят  щям  дя  башга 
сцни диллярдя вардыр; 
6. Синтаксис сащясиндяки цстцнлцк илк андаъа юзцнц 
эюстярир, исим неъядир, фел неъядир вя с. Исим /-о/, сифят /-а/, 
зярф ися /-е/-йя маликдир
16
 вя с. 
Бяс  есперантойа  ирадлар  нядян  ибарятдир?  Дейирляр  
онда  вурьу  йекнясяклийи  вар  (о,  щямишя  сюзцн  ахырдан 
яввялки  щеъасы  цзяриня  дцшцр).  И.А.Бодуен  де  Куртене 
бунунла  разылашмайараг  йазырды  ки,  сцни  диллярдя  тяляффцз 
чаларлыглары морфоложи вя семасиоложи мягсядляр цчцн истифа-
дя  олунмур.  Щяряки  вурьунун  (рус,  серб,  словен,  алман 
дилляриндяки  кими)  олмасы  сцни  диллярин  ясас  гайясиня  зидд 
оларды.
17
   
Сцни диллярдя вурьу сюзцн танынмасына вя ъцмлядя 
бир  сюзцн  башга  сюзлярдян  фярглянмясиня  хидмят  едир. 
Демяли,  мащиййят  етибары  иля  вурьу  бурада  да  щяряки  ол-
дуьу диллярдяки кими, щям дя сабит олдуьу (полйак дилиндя 
ахырдан  яввялдя,  чех  дилиндя  анъаг  яввялдя,  франсыз  вя 
тцрк  дилляриндя  щямишя  ахырда)  диллярдяки  кими  таныма  вя 
сярщядлямя  ролуну  ойнайыр.  Вурьунун  сюзцн  сондан  яв-
вялки  щеъа  цзяриня  дцшмясини  ися  И.А.Бодуен  де  Куртене 
Л.  Заменщофун  полйак  мяншяли  олмасы  иля  изащ  едир.
18
  О, 
щямчинин  «ъ», «з», «к», «ж»  графемляринин  ишлядилмясини 
мящз бу амилля баьлайыр. Мяс., полйак дилиндяки Моśé ес-
перантода Моŝто кими верилир.  
Ону  гарышыг,  ващид  принсипля  тяртиб  олунмамагда 
да гынайырлар. 
Дцнйада гарышыг олмайан тябии дил вармы? Щяр бир дил 
фярди олдуьу кими, щям дя гарышыгдыр. Демяли, сцни дилин га-
рышыг  олмасы  шцбщя  доьурмамалыдыр.  Беляликля,  сцни  дилдя 

 
55
бейнялхалглыг,  апостериориклик,  гарышыглыг  бцтцн  дилляря  хас 
олан цмуми елементлярин олмасы ваъибдир. 
Есперантодан мяна вя семасиолоэийа садя кюкля-
рин  вя  елементлярин  фонетик  тяркибиня  уйьун  тяртиб  едилиб, 
щятта  бейнялмилял  сюзлярдя  дя.  Мяс., /театр/, /теле-граф/, 
/обжект/, /персон/ вя с. Бу дилин морфоложи тяряфи дя апосте-
риорик  тяртиб  олунуб,  анъаг  фонетик  тяряфи  ясасян 
а
  приори-
дир. Онун цстцнлцйц дя мящз бундадыр. Мящз буна эюря 
дилляри йамсыламаг вя йа гядим диллярин йамсыланмасы сящв 
оларды. 
Бязян  бу  дилдя  фразеолоэизмин  верилмясиндя  чятин-
ликлярин  олмасындан  данышырлар.  Ялбят  ки,  фразеолоэизмляр 
щяр бир тябии дилин ширяси вя ъаныдыр. Анъаг бейнялхалг сцни 
дил зянэинлийиля дейил, кюмякчи олмасы иля сяъиййялянир. Бей-
нялхалг дил мцяййян мянада щяр бир тябии дил кими фиксийа-
дыр.  
Дейирляр ки, эуйа есперанто дил дейил, жаргондур. Ис-
тясяк  ъанлы  дилляри  дя  беля  адландыра  билярик.  Бахыр  мяся-
ляйя щансы буъагдан йанашырыг. Бу да симпатийа вя анти-
патийадан асылыдыр. Ирад о ола биляр ки, о, щинд-Авропа дилля-
риня сюйкянир. Эуйа вахт ютдцкъя, икищеъалы /киам/ бирщеъа-
лы  /ъам/-а  чевриляъяк.  Беля  шейляр  тябии  диллярдя  дя  олур. 
Анъаг сцни дил щямишя нязарятдядир, шцурлу йараныб, шцур-
лу  ютцрцлцр,  шцурлу  ишлянир.  Ейни  просесляр  гядим  тябии  дил-
лярдя  дя  баш  верир.  Сцни  дил  щеч  вахт  тябии  дил  кими  парча-
ланмаз,  ону  халглар  бцтювлцкдя  юйрянмир,  йалныз  онун 
габагъыл нцмайяндяляри юйрянир вя ишлядирляр. 
 
 
 
 
 
 
 

 
56
Yüklə 4,8 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   19




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin