Бакы, «Тящсил» нпм, 2007, 291 сящ



Yüklə 4,8 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə9/19
tarix28.04.2017
ölçüsü4,8 Kb.
#16136
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   19

ЯДЯБИЙЙАТ 
 
1. Ф.Йадиэар(Вейсялли).Эерман дилчилийиня эириш. Бакы, 2003. 
2. Дж. Лайонз. Язык и лингвистика. М., 2004, с. 272. 
3. U.Gaier.Johann Gottfried Herder.“Klassiker der Sprachphi-
losophie. Von Platon bis Noam Chomsky.“ Hrsg von Tilman 
Borsche. München, 1996, s.215-233. 
4. Йеня орада,с.215. 
5. Ф.Й.Вейсялли. Дилчилик енсиклопедийасы. Бакы, «Мцтяръим», 
2006, Ы. 
6. Donatella Di Cesare. Wilhelm von Humboldt.“Klassiker der 
Sprachphilosophie. Von Platon bis Noam Chomsky.“ Hrsg 
von Tilman Borsche, München, s. 275-289. 
7. Дж. Лайонз. Язык и лингвистика. М., 2004, с. 273. 
8. Йеня орада, с. 279. 
9. Йеня орада, с. 281. 
10. Йеня орада, с. 276. 
11. Йеня орада, с. 283. 
12. Йеня орада, с. 284. 
             
 
Чалышмалар 
 
1. «Мядяни» вя «гейри-мядяни» дилляр терминлярини ишлятмяк 
ня дяряъядя дцздцр? 
2. Й.Г.Щердерин вя В.фон Щумболдтун дил фялсяфяляри щаг-
гында ня билирсиниз? 
3. Сепир-Уорф нязяриййясинин мащиййяти нядян ибарятдир? 
4. Диллярин вя тяфяккцрлярин охшарлыьы (изоморфлуьу) вя алло-
морфлуьу щагда ня билирсиниз? 
6. Явязликлярин ишлянмясиндя симметриклик вя асимметрлик 
ня демякдир? 
7. Демяк олармы ки, асимметриклик мядяниййятин эюстяриъи-
сидир? 
8. Адларын вя рянэлярин мцхтялифлийи ня иля изащ олунур? 
9. Тяръцмядя чятинлик йарадан мясяляляр щансылардыр? 
10. Лексик лакун няйя дейилир? 
11. Алынмалар дилдя щямишя лазымдырмы, йохса онларсыз ке-
чинмяк олар? 
12. Калкалара мцнасибятимиз неъядир? 

 
126
IХ ФЯСИЛ 
 
ДИЛ ВЯ ЖЯМИЙЙЯТ 
 
Вшдшт  сцьшннцевцлш  нукш,  щтгт  сцьшннцешт  иъеът 
яъькцдцкштш  унтш  вцкцсцвц  ецьшт  увши-уеьцьцыш  ьъецчцы-
ышыдцкш  ющчвфт  въжътвъкцт  ьцыцдцвшк.  Иг  път  вшдюшдшншт  ишк 
ыэкф удьдцкдц ъямш жцлшдвц ифхдэ щдфкфй ыщышфд, зышчщдщош, ишщд-
щош,  ьцвцтш,  еучтшлш  мц  ы.  ьцыцдцдцкш  рцдд  уеьцнц  юфдэжьфыэ 
рую  ишк  жъирц  вщхгкьгк.  Штвш  фдшьдцк  шыкфк  увшкдцк  лш,  вшд 
ыщышгьф  чшвьце  уевшнштвцт  мц  ыщышфд  штыекгьуте  лшьш 
ацфдшннце  пбыецквшнштвцт  вшдюшдшнш  ыщышщдщпшнфтэт  мц  ыщышфд 
фтекщзщдщпшнфтэт  ецклши  ршыыцыш  лшьш  пбеъкьцл  дфяэьвэк
1

Ьцдгьвгк  лш,  Т.Чщьылш  вшдюшдшнш  лщптшешм  зышчщдщпшнфтэт 
ишк ршыыцыш лшьш пбеъкък
2
.  
Вшдш  ьъчецдша  фызуледцквцт  тцяцквцт  луюшкцт 
ьфлкщдштймшыешлф  ишк  туюц  шыешйфьцешт  щдьфыэтэ  фюэй  уешкфа 
увшк:  зышчщдштймшыешлф,  ыщышщдштймшыешлф,  тункщдштймшыешлф, 
уетщдштймшыешлф  мц  ы.  Фььф  вшдюшдншт  фмещтщьдгхг  цт  фяэ 
щтгт  ышыеуь  мц  ыекглегк  ьътфышицедцкштшт  фкфжвэкэдьфыэтвф 
вф жъирц вщхгкьгк. 
Фвцецт  ыщышщдштймшыешлфтэ  вшдш  сцьшннцец  ьътфышице-
вц пбеъкцт удь лшьш ьъцннцтдцжвшкшкдцк
3
. Ьцыцдцтшт йщнг-
дгжгтвфт  фыэдэ  щдфкфй  ишкштсштш  нф  дштймшыешл  ыщышщдщпшнф,  нф 
вф ыщышщдщош вшдюшдшл фвдфтвэкьфй щдфк. Игтгт вфмфьэ щдфкфй 
уетщдштймшыешлфтэ  вф  путшж  ьцтфвф  вшдшт  ьцвцтшннцедц  цдф-
йцыштш  бнкцтцт  удь  лшьш  пбеъкьцл  щдфк.  Иг  вф  ьцвцтшн-
нцедц сцьшннцешт йфкжэдэйдэ цдфйцыштш урешмф увшк. Вщхкгвгк, 
щтдфкэт  йфкжэдэйдэ цдфйцыш вшдшт шждцтвшнш ыфрцвшк, фтсфй игтф 
ифчьфнфкфй  сцьшннцешт  вшд  зкщидуьдцкш  ъьгьшдшлвц  щтгт 
ьцвцтш  ецышыфедфкэтэт  шюцкшыштвц  пуеьцдшвшк.  Сцьшннцешт 
ыекглегкг сцьшннцевцлш штфь мц фвцедцкдц  ыэч ыгкцевц ифх-
дэвэк.  Дил  вя  жямиййят  структурлары  бир-бирини  ещтива  едир.  Бу 
Сепир - Уорф анламында нисбилик демякдир.  

 
127
Фтсфй  ыщышщдштймшыешлфтэт  ръвгвдфкэтэт  зышчщ-  мц 
уетщдштймшыешлфвфт фнкэдьфыэтэ ьъцннцтдцжвшкьцл тц йцвцк 
юцешт щдыф вф, игтф сцрв уеьцл дфяэьвэк. Вшдвцлш вцншжшлдшл-
дцк  иъебмдълвц  ыщышщдштймшыешлфтэт  щинулештц  вфчшдвшк.  Вшд-
вцлш  гтшмукыфдшнцдцк  мц  ацкйдцк  вц  ыщышщдштймшыешт  вшййцешт-
вцт лцтфквф йфдф ишдьця. 
Ишкштсш  тбмицвц  ыщышфд  вшдюшдшнш  ьфкфйдфтвэкфт  ьц-
ыцдцдцк  вшдшт  ьъчецдшадшнш,  вшд-вшфдуле  мц  швшщдуледц  ифхдэвэк. 
Шдл  тбмицвц  фнэкв  уеьцл  дфяэьвэк  лш,  вшд  нулсштывшк,  нщчыф 
ьъчецдша  мц  кцтпфкцтпвшк?  Рцк  рфдвф  вшдш  ишк  ышыеуь  лшьш 
пбеъкьцл  рую  вц  щ  вуьцл  вуншдвшк  лш,  вшд  рцк  нуквц  рцк 
яфьфт унтш жцлшдвц шждцтшк, нцтш нфдтэя мц нфдтэя ыштещзшлвшк, 
абмйцдьшддш  мц  абмйцдвшфдуле  ишк  йгкгьвгк,  щтвф  рую  ишк 
вшфещзшл ацкй тцяцкц юфкзьэк. У.Лщыукшг игтдфк фкфыэтвфлэ 
ацкйдцкш  ющч  фнвэт  мц  цекфадэ  жцкр  увшк.  Ишя  вц  иг  ифкцвц 
лшафнце йцвцк ишкьцтфдэ ашлшкдцк ыбндцьшжшл
4

Адятян  бу  аспектдян  мясяляйя  йанашанлар  вшдшт  шлш 
ибнъл мфкшфешмдшнштш хцсуси гейд едирляр. Ишкш щтгт шждцтьцыш 
яфьфтэ  ащтуешл,  ьщкащдщош,  дулышл  мц  ыштефлешл  ыцмшннцдцквц 
бяътъ иъкгяц мукцт мфкшфешмдшлвшк, щ ишкшыш шыц цкфяш, вшфдуле 
мц  вшпцк  ацкйдцкдц  ифхдэвэк  лш,  иг  вф  рць  тяляффцздя,  щям 
йкфььфешлфвф, рць вц дулышлфвф фюэй - фнвэт ршыы щдгтгк. 
Ьцы., кцыьш штпшдшы вшдштвц (Ыефтвфке Утпдшыр) вфтэжфт фвфь 
щ йцвцк ьъчецдша цкфяш мц ибдпц флыутешдц баьлы олур ки, ону 
бязян  диалектдя  данышан  адам      кими  гялямя  мукьцл  щдфк. 
Удц  пбеъкцл  ишяшь  Ьшддш  Ьцсдшышьшявц  ицяш  вузгефедфкэт 
вфтэжэхэтэ.  Онларын  нитгини  цвциш  вшдвцт  нфнэтьф  нщч,  цыд 
вшфдуле  лшьш  вцнцкдцтвшкьцл  щдфк.  Ьцы., /ц/  ащтуьштшт  ющч 
фюэй ецдцааъяъ, /щ/ ыфшештшт  /ф/ ьцчкцсштвц куфддфжьфыэ мц нф 
рцввцт  фкеэй  фюэй  ецдцааъяъ, /е
ʃ/ цмцяштц /еы/ - тшт шждцвшдь-
цыш,  ыбя  мгкхгыгтгт  нукштшт  вцншжвшкшдьцыш  (ьцы;  Штпшде'цкц, 
'Шыефтигд мц.ы.) игтф ьшыфд щдф ишдцк. Штпшдецкц лшьш бдлцдцк-
вц ыефтвфке штпшдшысцыштвцт ифжйф тщкьфешм ецдцааъя (Кусуш-
мув Зкщтгтсшфешщт) мфк лш, игтф цьцд уеьцл ыфтлш, шсешьфш 
тцяфкцец  рцмфдц  увшдши.  Фтсфй  рцк  фвфь  игтф  тфшд  щдф 
ишдьшк.  Щтф  пбкц  вц  фнкэ-фнкэ  фвфьдфкф  йгдфй  фыфтвф 

 
128
ужшвшкыцт  лш,  щтдфкэт  ецдцааъяъ  флыутедц  ьъжфнице  щдгтгк. 
Ицяцт  «лщлтш»  вуншдцт  ецдцааъя  вц  ацкйдцтвшкшдшк  (штпшдшы  в. 
Сщслтун-Дщтвщт  вфтэжэй  ецкяш  мц  нф  Ифлэ  вфтэжэй  ецкяш). 
Ыщткфвфт Ифлэнф пцдцтдцк иг сък лщлтшнц тфшд щдф ишдьшкдцк. 
Штпшдецкцвц Тнглфыд мц Ефньыфнввфт щдфтдфк Ощкош (Сущкп-
шу)  мц  Дшмукзгдвфт  щдфтдфк  ылфгы  (ысщгыу)  жцлдштвц  вфтэ-
жэкдфк. Ишявц вц Жшкмфт, Пцтсц, Ыфднфт, Дцтлцкфт мц Йгиф-
Йгыфк  вшфдуледцкштвц  вфтэжэкдфк.  Ицяцт  Штпшдецкцвц  ИИС-ш 
вшлещкдфкэтэт вфтэжэхэ шдц ядяби тяляффцз нормасыны крал инэи-
лисъяси (Гуеен'с Енэлисщ) йфкэжвэкэкдфк
5

Фяцкифнсфтвф  вф  вшфдуледцк  фкфыэтвфлэ  ацкйдцк  ющч 
ибнълвък.  Ьцы.,  дцтлцкфтдэдфк  иудц  вуншкдцк: /йэяф  пцдвшт?/, 
Жшкмфтвф  вуншкдцк: /пцдвът?/,  йгифдэдфк  вуншкдцк: /пцдцевш/, 
йцки ибдпцыштвц шыц вуншкдцк: /пцдвштьш?/. 
Фяцкифнсфт  вшдштшт  йгяун-пътун,  Ищкюфдэ,  Лцклъл, 
рцееф  Вцкицтв  ибдпцдцкштшт  вшфдуледцкш  пъсдъ  жцлшдвц  ацкй-
дцтшкдцк. Штпшдецкц штпшдшысцыштшт Фьукшлфт, Шкдфтв, Фмыекфдш-
нф,  Нутш  Яудфтвшнф,  Лфтфвф  мц.ы.  мфкшфтедфкэ  рць  дулышл, 
рць  йкфььфешл,  рць  вц  ащтуешл  сцрцевцт  цыфыдэ  жцлшдвц 
ацкйдцтшкдцк.  Ьцы:  Ецикшявц  зуекщд,  ишявц  туае  вуншдшк. 
Фьукшлфтдфк  /удумфещк/, /пфы/,  штпшдшыдцк  шыц  /дшае/,/зуекщд/ 
вуншкдцк. 
Фтсфй  вшфдуледцкшт  мц  цвциш  вшдшт  ишкдшнштш  пбыецкцт 
цт  ьъръь  фьшд  щкефй  дулышлфтэт  щдьфыэвэк.  Фяцкифнсфтэт 
ьъчецдша ибдпцдцкштвц /лцкцтеш/ мц /вцкнфя/ вуншдыц вц, шлштсш 
ъьгьшждцл ыбя руыфи увшдшк. Ацкйдцк ыштефлешл ыцмшннцвц вц 
ьъжфршвц увшдшк. Ицяш нукдцквц /шыешншкць пувць/ (Жшкмфтвф), 
фтсфй  /пуеьцл  шыецншкць/  вфрф  ющч  цвциш  вшд  ъюът 
ыцсшннцмшвшк.  Фьукшлфдэдфк  /пщееут/ (/пуе/  аудштвцт  фдэтьэж) 
ицяцт  шыц  /иуеween  нщг  фтв  ш/  вуншкдцк,  рфдиглш  /иуеwуут 
нщг  фтв  ьу/ (ыцтштдц  ьцтшь  фкфьвф)  щдьфдэвэк.  Икшефтшнф 
штпш-дшысцыш  икшефтшнфдэдфкэт  цвциш  вшдш,  Фьукшлфт  штпшдшысцыш 
шыц  фьукшлфтдэдфкэт  вфтэжвэхэ  штпшдшы  цвциш  вшдшвшк:  Иг  еук-
ьштдцквц  тцштлш  ыщышфд,  рць  вц  ышнфыш  юфдфк  мфквэк.          
Фяцкифнсфтвф  вф  Ецикшя,  Ифлэ,  Гкьшннц,  Пцтсц  мц  ы. 
мфкшфтедфк  ьбмсгввгк.  Фтсфй  тц  йцвцк  ацкйдш  щдыфдфк  вф, 

 
129
игтдфкэ ишкдцжвшкцт ъьгьш сцрцедцк вц мфквэк, чъыгышдц дул-
ышл мц ыштефлешл ыцмшннцвц. 
Шлш  вшд  ьъчецдшадшнш  шящьщка  щдфкыф,  щтдфкэ  унтш  вшдц 
фшв  щдфт  лшьш  пбеъкьцл  щдфк.  Унтш  вшд  ышыеуьш  ьъчецдша 
юфдфкдэйдфкдф  мц  флыутедц  шждцтц  ишдцк.  Ьцы.,  Фяцкифнсфт 
вшдштвц  /е
ʃ/  мц  /еы/  йфкэжвэкэдэкыф,  чъыгышдц  Тфчюэмфт  вшфду-
лештвц,  щтдфк  агтлышщтфддэй  лцыи  уеьшк,  фтсфй  щтдфк  ибдпц 
мц  ацквш  ьцтыгишннцеш  ецншт  уеьцнц  чшвьце  увшкдцк.  Фяцк-
ифнсфт вшдштвц [д'] ыфьшеш ыбя ыщтгтвф мц фкчф ыэкф ыфшедцкштшт 
йщтжгдгхгтвф шждцтшкыц, иг зужц мц нф кгы вшдштшт ецышкштвцт 
нфкфтэк.  Ьцы., /кщд'/, /кщд'  д'фк/,  /ролу/  дейирляр,  щалбуки 
Азярбайжан орфофоник гайдаларына эюря /л/ самити йалныз юн 
сыра самитляриндян яввял йумшаг тяляффцз олунмалыдыр. Галын 
саитлярин  ящатясиндя  ися  о  галын  вариантда  дейилир.  Мцг.ет: 
/
l

я
l

/, /
l

я
l

 я /,  анжаг /лал/ вя /бал/  вя с. Штпшдшы вшдштвц шыц 
/л/ мц /л'/ ьбмйу шдц ифхдэ щдвгхг ъюът агтлышщтфддэй лцыи 
уеьшк. Ьъй. уе. /аш:д/ (ршыы уеьцл), /аш:дштп/ (ршыы). Фдьфтдфкэт 
цлыцкшннцеш  /
ʃефе/-/ʃеуец/  ецдцааъя  увшк.  Щтдфкф  шкфв  егефтвф 
цыцишдцжшкдцк мц вуншкдцк лш, ишя щтдфкф вшд бнкцвшкшл. 
Ифлэ жцрцкштвц цвциш вшдвц фонолоъи йфкжэдфжьф нфкф-
вфт  /б/  мц  /ц/  ыфшедцкш  ицяш  ыбядцквц  вцншжвшкшдшк.  Ьцы., 
/пцешкьцл/  цмцяштц  /пбеъкьцл/,  фтсфй иг флыуте лшьш йц-
игд  щдгтыф  вф,  фтдфжьфтэ  зщяьгк,  юътлш  црфец  мц  ьцйфь 
анлашмайа нфквэьюэ щдгк. 
Ицяцт  флыуте  вшфдуледц  ъые-ъыец  въжък.  Иг  ыщышщвшд-
юшдшл  ифчэьэтвфт  ющч  мфсшившк,  юътлш  ишк  вшд  лщддулешмштвц 
вфтэжфтдфкэт  ецдцааъяътвц  ацкй  щтдфкэт  ибдпц  мц  нф  вшфдуле 
ьцтыгишннцештшт  пбыецкшсшышвшк.  Иг  ащтуьъыеъ  ацкй  вшдшт 
ецымшкштвц  мц  вшфдуледцкшт  ишк  вшд  вфчшдштвц  пбеъкъдьцыштвц 
ьъръь кщд щнтфнэк. Ицяцт жшьфд ибдпцыштвцт щдфтдфкэт ецд-
цааъяътвц  вфк  ыфшедцкшт  петшждц  цмця  щдгтьфыэтэ  рфьэ  егеф 
ишдьшк.  Ьцы., /гжфйыфт/  цмцяштц  /щжфйыфт/, /отур/  явязиня 
/утур/ вя /юзц/ явязиня /цзц/ вя с. 
Ицяцт  сцьшннце  тщкьфвфт  нфнэтьфдфкэ  нфчжэ  йфкжэ-
дфьэк,  ьъчецдша  жцлшдвц  игтф  уешкфяэтэ  ишдвшкшк.  Ьцы.,  ишя 

 
130
мфчешдц  йцяуе  ыцршацдцкштвц  «Пцдшт  въяпът  вфтэжфй»  ифждэхэ 
шдц ьцйфдц нфяьэжвэй. Ыщткф «Вшдшьшяшт ръйгйдфкэ йщкгтгк-
ьг?» мц. ы. ифждэйдэ нфяэдфкдф иг зкщидуьц бя ьътфышицешьшяш 
ишдвшкьшжшл. Ицяцт тарихин мцхтялиф дюнямляриндя иг зкщыуы 
путшж ьшйнфы фдэк. Ьшддш щнфтэж ифж мукцтвц ьъяфлшкц увшдцт 
ьцыцдцдцквцт цт мфсшиш, вунцквшь лш, ишкштсшыш, вшд зкщидуьш 
щдгк.  Иг  зкщыуыц  путшж  шсешьфшннце,  ьцлецидцк,  мфдшвунтдцк, 
вшдюш-ьъецчцыышыдцк йщжгдгкдфк. Ьцы., ьъыецйшддшншьшя бтсцыш 
Фяцкифнсфтвф  «Вшдшьшяшт  ецьшядшнш  гхкгтвф»  ьъифкшяц  пу-
тшж мъыце фдьэжвэ
6

Ьъцддшьдцк  мц  мфдшвунтдцк  гжфйдфкэт  вшдштвц  шждцтцт 
фжфхэ ыцмшннцдш шафвц мц ыбядцкц, вшфдулешяьдцкц мц фкчфшяь-
дцкц йфкжэ вбяъдьця щдгкдфк. Игтлардан гачмаг ъюът ыфмфв-
дэдфкэт,  тъагядг  вбмдце  мц  ышнфыш  чфвшьдцкштшт,  ыбя  гыефдфкэ-
тэт,  ицяш  еуфек  чфвшьдцкштшт,  еуду - мц  кфвшщ  мукшдшждцкштшт 
фзфкэсэдфкэтэт  вфтэжэхэтэ  тъьгтц  пцешкцкцл  нутш  ьърше  нф-
кфеьфхф  юфдэжэкдфк.  Мялумдур  ки,  ыбяът  цмцддштвц  штпшдшыдцк 
/р/ ыфьшештш ецдцааъя уеьшкдцк, ыбя щкефыэтвф ыфшедцк фкфыэтвф 
чшкецл  лшздцжцт-зфкедфнэждэ  ыфьшешт  шждцтьцыш  мц.ы.  фвш  вфтэ-
жэй цдфьцеш руыфи увшдшк.     
Ьцы., /рфм/- /цм/ (ьфдшлць) /ифец/- /иферц/ (нфх) мц.ы. 
/афкь/ (аукьф), /афяц/  ыбядцкштвц  /к/  ыфьшештшт  въжьцыш 
Т.Нщклвф въяпът ецдцааъя руыфи увшдьшк, фтсфй Штпшдецкцвц 
иг тщкьфешм ыфнэдэк.   
Иудцдшлдц швшщдуле, нцтш ацквшт вфтэжэхэ тцяцкц юфкзфт 
щдыф вф, щ йцвцк вц рцддувшсш вуншдвшк.    
Цдицеец, яфьфт фчэтэтвф ацкв бя вфтэжэхэтвф вцншжшл-
дшл  увшк,  рцкюцтв  лш,  нфждфжвэйсф  иг  чундш  ыцтпшншк.  Игкфвф 
ьфкфйдэ  щдфт  щвгк  лш,  ацкв  ишк  туюц  вшфдулевцт  ьцйфь  мц 
жцкфшец гнхгт щдфкфй шыешафвц увц ишдшк. Вшфдулеш юфкзфядфжфт 
швшщдуледцк  лшьш  ифжф  въжьцл  щдьфя.  Вшфдуле  вфрф  путшж 
фтдфнэжвэк  мц  ьъцннцт  цкфяш  мц  ыщышфд  иъебмъ  цлы  уевшкшк. 
Рцк  ишк  ацкв  бя  шсьфыэтэт  ыщышфд,  ьцвцтш  мц  вшд  ецьышдюшыш 
щдвгхгтвфт  щтгт  вфмкфтэжэтвф  ьъцннцт  мфкшфышнф  ьъь-
лътвък.  Щтгт  ьъцннцт  ыеукщешздцкц  кшфнце  уеьцыш  вц  иб-
нъвънъ  сцьшннцешт  она  ецышкш  лшьш  йшньцедцтвшкиля  ишдцк. 
Ьцдгьвгк  лш,  рцьыбрицешт  вфтэжэхэтф  цыфыцт  щтгт  лшьли-

 
131
нштш ецншт уеьцл щ йцвцк вц юцешт вуншдвшк. Бяъ вц ишк ыщышфд 
йкгзгт  тъьфнцтвцдцкш  ифжйф  вшфдулевц  вфтэжфтдфкэ  фыф-
тдэйдф  ыцыштвцт  мц  вфтэжэхэтвфт  ефтэнф  ишдшкдцк.  Жцчышннце 
ыщышфд рфвшыцвшк, жцчышннце удц ишк ыщышфд зкщыуышт тцешсцышвшк 
лш, штыфт лщтлкуе ыщышгьгт ъямъ лшьш ефтэтэк, щ сцьшннцешт 
ьцвцтш ецышыфедфкэтэт вфжэнэсэыэ щдгк.   
Игкфвф цвциш вшдшт вшфдуледцкц ьътфышицеш ишк йцвцк 
путшж фкфжвэкэдьфдэвэк. Ьцыцдц игкфыэтвфвэк лш, Фяцкифнсфт 
цвциш  вшдш  Жшкмфт  вшфдулеиня  сюйкяняряк  цыфыэтвф  ьъцннцт 
ефкшчш, ышнфыш мц ьцвцтш афлещкдфк Ифлэ жцрцкштвц ЧШЧ цыкшт 
щкефдфкэтвфт  ащкьфдфжьфхф  ифждфьэж,  рфяэквф  цт  нълыцл 
ыефтвфке ыцмшннцыштц юфеьэжвэк. Ышнфыш зфнефчеэт цвциш вшдшт 
ащкьфдфжьфыэтвф  ьцлфт  лшьш  пбеъкъдьцыш  ецыфвъаш  вуншд. 
Иг  штпшдшы,  фдьфт,  акфтыэя,  кгы  мц.ы.  вшддцк  ъюът  вц  иудцвшк, 
юътлш  сцьшннцешт  удшефыэ  игкфвф  нфжфнэк,  штсцыцтце,  ьцвц-
тшннце, еуфек, удь мц ышнфыш гурумлар, сянайе, игтисади вя тиъа-
рят мфышецдцкш зфнефчевф нукдцжшк. 
Ицяш  бдлцдцквц  вшдшт  ецьшядшнштш  йщкгьфй  ъюът  флф-
вуьшл  йгкгьдфк  нфкфвэдьэжвэк. 1635-сш  шдвц  Кшжудну  Акфтыф 
флфвуьшнфыэтэ  иг  ьцйыцвдц  нфкфеьэжвэ.  Ыщткфдфк  шызфтдфк, 
кгыдфк  иудц  йгкгьдфк  нфкфевэдфк.  Игтдфк  вшдшт  ыефтвфкдфж-
ьфыэ,  фмещкшефк  тщкьфешм  йкфььфешлфтэт  нфкфвэдьфыэ  мц  ы. 
мясялялярин  щяллиня  кюмяклик  эюстярирляр.  Фяцкифнсфтвф 
Флфвуьшнф нфкфвэдфтвф вшдюшдшл жбицыш ецышы увшдвш, ыщткфдфк 
шыц щ, Вшдюшдшл Штыешегегтф чеврилди вя бу эцн Нясминин адыны 
дашыйыр. Штпшдшы вшддш бдлцдцквц иудц жун нщчвгк. Фтсфй Бюйцк 
Британийада мц ФИЖ-вф ьъчецдша штыешегедфк, ьцлеци мц гтш-
мукышеуедцк,  тцжкшннфедфк  ЧМЭЭЭ  цыквцт  иг  нфтф  йункш-кцыьш 
Акфтыфвфлэ Флфвуьшнфтэт щнтфвэхэ тщкьфдфжвэкьф кщдгтг 
щнтфнэкдфк.  Фдьфтшнфвф  мцяшннце  ишк  йцвцк  ифжйф  жцр  швш. 
Шефдшнфвф вф ышнфыш ишкдшл щдьфвэхэтвфт ьцвцтшннце ьцклця-
дцкш бя цвциш вшфдулештвцт шыешафвц увшкдцк.  
Ецишшвшк лш, нфяэдэ вшд вфрф еуя мц ьъецжцллшд ащкьфвф 
ыефтвфкедфжэк. Нфяэтэт рфьэ ъюът унтш жцлшдвц щдьфыэ ьъчец-
дша вбмдце ыцтцвдцкштвц мц йцкфкдфкэтвф ецыише щдгтгк. Ецыф-
въаш  вуншд  лш,  ыфмфвдэ  фвфьдфк  нфяэнф  вфрф  ющч  ъыеътдъл 
мукшк, нфяэвфт тъьгтц лшьш шыешафвц уеьцлдц щтдфк бя ыщышфд 

 
132
ыефегыгтг  йфдвэкьфхф  юфдэжэкдфк.  Ьцвцтш  чфдйдфквф  цвциш 
вшдшт ащкьфдфжьфыэтф нфяэтэт ецышкш ибнъл щдьгжвгк. Дулышл 
ъьгьшждцл ыбядцк мц йкфььфешл ыекглегкдфкэт цлыцк рфддфк-
вф шдлшт щдфкфй ьъцннцт нфяэ тщкьфыэтф ыбнлцтьцыш штлфк-
щдгтьфя афлевэк. Ицяш рфддфквф вшфдуледцкдц цвциш вшд фкфыэт-
вф ацкйдцк щ йцвцк ибнъл олур лш, ьъфышк ыщышщвшдюшдшл цыцк-
дцкштвц иг сък агтлышщтфд ацкй ишдштймшяь – вшйдщысшнф лшьш 
ьъцннцтдцжвшкшдшк.   
Ишк вшфдулешт кцыьш ътышннце ыцмшннцыштц йфдчьфыэтэт 
бя  ъыеътдълдцкш  мфквэк.  Ицяш  бдлцдцквц,  ьцы.,  Акфтыфвф,  иг 
гягт ыъкцт зкщыуы щдги. Фтсфй ыщт вбмкдцквц нутш ьъыецйшд 
вбмдцедцкшт  нфкфтьфыэ  ьъцннцт  вшфдулешт  цвциш  вшд  ыефегыг 
йфяфтьфыэны  ыъкцедяндирди.  Нцтш  рцк  рфтыэ  ишк  вшфдуле  цыф-
ыэтвф  ецрышд,  ьцвцтшннце,  лшм,  згидшышыешл  юэчэждфк  иг  ефкшчш 
зкщыуышт  ыъкцедц  ифжф  юфеьфыэтф  лбьцлдшл  пбыецквш  мц  щтф 
ецлфт  мукшквш.  Бунунла  баьлы  мцстягил  дювлятлярдя  бир  сыра 
кцыьш йцкфкдфк йцигд увшдшквш.  
Вшфдуледцквцт ишкштшт цвциш вшд лшьш ыуюшдьцыш сцьшн-
нцевц  ыщышфд  тфкфяэдэй  нфкфвэк.  Йунв  увцл  лш,  ишк  вшфдулевц 
вфтэжфтдфк  вфрф  ъыеът  жцкедцк  вфчшдштвц  нфжфьфдэ  щдгкдфк. 
Ьцы.,  Рштвшыефт  лшьш  ишк  бдлцвц    мц  нф  Лфяфчыефтвф 
штыфтдфк иг сък мцяшннцедц ъядцжьцдш щдгкдфк, щтф пбкц вц иг 
бдлцдцквц  ьъмфашй  щдфкфй  штпшдшы  мц  кгы  вшддцкштш  вбмдце  вшдш 
лшьш ыуюьцлдц зкщидуьш рцдд уеьцнц чалышырлар.     
Рфяэквф  ишяшь  Куызгидшлфьэявф  цвциш,  ьшддш  мц 
вбмдце вшдш еукьштдцкш, вуьцл  щдфк лш, ыштщтшь лшьш шждцтшк. 
Ъьгьшннцедц  ьъыецйшддшл  нфкфтфтвфт  ыщткф  ишя  рцк  нуквц 
ьшддш  ыбяъ  шждцеьцнц  ьунддшншл:  Ьшддш  Удьдцк  Флфвуьшнфыэ, 
Ьшддш Ецрдълцышядшл Тфяшкшдшнш, Ьшддш Еуфек мц ы. Рфдиглш иг 
еукьшт  вфрф  ющч  аувукфд  вбмдцедцквц  шждцтц  ишдцк.  Ьцы.,  ше-
ешафй яфьфтэ 15 ьъеецашй куызгидшлф мфршв ышнфыш мц штяшифеш 
жцлдштвц ишк вбмдце щдьфхф ьцрлгь щдгтьгжвг. Щ яфьфт 
вбмдцешт мфршв вшдш кгы вшдш швш, рцк ишк ьъеецашй куызгидшлфвф 
шыц ьшддш вшд ащкьфдфжьэжвэ. Ьшддш вшд шыц кцыьш вшдвцт щтгтдф 
ацкйдцтшк лш, о, етник азлыьын дили кими цнсиййят васитяси олур. 
Мяс.,  Русийада  башгырд  дили  башгырдларын,  татар  дили  татарла-
рын милли дили кими Башгырдыстанда  вя Татарыстанда рус  дилиля 

 
133
йанашы  милли  дил  кими  фяалиййят  эюстярирляр.  Рфяэквф  ишяшь 
Куызгидшлфвф  екфтыьшддш  вфтэжэйдфквф  кцыьш  вшд  лшьш  штпшдшы 
вшдш пбеъкъдък, Фмкщзф Жгкфыэтвф мц ФЖЗФ-вф кцыьш шжюш вшдш 
лшьш штпшдшы мц акфтыэя вшддцкш йцигд увшдши. Ыщт яфьфтдфк шыц 
2+1 ьщвудштвцт шыешафвц щдгтгк, нцтш иг шлш вшдц фдьфт вшдш 
вц  йщжгдгк
7
.  Фтсфй  вбмдце  бяъ  вц  рцк  рфтыэ  ишк  ьшддш  вшдш 
бяътът кцыьш вбмдце вшдш удфт увц ишдцк. Ьцы., Ефтяфтшнфвф 
иг  ыгфршдш  вшдшвшк.  Дфлшт  црфдшыш  ьъчецдша  уетшл  йкгздфквфт 
мц  ацкйдш  вшддцквц  вфтэжфт  иг  бдлц  мцецтвфждфкэтэт  рфьэыэ 
ъюът ыгфршдш рую вц ьшддш вшд вуншдвшк. Рштвшыефтвф вф фжфхэ 
ыцмшннцвц  ътышннце  мфышецыш  лшьш  юэчэж  увцт  вшд  рую  вц  иг 
бдлцтшт ьшддш мц нф кцыьш вшдш ыфнэдьэк. Йунв увцл иг бдлцвц 
19  вшдвц  ецрышд  фдьфй  щдфк.  Вътнфтэт  ишк  ыэкф  вшддцкш,  ьцы., 
штпшдшы,  акфтыэя,  шызфт,  фдьфт,  кгы  мц  ы.  вшддцкш  ишк  ющч 
бдлцдцквц  вбмдце  вшддцкш  лшьш  шждцтцт  ьшддш  вшддцквшк,  унтш 
яфьфтвф щтдфк ИЬЕ-вц кцыьш вшддцквшк.    
Ишк ыэкф вшддцкшт (ьцы., мфддшн, игещт, ифыл, дфрэс мц ы.) 
нук  ъяътвцт  ышдштьцл  йщкчгыг  мфквэк.  К.Р.Д.Ашдшзыщт  ющч 
вцкшт  ьцтфдэ  лшефиэтвф  дштпмшыешл  шьзукшфдшяьвцт  путшж  ыб-
рице фюэк мц игтгт вътнф вшддцкш ъюът тц вцкцсцвц ецрдълцдш 
щдвгхгтг пбыецкмяйя чалышыр
7-8
.     
Ющчвшддш  бдлцдцквц  вшддцкшт  куфд  мцяшннцеш  рфййэтвф 
вщдхгт  штащкьфышнф  вътнфвф  вшд  юфкзэжьфдфкэтэт  лщтлкуе 
ьцтяцкцыштш  нфкфеьфхф  лбьцл  увцк.  Иг  ыцзлшвц  ецвйш-
йфедфк  рблъьцедцкц  ьъмфашй  йцкфкдфк  мукьцлвц  штащкьфешм 
ифяф лшьш нфкфкдэ щдф ишдцк.   
Игтгтдф ифхдэ лкущд мц зшсшт вшддцкш рфййэтвф вф ишк 
туюц  лцдьц  вуьцл  нукштц  въжцквш.  Лкущд  мц  зшюшт  вшддцкш 
ьъчецдша  вшддцкц  ьцтыги  фвфьдфкэт  лщтефлеэ  яфьфтэ  ьун-
вфтф  пцдшк.  Ьцы.,  вътнфтэт  ишк  ющч  нукштвц  штпшдшы  вшдштшт 
ифяфыэтвф  зшсшт  вшдш  нфкфтэк.  Иг  щ  вуьцлвшк  лш,  ефсшкдцк  мц 
ьшыышщтукдцк  штпшдшы  вшдштшт  дулышлщтгтвфт,  йкфььфешлфыэт-
вфт, ицяцт вц ащтщдщош ышыеуьштвцт шыешафвц етмякля вшддцкштш 
ишдьцвшлдцкш йерли црфдш шдц ътышннцец пшкшкдцк, фтсфй игкфвф 
ефь  штпшдшы  вшд  ыеглегкдфкэтвфт  ыбрице  пувц  ишдьця,  иг 
ътышннце  яфьфтэ  шждцтцт  фдэтьфдфкэт  ющчг  ифжйф  вшддцквцт 
щдф  ишдцк.  Цыдштвц  иудц  вшддцкш  йфкэжэй  вшддцк  фвдфтвэкьфй 

 
134
вфрф вщхкг щдфквэ, рцкюцтв лш, ицяцт лщтлкуе щдфкфй рфтыэ 
лщьзщтутешт тц ьшйвфквф рфтыэ вшдвцт пцдвшнштш ьъцннцт 
уеьцл щ йцвцк вц фыфт щдьгк. Иг път ишк жун ьцдгьвгк лш, 
ян  чох  алынма  лексика  вя  грамматикададыр.  Лакин  бу  гар-
шыглыг  зшсштвц  щ  йцвцк  путшж  мъыце  фдэк  лш,  фкеэй  мфршв  ишк 
вшдвцт вфтэжьфдэ щдгкгй. Цпцк зшсшт вшдштш гжфй ьцтшьыцнш-
кыц,  игтг  лкущд  вшд  фвдфтвэкэкдфк.  Игтф  ифкшя  тъьгтц  лшьш 
Нфьфнлф  фвфыэтвф  штпшдшы  вшдштц  мц  Рфшеш  фвфыэтвф  акфтыэя 
вшдштц  цыфыдфтфт  лкущд  вшддцкштш  пбыецкц  ишдцкшл.  Ьудфтуяшнф 
зшсшт  вшдш  (штп.  в.  зшвпшт  ефдл)  мц  лкущд  вшдш  ьъмфашй  щдфкфй 
Нутш  Ймштунфтэт  мц  Ынукф  Дущтгт  кцыьш  цвциш  вшддцкшвшк. 
Ицяш рфддфквф лкущд вшддцкшдц ицкфицк вфрф тъагядг вшдвц мц 
вшфдулевц  вфтэжьфхэ  ъыеът  егегкдфк.  Иг  яфьфт  вшйдщыышнф 
нфкфтэк мц ишк вшфдулевцт щ ишкшыштц луюьцл фмещьфешлдцжшк.    
Ыщт шддцк зшсшт мц лкущд вшддцкштц ьфкфй фкеьэж мц щт-
дфкэ  вътнф  вшддцкштшт  гсйфкдфкэтвф  нфкфтьэж  вшфдуледцк  лшьш 
пбеъкьцл  цтцтцыштц  ыщт  йщнгдьгжвгк.  Штвш  ФИЖ-эт  Жшьфд 
жефедфкэтвф нфжфнфт йфкф вцкшдшдцкшт вфтэжвэхэ факщфьукшлфт 
штпшдшы  вшдштвц  (идфсл  Утпдшыр)  щтдфкэт  гдг  ифифдфкэтэт  вф-
тэжвэхэ лкущд вшддцкштвцт ющчдг фдэтьфдфк мфквэк. Цыдштвц иг 
вшфдуледцкц иг път штпшдшы вшдштшт вшфдуледцкш лшьш нфтфжьфй 
щдьфя.  Удц  ефкшчш-ьъйфншыцдш  вшдюшдшншт  фхфс  тцяцкшннцыштц 
ыбнлцтцт вшд нфкфтьфдфкэ ицдлц вц иг сък зкщыуыдцкшт тцеш-
сцдцкшвшк.  Удц  кщьфт  вшддцкштя  гягт  ишк  зкщыуы  щдфкфй  дфеэт 
вшдштин  нфкфтьэж  лкущд  вшфдуледцкштвцт  ебкцьцыш  лшьш  ифч-
ьфй щдфк. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
135
ЯДЯБИЙЙАТ 
 
1. Дж.Лайонз. Язык и лингвистика. М., 2004, с.238. 
2. Н.Хомски. Дил вя тяфяккцр. Инэилисъядян тяръцмя едяни вя   
     «Эириш» мягалясинин мцяллифи проф. А.Мяммядовдур, ре-  
     дактору проф. Ф.Й. Вейсялли. Бакы, 2006. 
3.  R.A. Hudson. Sociolinguistics. Cambridge, 1980. 
4.  Е.Косериу.  Цмуми  дилчилийя  эириш.  Алманъадан  тяръцмяси,  
«Эириш»  мягаляси  вя  «Гейдляр»  проф.  Ф.Й.  Вейсяллининдир. 
Бакы, 2006; Ф.Вейсялли (Йадиэар). Эерман дилчилийиня эириш. 
Бакы, 2003. 
5.Дж.Лайонз. Эюстярилян ясяри, с. 240-241.  
6.Ф.Й.  Йадиэар  (Вейсялли).  Дилимиз,  гейрятимиз,  гайьыларымыз. 
Бакы, 1993. 
7.Ф.Й. Вейсялли. Дил, ъямиййят вя сийасят. Бакы, 2004. 
8.R.H.L.Philippson. Linguistiъ Imperialism. Охфорд, 1993. 
 
Yüklə 4,8 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   19




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin