Betonlar uchun qo’llaniladigan yengil to’ldirgichlar

Betonlar uchun qo’llaniladigan yengil to’ldirgichlar (keramzit, algoporit, nerlit).


Beton deb bog‘lovchi moddalar, suv, mayda va yirik to'ldiruvchilaming m a’lum proporsional miqdorlarda olingan qorishm acini yaxshilab aralashtirish, zichlashtirish va qotishi natijasida olingan sun'iy tosh materialga aytiladi. Qurilishda sement yoki boshqa noorganik boglovchi moddalardan tayyorlangan betondan keng ko'lam da foydalaniladi. Bu betonlar, asosan, suv bilan qorishtiriladi. Betonning faol tashkil etuvchilari sement va suvdir. U lar reaksiyaga kirishishi natijasida to ‘ldiruvchi zarralami biriktiradigan yaxlit quyma sement tosh hosil bo‘ladi. Sem ent va suv betonning faol tarkibiy moddalari hisoblanadi: ular orasidagi reaksiyalar natijasida to ‘ldinivchi zarralarni yaxlit m onolitga boglovchi sement toshi paydo bo‘ladi. Sement va toMdimvchi orasida kimyoviy ta ’sirlashuv yuzaga kelmaydi (avtoklavda ishlov berish orqali olinadigan silikat betonlardan boshqa). Shuning uchun to ‘ldiruvchilarni inert ashyolar deb ataydilar. Biroq ular beton xususiyati va tarkibiga ta'sir qiladi va bu ta'sirni beton tarkibini loyihalashda hisobga olish taqozo etiladi. ToMdiruvchi sifatida, asosan, mahalliy tog‘ jinslari va ishlab chiqarish chiqindilari (shlaklar va boshqalar)dan foydalaniladi. Bunday arzon toidiruvchilardan foydalanish betonning narxini arzonlashtiradi, chunki to ‘ldiruvchi va suv betonning 85—90% ini, sem ent esa 10—15% hajm ini tashkil etadi. Keyingi yillarda qurilishda g‘ovak sun’iy to'ldiruvchilardan tayyorlangan yengil beton keng ko'lam da qoMlanilmoqda. G ‘ovakli toidim vchilar beton zichligini pasaytiradi, bu esa uning issiqlikni tutib qolish xususiyatini yaxshilaydi. Beton va beton qorishmasining xususiyatlarini boshqarish uchun uning tarkibiga kimyoviy qo'shim cha aralashtirilib, beton qorishm a6 silling qotishi tezlashtiriladi yoki sekinlashtiriladi, ancha plastik va qulay quyiluvchanligi oshiriladi, qotish jarayoni tezlashtiriladi, mustahkamligi va sovuqqa chidamliligi ko‘tariladi. Z arur hollarda beton xususiyatlari boshqa yo'nalishda o'zgartiriladi. Beton — asosiy qurilish ashyosidir. Unga keng qam rovda turli xususiyatlar, jum ladan, mustahkamlik, zichlik, issiqlik o‘tkazuvchanlik va boshqa shu kabi xossalarni berish mumkin. 1.2. Beton tasnifl Hozirgi zam onda qurilishda betonning turli xillaridan foydalanilmoqda. Beton turlarini qo'llangan m ateriallar xususiyatlari va belgilangan maqsadiga qarab tasniflash bo‘yicha tartibga solish mumkin. Betonning ko’p xususiyatlari uning zichligiga bpg'liq, ya'ni beton zichligi sement toshining zichligiga, to ‘ldiruvchilarning turi va beton tuzilishiga bogMiq. Beton zichligi bo‘yicha o ‘ta og'ir (2500 kg/m 3 va undan ortiq); og‘ir (1800-2000 kg/m 3); yengil (500-1800 kg/m 3); o ‘ta yengil (500 k g /m 3 dan kam ) tu rlarg a boM inadi. O lta o g ‘ir b e to n la r o g ‘ir toMdiruvchilardan — po‘lat qipig‘i va qirindisidan (po‘lat beton), tem ir rudadan (lim onit va magnetit betonlar) yoki baritdan (barit beton) tayyorlanadi. Qurilishda, asosan, zichligi 2100-2500 kg/m 3 bo‘lgan tog‘ jinslaridan olingan to'ldiruvchili (granit, ohaktosh, diabaz va b.) oddiy og‘ir betonlar qo'llaniladi. 1800—2000 k g /m 3 zichlikdagi betonlar 1600—1900 kg/m 3 zichlikka ega boMgan tog‘ jinslari - shag'allardan tayyorlanadi. Yengil beton g‘ovak to ‘ldiruvchilardan (keram zit, agloporit, k o ‘p ch itilg an shlak, p em za, tuO o lin ad i. Yengil b eto n la rn in g qo'llanilishi qurilish konstaiksiyalari og'irligini kamaytiradi, qurilishni arzonlashtiradi. Shuning uchun ularni ishlab chiqarish tezkorlik bilan o'sm oqda. O lta yengil betonlarga g‘ovakli betonlar kiradi. U lar bog‘lovchi, mayda yanchilgan qo‘shim chalar va suv qo‘shilgan qorishm a m axsus usulda ko‘pchitib olinadi (gazbeton, ko'piksim on beton) va yirik g ‘ovak!i beton yengil to ‘ldiruvchi asosida tayyorlanadi. G ‘ovakli betonda su n ’iy tayyorlangan g'ovakdagi havo toMdiruvchi hisoblanadi. Bog'lovchi modda beton xususiyatini aniqlaydigan asosiy tashkil 7 etuvchi bo‘lib, lining turlari bo‘yicha betonlar farqlanadi, jum ladan: sementli, silikatli. gipsli, ishqor shlakli, betonpolim erli, polimersemcntli betonlar va maxsus betonlar. Sem entli betonlar turli sem cntlardan tayyorlanadi va ularning aksariyati qurilishda keng foydalaniladi. (Jlar orasida asosiy o‘rinni portlandsementli betonlar va ularning turli xillari egallaydi (um um iy ishlab chiqarishning 65% ga yaqini). Ular turli konstmksiyalarda va foydalanish sharoitlariga qarab qo‘llaniladi. Shlakoportlandsem entli (um um iy ishlab chiqarishning 20—25%i) va putssolan sem entli betonlardan ham muvaffaqiyatli foydlanilmoqda. Sementli beton turlariga quyidagilar kiradi: oq va boshqa rangli sementdan tayyorlangan dekorativ betonlar; o ‘zi zo'riquvchan konstruksiyalar uchun knchlanuvchan sementdan tayyorlangan betonlar; sem entning o'ziga xos giltuproq va kirishmaydigan turlaridan maxsus maqsadlar uchun tayyorlangan betonlar va h.k. Silikat betonlar ohak asosida tayyorlanadi. Bunday usulda tayyorlanadigan betonlarni qotirishda avtoklav usulidan foydalaniladi. Gips betonlar turli navli gipsdan ichki devorlar, osma shift va pardoz elementlarini tayyorlashda foydalaniladi. Bu betonning turli xillari — gipssement-putssolanli betonlar suvga o'ta chidamliligi uchun qo‘llash ko‘lami ancha keng (sanuzellarning hajmli bloklari, kam qavatli uylar konstruksiyalari va boshqalar). Shlakishqorli betonlar endigina qurilishda qo‘llanila boshlandi, Bunday betonlardagi bogiovchi o'rnida maydalangan shlaklarning ishqorli qorishma bilan aralashmasidan foydalaniladi. Betonpolimerlar asosi smoladan yoki furfurolatseton misolidagi maxsus qo‘shimchalar yordamida betonda qotadigan monomerlardan tashkil topgan turli polimer bogMovchilardan (poliefirli, epoksidli, karbamidli) tayyorlanadi. Bunday betonlarni agressiv muhit va o ‘ta o ‘tkir ta'sirga ega bo'lgan (ishqalanish, kavitatsiya va b.) sharoitlarda qo'llash juda o ‘rinli. Betonlar aralash bogiovchilar, sement va polimer moddalardan ham tayyorlanadi. Bunday betonlar polimersement deb ataladi. Polimer sifatida suvda eriydigan smola va latekslardan foydalaniladi. Noorganik bog'lovchilardan tayyorlangan betonlar xususiyatini g'ovaklar va kapillyarda qotuvchi monomerlarni shimdirish bilan yaxshilash mumkin. Bu tarkibdagi betonlar betonpolimer deb ataladi. Maxsus betonlar alohida bogMovchi moddalarni qoMlash bilan tayvorlanadi. Masalan: ishqor ta'siriga va issiqqa chidamli betonlar uchun kremneftor natriyli suyuq shisha, fosfat bog'lovchi qo‘Ilaniladi. Ba'zi bir betonlar uchun betonga maxsus xususiyat beradigan maxsus bog'lovchi moddadan foydalaniladi. Sanoat chiqindilaridan olinadigan betonlar atrofmuhitni muhofazalash va sement iqtisodida alohida ahamiyatga egadir. Ularda maxsus bogiovchi sifatida shisha ishqorli, nefelinli shlaklar va boshqa shu kabilardan foydalaniladi. Yig‘ma tem ir-beton zavodlarida tayyorlangan betonlar turli xil konstruksiyalar uchun qoMlaniladi. Bevosita konstruksiya qurilayotgan joyning o‘zida tayyorlanadigan beton monolit beton deb ataladi (gidrotexnik, yo‘l qurilish va boshqa turdagi qurilishlarda). Betonlar qo‘llanishiga ko‘ra farqlanadi: tem ir-beton konstruksiyalari uchun oddiy beton (fundam ent, kolonna, balka, devor, ko‘prik va boshqa turdagi konstruksiyalar); gidrotexnik betonlar (suv om borlari, to ‘g‘on, shlyuz, kanal sirtlarini qoplash, suv quvurlari, vodoprovod-kanalizatsiya inshootlari va boshqalar); to'suvchi konstruksiyalar (bino devorlari uchun yengil beton); pol, piyodalar yo'lkasi, avto vo'l, aerodrom da uchish yo‘lakchalari uchun m o'ljallangan betonlar; maxsus m aqsadda qoM laniladigan beton (o 'tg a , kislotaga chidam li, radiatsiyadan himoya) va boshqalar. Belgilangan maqsadiga qarab betonlar qo‘yiladigan talablarga javob berishi lozim. Oddiy tem ir-beton konstruksiyalar uchun mo'ljallangan b eto n lar siqilganda kerakli m ustahkam likka ega boMishi, ochiq havodagi konstruksiyalar uchun esa m ustahkam likdan tashqari sovuqqa chidam li ham boMishi kerak. G idrotexnik inshootlar uchun qo‘llaniladigan betonlar yuqori zichlikka, suv o ‘tkazmaydigan, sovuqqa chidamli, yetarli darajada mustahkam , kam kirishadigan, filtrlanadigan suvning ishqorli ta’siriga chidam li, isitiladigan binolarning devori uchun ishlatiladigan beton m ustahkam lik bilan birga issiq o ‘tkazmaslik, pol uchun ishlatiladigan betonlar yedirilmaydigan va egilishda yetarli mustahkamlikka ega bo‘lishi, yo‘l va aerodromga yotqiziladigan betonlar bu xususiyatlardan tashqari sovuqqa chidam li ham boMishi kerak. Maxsus m oljallangan betonlarga esa talab qilingan xizmatdagi vazifasini bajarish sharti q o ‘yiladi. Beton va beton qorishm alariga qo'yiladigan talablar quyidagicha: beton qotgunga qadar oson quyiladigan, transportga qulay ortiladigan, oson qotadigan, qolipga bir 9 tekisda joylashadigan, qatlam larga ajralib qolm aydigan, qolipdan ko'chirilishi va konstniksiya yoki inshootda ishlatilishi oson bo’lishi uchun m a'lum darajada qotish tezligi kerakli m uddatda bo’lishi, sement sarfi va beton narxi iioji boricha kamaytirilishi va boshqalar. Q o’yilgan talablam ing barchasiga javob beradigan betonni olish uchun beton tarkibini to ‘g‘ri loyihalash, beton qorishmasini yoyish va zichlashtirishda tegishli tayyorlov ishlarini to ‘g‘ri olib borish va uning boshIang‘ich qotish davrida to ‘g‘ri tutib turish zarur bo” adi. Agar konstruksiya turi va xususiyatiga bog‘liq holda beton turi va xususiyati talab etilsa, beton qorishmaga bo'ladigan talab tayyorlanadigan konstruksiya sharoitiga, texnologik xususiyatiga (arm aturalashning zichligi, qolip shaklining murakkabligi) va qo’llanadigan jihozlarga qarab aniqlanadi. Beton va tem ir-beton konstruksiyalar tayyorlashning o ‘ziga xos xususiyati shundaki, olinadigan materialning sifatini oldindan bilib bo‘lmaydi. Bctonga qo‘yilgan talablar asosidagi zaruriy xususiyatlar konstruksiyani qurish jarayonida namoyon qiladi. Bunda materialni to ‘g‘ri tanlash, qabul qilingan texnologiya bo‘yicha konstruksiyaning tayyorlanishi uchun beton tarkibi loyihasini to ’g'ri tashkil etish, texnologik tartibga rioya qilish, jarayonlar bo'yicha ishlab chiqarishni nazorat qilish katta ahamiyatga ega. Betonlar sun’iy tosh konglomerat (ko‘p jinsli tabiiv tosh) turkumiga kiradi. Bu turkum kom pozitsion m ateriallar turiga m ansub bo‘lganligi sababli turli betonlar uchun tegishli bo'lgan xususiy qonuniyatlar bilan bir qatorda umumiy qonuniyatlarga ham b o ‘ysunadi. Beton sohasida olib borilayotgan zamonaviy texnologik va texnikiqtisodiy hisoblashlar betonning tarkibi va tuzilishi uning xususiyatlari bilan o ‘zaro bog‘liqligiga asoslanadi. Bu bog‘liqliklar betonning fizikaviy-kimyoviy tabiatini, aksariyat ko’proq tajribaviy usulda olingan tabiatini hisobga oladi. Ular, albatta, ishlab chiqarish sharoitida sinab ko'riladi va zarurat boiganda aniq hisob ishlari yuritiladi. Beton murakkab material. M a’lum vaqt o'tishi va ekspluatatsiya jarayonida uning xususiyati sezilarli darajada o‘zgarishi mumkin. Faqat bu m aterialning xususiyatlari va tuzilishi qoliplashni boshqaruvchi qonuniyatlar tabiatini chuqur o'rganish uni turli maqsadlardagi qurilish konstruksiyalarida samarali hamda unumli foydalanishni ta ’minlashi mumkin. 10 1.3. Beton uchun materiallar Beton sifati, asosan, tayyorlanadigan materiallaiga bog‘liq. M ateriallarni beton uchun to ‘g ‘ri tanlash, ya'ni betonga qo‘yiladigan talab, materiallaming xususiyatlarini hisobga olish beton texnologiyasida yuqori o ‘rin tutadi. Bunda beton ishlab chiqarishda sement va mehnat sarfining maksimal iqtisodiga erishiladi. 1.4. B ogiovchi moddalar Qurilish konstruksiyalari betonini tayyorlash uchun noorganik bog‘lovchi moddalardan keng foydalaniladi. Bu moddalar suv bilan aralashtirilganda ichki flzik-kimyoviy jarayonlar ta ’sirida yumshoq xam ir holatidan asta-sekin qotib, mustahkamligi osha boradi va toshdek qattiq holatga aylanadi. Noorganik bog‘lovchi m oddalar suvda (sementlar) va havoda (ohak, gips va b.) qotadii Beton ishlab chiqarishda eng ko‘p qo‘llaniladigani portlandsementdir. Portlandsem ent — gidravlik bogMovchi m oddadir. Suvda yoki havoda juda yaxshi qotadi. Bu kul rangdagi kukun boMib, klinkem i inayin tuyib gips qo‘shib olinadi. Klinker esa aniq m iqdorda olingan, tarkibida 75-78% C a C 0 3 va 22—25% (Si 0 2+Al2 0 3+ Fe, 0 3) bo'lgan xomashyo aralashmasini bir tekisda pishgunga qadar kuydirib olinadi. Y uqori sifatli sem ent olish uchun uning kim yoviy tark ib i, shuningdek, xomashyo aralashmasining tarkibi barqaror bo'lishi shart. Sement klinkerini tuyish davrida 10-20% granulalangan dom na pechining shlaki yoki faol m ineral q o ‘shim chaIar (krem nezem li) qo'shiladi. 1200-1450°C haroratda kuydirish natijasida klinker minerallari hosil b o ‘ladi: o ‘zgaruvchan tarkibli kalsiy alyum oferritlar x C a0 yAI20 3 zFe20 3, uch kalsiyli alyumingt 3C a0 A l,0 3, ikki kalsiyli silikat 2CaOSi62 va uch kalsiyli silikat 3CaO- S i0 2. Bu to ‘rt birikma sement klinkerining asosiy tarkibiy qismi, lekin ikki oxirgi birikma (kalsiy silikatlar) uning butun hajmining 70—80% ini tashkil etadi. Portlandsem ent tarkibidagi turli minerallam ing taxm iniy miqdori quyidagicha: 3CaO S i0 2 37—60% (shartli belgilanishi C3S); 2CaO S i0 2 yoki C 2S—15—37%; 3CaO Al26 3 yoki C3A -5~ 15% ; 4Ca О A120 3 F20 3 yoki C4 A F -1 0 -1 8 % 11 Sement sifatiga uch kalsiyli silikatning (alit deb nomlanadi) yuqori darajadagi miqdori asosiy ta’sir ko'rsatadi. U yuqori mustahkamlikdagi tez qotadigan gidravlik modda xususiyatiga ega. lkki kalsiyli silikat (belit) - o ‘rtacha mustahkamlikdagi sekin qotadigan gidravlik bog'lovchi. Uch kalsiyli alyuminat tezroq qotadi, lekin mustahkamligi pastroq. Sementning minerologik tarkibini o‘zgartirib uning sifatini o‘zgartirish mumkin. Yuqori markali va tez qotadigan sement tarkibida uch kalsiy silikat miqdorini (alitli sementlar) oshirish bilan tayyorlanadi. Belit miqdori yuqori b.)‘lgan sem en tlar (belitli) sekin qotadi, am m o uzoq vaqt o ‘tishi bilan mustahkamligi oshib, bir necha yildan so‘ng katta qiyinatga erishishi mumkin. Har qanday sementning asosiy xususiyatini xarakterlovchi jihat — uning mustahkamligi (marka) hisoblanadi. Sement markasi 4x4x16 sm o'lcham li, 1:3 nisbatdagi volsk qumili qorishm adan tayyorlangan, 28 kun davomida 20±2°C haroratli suvda qotgan yarim balkachalarning siqilishdagi mustahkamligiga mos keladi (nannm alar birinchi sutkada qolipdan chiqarilgunga qadar nam havoda qotadi). Qorishmaning siltovchi stoldagi konus oquvchanligi 106—115 mm bo'lishi kerak. Aksariyat sem entlarda suv-sem ent nisbati 0,4 bo'lganda erishiladi. Agar oquvchanlik kam bo‘lsa Su/S nisbati orttiriladi, aks holda Su/S nisbati kamaytiriladi. Sem entning siqilishga mustahkamligi 30—60 M Pa ga mos holda balkachalarning cgilishga mustahkamligi 4 ,5 -6 ,5 MPa ni tashkil etadi. Sementning haqiqiy mustahkamligini uning faolligi deb ataydilar. Masalan, sinov namunalarining mustahkamligi 44 M Pa bo‘lsa, uning faolligi 44 M Pa, markasi esa 400 bo‘ladi. Beton tarkibini loyihalashda sement faolligidan kelib chiqqan m a’qul, chunki u sem ent miqdorini iqtisod qilishda aniq natijalar beradi. Sement mustahkamligining 1 M Pa ga ortishi sem ent sarfini 2 - 5 k g /m 3 ga kam aytiradi va bu ko‘rsatkich yuqori m ustahkam likdagi betonlarda yanada yaqqol nam oyon bo‘ladi. Agarda berilgan sem ent faolligini inobatga olib hisoblanganda uning mustahkamligi 2—4 M Pa ga ortiq ma'lumotlardan foydalanilsa, bu o ‘z navbatida sementni 5—20 kg/m 3 beton hisobidan iqtisod qilish imkonini beradi. Sement ishlab chiqarish sanoati, asosan, 400—550 markali, alohida buyurtm alar bo‘yicha esa 600 markali sementlar ishlab chiqaradi. Past m arkali sem entlarga nisbatan yuqori m arkali sem entlarning mustahkamligi jadalroq ortib boradi. Masalan, 500 markali sement 12 mustahkamligi 3 kunda 2 0 -2 5 M Pa ni tashkil qiladi. Shuning uchun yuqori markali sem entlar nafaqat yuqori m ustahkam, balki tez qotuvchi hamdir. Bunday sem entlarni qo'llash inshootlarni tez qolipdan chiqarishni va yig'ma tem ir-beton konstruksiyalari ishlab chiqarish m uddatini qisqartirishni ta ’minlaydi. Sement zavodlari va qurilish obycktlari laboratoriyalarida sem entlarni sinash 3 va 7 kundan so‘ng bug'latilib o ‘tkaziladi. Oldindan o'tkazilgan tajribalardan mustahkam likning o ‘tish koelTitsientini aniqlab, qisqa muddatli tajribalar natijasi bilan sem ent m arkasini taxm inan aniqlash m um kin. Bunda turli m ineralogik tarkibdagi sem entlar turlicha tezlikda qotadi va har bir sem ent uchun o ‘z kocffitsientida foydalanish kerak. Sement mustahkamligiga bo'lgan talabdan tashqari yana boshqa talablar, ya'ni normal quyuqligi, tishlashish muddati ham aham iyatlidir. Norm al quyuqlik deb m a’lum konsistensiyada bo‘lgan sem ent xam irini olish uchun sem entga qo‘shiladigan zaruriy (%) suvning miqdoriga aytiladi. Portlandsem entning normal quyuqligi 22—27%, putssolanli portlandsem entda esa 30% va undan ortiqroq bo‘lishi kerak. Normal quyuqlik sem entga mayda tuyilgan qo'shim chalar (trepel, opok) qo‘shilganda ortadi. Kamroq quyuqlikda normal quyuqlik sof klinkerli sem entlarda bo‘ladi. Sementning normal quyuqligi m a’lum darajada sement xamirining reologik xususiyatlarini aniqlaydi va beton qorishmasining harakatchanligiga ta’sir etadi. Qorishmaning m a’lum zaruriy harakatchanligiga (bikirlik) erishish uchun sem entning normal quyuqligi qancha past bo‘lsa, beton qorishmaning suvga ehtiyoji shuncha past bo'ladi. Beton tarkibiga bog‘liq holda sem entning o'rtacha normal quytiqligini 1% ga pasaytirish beton qorshimasining suvga b o lg an talabganligini 2—5 1/m3 kamaytiradi, shuningdek, yuqori m ustahkam betonlarda suvga b o ‘lgan talabchanlikning juda pasayganligi kuzatiladi. Suv sarfini pasaytirish o ‘z vaqtida sement sarfini ham kam aytiradi. Betonlarda normal quyuqligi past bo‘lgan sementlarni ishlatish maqsadga muvofiq. Sem entning tishlashish m uddati maxsus asbobda ignaning sement xamiriga botish chuqurligi bilan aniqlanib, material qattiq jism ga aylanishining boshlanish va tugash jarayonini xarakterlab beradi. 13 л Standart bo‘yicha tishlashishning boshianishi sem ent suv bilan qorishtirilgandan so‘ng 20°C haroratda 45 m inutdan oldin boshlanmasligi va tugashi 10 soatdan kech bo'lmasligi talab etiladi. H aqiqatda sem ent qorishmasi tishlashishining boshianishi 1—2 soatdan keyin, tugashi esa 5—8 soatdan keyin bo’ladi. Bu m uddatlar beton ishlarini bajarishni ta'm inlaydi, chunki beton qorishmasining tishlashishi boshlanguncha uni transportirovka qilish va joylashtirish imkonini beradi. Beton qorishmasiga turli kimyoviy qo'shim chalar qo‘shish y o ii bilan sem entning tishlashish m uddatlarini boshqarish m um kin. M asalan, kalsiy xloristiy sem ent gidrotatsiya va tishlashishni tezlashtiradi; yuza-faol moddalar, masalan, sulfat-spirt achitqisi sekinlatadi. Beton harorati oshganda tishlashish muddati qisqaradi, suv-sement nisbati kamayadi. Ba’zi bir sem ent zavodlarida issiq sem ent klinkeri tuyiladi, natijada beton harorati 150°C dan yuqorini tashkil etadi. Bu esa gipsning degidratatsiyasi, ya’ni yarim gidrat gips, shuningdek, suvsizlangan kalsiy sulfatni (eruvchan holda angidrid) hosil qiladi. Sement suv bilan qorishtirilganda yarim suvli gips va angidridning tez kechadigan gidrotatsiyalanishi sem ent xamiri yoki b eto n q o rish m asin in g barvaqt quyu q lash ish ig a sabab b o ‘ladi. K eyinchalik qorishtirish davrida yana suyulib ketadi. Bu holat sem en tn in g yolg‘on tishlashishi deb nom lanadi. Y uqori sifatli sementlarda yolg'on tishlashish bo'lmaydi. Agar bu sezilsa, bu holatni neytrallash u ch u n beton qorishm asiga su lfit-ac h itq ili brajkalar qo‘shiladi va beton qorishmani qorishtirish muddati oshiriladi. Portlandsem ent, odatda, mayin tuyulgan bo‘ladi: 008 raqamli elakdan (1 sm 2 da 4900 ga yaqin teshik b o ‘lib, 0,08x0,08 mm o'lcham ga ega) sement um um iy hajmining 85% i o ‘tishi kerak. Sement zarrachalarining o ‘rtacha o ‘lchami 15—20 mkin ni tashkil etadi. Sem entning tuyish mayinligi 1 g sementdagi zarralam ing solishtirm a yuzasi bilan xarakterlanadi. Sem entning solishtirm a yuzasi maxsus asbobda aniqlanadi. 0 ‘rtacha sifatdagi sem entning solishtirma yuzasi 2000-2500 sm2/g ni tashkil qiladi, yuqori sifatlisi esa 3500 sm2/g va undan yuqori. Portlandsem ent hajm i bir m aromda o ‘zgarib turishi kerak va bu maxsus sinovlar bilan nazorat qilib turiladi. Sement hajmining notekis o ‘zgarishi qorishma va betonda mikrodarz paydo bo‘lishiga olib kelishi 14 va betonning mustahkam ligi ham da uzoq m uddatga chidam liligini paysavtirishi m um kin. Sem ent hajmining notekis o'zgarishi sem entni kuydirish texnologik jarayonining buzilishi natijasida sem entning tarkibida erkin CaO yoki M gO ning ko‘p boMishi va bu oksidlarni so'ndirish uchun zarur m uddat davomida zavodda ushlab turilmagani natijasida kuzatiladi. Sement hajmining notekis o ‘zgarishi kuzatilsa, beton tarkibiga natriy xlor qo‘shish yoki qo‘shim cha vaqt davomida saqlash bilan tuzatish mumkin. Portlandsementning haqiqiy zichligi qo‘shimchasiz 3,05—3,15 g/sm 3 ni tashkil ctadi. Beton tarkibi hisoblanganda portlandsem entning zichlashtirilgan holatdagi zichligi shartli 1,3 kg/m 3 deb qabul qilinadi. Sem entning tishlashishi va qotishi etzoterm ik jarayonlardir. Betonda 300 markali 1 kg sem entni suv bilan qorishtirish boshlangach 7 k e c h a -k u n d u z d a n d av o m id a 170 kD j dan kam boM m agan miqdorda, 400 markali 1 kg sem ent esa 210 kDj dan kam boMmagan m iqdorda issiqlik ajratadi. Ajralib chiqadigan issiqlik miqdori sem ent klinkcrining m ineralogik tarkibi, kiritilgan qo‘shim chalar turi va sem entni tuyish mayinligiga bog‘liq. Sement tarkibiga kiradigan klinker m inerallaridan uch kalsiyli alyum inat, keyin uch kalsiyli silikatda issiqlik ajralishi ko‘proq, qolgan birikm alarda esa sezilarli darajada kam roq issiqlik ajralib chiqadi. Asosiy issiqlik miqdori sem ent qotgandan keyin birinchi 3—7 kecha-kunduzda ajralib chiqadi. Qishki m avsum da beton ishlab chiqarish ishlarida sem ent qotishidagi ajratib chiqadigan issiqlik foydali. Am m o massiv inshootlarni betonlashda (to‘g‘on, qalin devor va b.) yozgi mavsumda (notekis qizishi sababli) konstruktiv darzlarning paydo bo‘lishidan saqlanish uchun betondan ajralib chiqadigan issiqlik m iqdorini kam aytiradigan maxsus chora ko‘riladi. Shunday maqsad uchun issiqlikni kam chiqaradigan sem entlar ishlatiladi (tarkibida C 3S va C 3A m iqdorlari kam aytirilgan, C 2S m iqdori ko‘paytirilgan, krem nzem li va boshqa qo‘shim chaIar), beton sovuq suvda qorishtiriladi, betonlash alohida bloklarda olib boriladi, betonga suv sepiladi, su n ’iy sovitish tashkil etiladi. Beton qotishini tezlatish va tem ir-beton konstruksiyalar tayyorlashning m uddatini qisqartirish uchun sem entni faollashtirishdan foydalaniladi, y a'n i sem entning qotishini tezlatadigan kim yoviy qo‘shim chalar qo‘shiladi yoki beton qizdiriladi. 15 Sem entni boshqa bir joyga tashish yoki saqlashda nam tortib qolishdan asrash, to ‘ki!ib isrof b o ‘lishiga yo'l q o ‘yilm aslik kerak. Qurilish obyektlarida sem entni maxsus kuzovli avtom ashina (sement tashuvchi)lardan va sem entni tushirish uchun vintii yoki pnevm atik qurilm alardan foydalanish samalaridir. Saqlanish davrida hatto yopiq omborxonalarda ham sementning, ayniqsa, mayin tuyilgan sementning faolligi pasayadi, chunki havodagi nam va uglekisliy gazni o ‘ziga tortib, nam iqadi. T ajribalar ko'rsatishicha, oddiy sem ent norm al sharoitda 3 oy saqlangandan keyin mustahkamligini 20% ga, 6 oydan keyin 30% g ach a, b ir yildan keyin 40% ga y o ‘q o tad i. Ishlab ch iq arish d a uzoq saqlangan sem entdan fo y d alan ilg an d a b eto n qorishm ani qorishtirish m uddati 2—4 martaga oshiriladi, qotirishni tezlatadigan tezlatuvchi q o 'sh im ch alar qo'shiladi yoki sem entni faollashtirish q o ‘llanadi. Sement turlari: ko‘pchilik sementlarning asosini portlandsem ent klinkeri tashkil etadi. U ning minerologik tarkibini normallashtirib va mineral yoki oiganik qo'shimchalar qo‘shib bir-biridan xususiyati jihatidan farqlanadigan va qurilishning turli qismlarida qoilaniladigan har xil sementlar olinadi (1.1 -jadval). Portlandsem ent (PS) deb tarkibida gipsdan tashqari m ineral qo‘shim chalar bo‘lmagan sementga aytiladi. Toza klinkcrli portlandsement qo‘shimchasiz holda yuqori mustahkamlikdagi betonlarda, yig‘ma tem ir-b eto n ishlab chiqarishda, ayniqsa, oldindan zo 'riq tirilg an konstruksiyalarda, maxsus sharoitlar — shimoliy tum anlarda, quruq va issiq iqlimlarda qoMlaniladi. Um um iy ishlab chiqariladigan sementning 60% ini keng ko'lam da qo‘llaniladigan sement, ya’ni qo‘shimchali portlandsement tashkil etadi. U lar ko‘pgina m onolit va yig‘m a tem ir-b eto n konstruksiyalarda qo‘llanilishi mumkin. Tez qotadigan sement — portlandsementning qo‘shimchali turi. 400, 500 markali bu sem entning 3 kunda siqilishga mustahkamligi 25 M Pa dan kam emas. Tez qotishini ta ’minlash uchun klinker tarkibida C 3S >50%, C 3S+C 3A>60% bo'lib, sement esa mayin tuyilgan bo'lishi kerak. Solishtirma yuzasi 3500 sm2/g dan kam boMmasligi kerak. Shlakli portlandsement — porlandsement klinkeri va granulalangan domna shlaki bilan biigalikda yanchish natijasida olinadi. O 'z xususiyati bilan shlakli portlandsement oddiy sementdan oz farq qiladi, haqiqiy zichligi ozgina past (2,9—3), shunga qarab ham kamroq. 16 Sem entlarga q o ‘yiladigan talablar 1.1-jadva! Sement turlari Marka Qo'shimchalar miqdori, % Granulalangan shlak Faol mineral Trepel, opoklar, diatomit Boshqalar Umumiy qurilishga mo'ljallangan sementlar: Portlandsement 400. 500 550. 600 Yo‘1 qo'yilmaydi Mineral qo’shimchali portlandsement 400. 500 550. 600 20 10 15 Tez qotuvchan portlandsement 400. 500 20 10 15 Shlakli portlandsement 300, 400 500 2W60 Tez qotuvchan shlakli portlandsement 400 21-60 Sulfatga chidamli sementlar: Sulfatga chidamli portlandsement 400 Yo'l qo'yilmaydi Qo'shimchali sulfatga chidamli portlandsement 400. 500 10-20 5-10 Yo'l qo‘- vilmavdi Sulfatga chidamli shlakli porilandsement 300. 400 21-60 Yo‘1 qo’yilmaydi Yo'l qo'­ yilmaydi Putssolanli sement 300. 400 Yo‘1 qo'yilmaydi 20-30 25-40 Shlakli portlandsem ent portlandsem entdan (klinkerning tarkibi bir xil) ancha sekinroq tishlashishi (boshlanishi 4 - 6 soatdan, tugashi 10—12 soatdan keyin) va birinchi 7—10 kunda sekin qotishi bilan farqlanadi. Bu sem ent klinkeri tarkibida C 3A 8% dan kam b o ‘lganda m inerallashgan suvlar (sulfatli, dengiz suvi) ta ’siriga anchagina chidam li beton olinadi. Issiqlik va nam lik bilan ishlov berilganda oddiy portlandsem entga nisbatan shlakopor ancha tezlashadi. Bu esa yig‘ma tem ir-beton ishlab diinjarEs lentning qotishi yuqori sam aradorligini ta'm inlaydi. 17 'tXNJKA INSTfW Ti 20__y;/ 1Ham m a sem entlar iste'm olchining talabiga binoan qorishmaning plastikligini oshiruvchi yoki gidrofoblovchi, namlikni tez yuqtirmaydigan qo‘shilmalar bilan ishlab chiqarilishi mumkin. Plastiklashtirilgan portlandsement kiinkeri plastiklovchi qo‘shimcha bilan biiga mayin qilib yanchib olinadi. Bunday qo‘shimcha bo‘lib sulfitspirtli bardaning modifikatsiyalashgan konsentrati (gidroliz spiit sanoatining chiqindisi) sement massasiga nisbatan 0,1—0,25% miqdoidagi quniq modda hisoblanadi. Sulfit-spirtli barda sirt faol modda bo'lib, sem entning suv bilan qo‘shilishiga qarshilik ko'rsatadi va sement zarrachalari atrofida moylovchi qoplama hosil qiladi. Plastiklashtirilgan sem entdan foydalanilganda qorishma va betonning plastikligi oshadi, bu esa beton qorishmasini joylashni osonlashtiradi va tezlashtiradi, betonda sementni 5—10% ga iqtisod qilish im konini beradi yoki suv-sement nisbatini kam aytiradi va betoning sovuqqa chidamliligini oshiradi. Plastiklashtirilgan sement portlandsement kabi markalarga ega. Gidrofob portlandsement — portlandsement kiinkeri sirt-faol gidrofoblovchi (suv yuqtirmaydigan) qo‘shimcha bilan mayin yanchilgan m ahsulotdir. Q o‘shim cha sifatida sovunnaft yoki asidol, ya'ni neft mahsulotlari sem ent massasiga nisbatan 0,1—0,15% m iqdorda olinadi. Gidrofob sem enti boshqa oddiy sem entdan farqli o ‘laroq quyidagi xususiyatlarga ega: nam tortishi past, uzoq m uddatga saqlanganda va hatto nam havoda ortilganda ham faolligini yo'qotm ay sochiluvchan holatda qoladi; yuqori plastiklikka (plastiklashtirilgan sem entdan kam bo‘lsa-da) ega; suv shimish va suv o'tkazish darajasi past va betonda sovuqqa chidamliligi yuqori. Gidrofob sem enti ham oddiy portlandsem ent markalari kabi markalarga ega. Sirt-faol qo‘shimchali sem entlar boshlang‘ich davrda bir qancha sekinroq qotish tezligiga ega bo'lib, shunga ko'ra kam roq issiqlik ajratib chiqaradi. Bu sem entlar alohida maxsus sharoitlarda, ya'ni gidrotexnik inshootlarni qurishda va monolit tem ir-beton konstruksiyalarni ko‘tarishda ishlatiladi. Bunda betonning suv o ‘tkazmasligi va issiqlik ajratib chiqarishi m uhim ahamiyatga ega. Sulfatga chidamli sementlar — alohida guruhga ajratilgan va ularga O 'zR ST talablari qo'yilgan (1.1-jadvalga qar.). Sulfatga chidam li portlandsement (SPS) 400 marka bilan ishlab chiqariladi. Sementning sulfatga chidamliligi mineralogik tarkibning m e'yorda b o iish i bilan ta'm inlanadi. C hunki sulfat agressiyasiga chidam siz m inerallarning 18 miqdori tarkibda kamaytiriladi. Bu sement tarkibida: C3S>50%, C 3A< 22% . Q o 'sh im c h a li sulfatga ch id am li portlandsem ent (QSPS) maxsus tarkibdagi portlandsem ent klinkeri (C
Beton qorishmalarining xususiyatlari qoliplash. tayyorlash, joylash va qotishidan boshlanadi. Bu jarayonlar betonning, konstruksiyaning va buyum larning sifatini aniqlaydi. Shu sababli beton qorishm asi x u su siy atlarin i, uning tu rli fak to rlarg a b o g 'liq lig in i, berilgan xususiyatdagi beton qorishmasini olishni bilish, beton qorishmasini tayyorlash jarayonlarini, yoyishni va qotish davrlarini uquvli boshqarish katta ahamiyat kasb etadi. Beton qorishm asiga xos bo'lgan jih atlard an biri uning qulay to'shaluvchanligi yoki shakllanuvchanligi, jum ladan, berilgan shaklni bir tekisda yoyilib qoplashi va ayni vaqtda bir turligini va monolitligini saqlashidir. Qulay to'shaluvchanlik beton qorishmasining shaklni (qoIipni) to'ldirish jarayonida harakatchanligi (oquvchanligi), plastikligi, ya’ni yorilmasdan deformatsiyalanishi bilan aniqlanadi. Beton qorishmasining turli sharoitiarda o'zini tutishini ta'riflash uchun uning reologik xarakteristikalaridan foydalanadilar: surilishdagi chegaraviy zo'riqish, relaksatsiya davri va qovushqoqlik. Bunday xususiyatlarni aniqlash uchun viskozimetrlardan foydalaniladi ( 1.5-rasm). 48 1.5-rasm. Sement xamiri va beton qorislimasining reologik xiisusiyatlarini aniqlaydigan asboblaming chizmalari. a — reshikdan qorishmaning oqish tez.ligini o'lchaydigan; b — konusning cho'kish chuqurligini o'lchaydigan; d — sharchaning cho'kish lezligini o'lchaydigan; e — tortilishdagi zo'riqishni o'lchaydigan; f — koaksial silindrlarning. aylanishdagi zo ‘riqishini о ‘Ichaydigan. Bunday tajribalar, asosan, ilmiy-tadqiqot labbratoriyalarda amalga oshiriladi. Ishlab chiqarish sh aro itlarid a esa, o d atd a , beton qorishm asi harakatchanligini (oquvchanligi) turli moslamalar yordamida nazorat qiladilar. Bu jihozlar tez va nisbatan oddiy holda beton qorishmasining zaruriy xarakteristikalarini olish imkonini beradi. Beton qorishmasini to'liq baholash, beton va tem ir-beton buyum - larini hamda konstruksiyalarini ishlab chiqarishni to ‘g‘ri tashkil etish uchun qorishm aning boshqa xiisusiyatlarini ham bilish zarur. Ularga quyidagilar kiradi: uning zichlashuvi, bir turliligi, qatlam lashuvchanligi, hajm ining qotish jarayonida o ‘zgarishi, havo yutuvchanligi, 1.6-rasm. Surilishdagi kuchlanishga bog'liq holda qovushqoq plastik beton qorishmalari xususiyatlarining o'zgarishi. a — tarkibiy qovushqoqlikning o'zgarishi; b — oquvchanlikdagi deformatsiyalanish tezligining o'zgarishi (aO va am — sistemaning qovushqoqligini xaraklerlovchi burchaklar). 49 birlamchi mustahkamligi (zudlik bilan qolipdan chiqariladigan bikir beton qorishmalari uchun). Beton qorishmasining o'ziga xosligi, asosan, uning xususiyatlari (aksariyat ko'p yoki oz jihatdan) tayyorlash boshlanishidan qotgunicha doimiy o'zgarib turishi bo lib, beton qorishmasida va betonda ketadigan murakkab fizikaviy-kimyoviy jarayonlarga bog‘liq. Bu xususiyatlarga, asosan, sement xamirining miqdori va sifati o ‘z ta'sirini ko‘rsatadi, chunki aynan sem ent xamirigina dispers sistema bo‘lib, suyuq va qattiq fazalar orasida katta oraliqqa egaligi va bunda m olekulyar tishlashish kuchlarining knchayishiga ham da sistemaning bog‘langanligi oshishiga olib keladi. Beton qorishmasida suv sarfi hal qiluvchi ta’sirga ega, chunki faqat suv butun sistema uchun xarakterli bo'lgan bogiiqlik va harakatchanlikni bemvchi, hajm va suyuq fazaning tuzilishida hamda bogianish kuchlarining ortishida asosiy ahamiyat kasb etadi. Sementning gidratatsiyalanishi jarayonida (qotishdan avval) yanada ko'proq yangi tashkil topgan gelsimon gidrat bog‘lanm alar yuzaga keladi va ular qattiq fazaning dispersligi oshishiga olib keladi. Ayni paytda bu jarayon beton qorishmasida sement xamirining yelimlovchi va plastifikatsiyalovchi xususiyatlarini ham oshirib, uning bog‘lovchilik aham iyatini ko'taradi. Shu bilan birga beton qorishm asining h arakatchanligi kamaya boradi. Sement xamiri strukturali deb nomlanuvchi sistemalarga kiritiladi. U lar strukturaning boshlang'ich mustahkamligini qism an xarakterlaydi. Sement xamirida yupqa suv qobig'i bilan o ‘ralgan zarralar orasidagi m olekulyar bogManish kuchlari hisobiga aniq struktura (tarkib) yuzaga keladi. Suyuq fazaning qobiqlari sem ent xam iri tarkibida uzluksiz to'rsim on m uhitni keltirib chiqaradi va bu unga plastiklik xossalarini beradi hamda tashqi kuch ta ’sirlari qo‘yilgan hollarda sistemaning shakl o'zgartirishlariga zamin yaratadi. Odatda, beton qorishmalari bir jinsli muhit yaratish uchun yetarli miqdordagi sement xamiri va suvga ega bo'ladi (avval keltirilgan birinchi va ikkinchi tu r beton qorishmalarining tasnifiga qaralsin). Bunday qorishmalar birlamchi strukturasining mustahkamligi aniq plastiklik va harakatchanlikka ega bo‘lgan sement xamiri kabi o‘zini tutadilar. Strukturalashgan sistemalarga tashqi kuchlar qo‘yilganda suyuq jismlarga qaraganda o'zini tutishi bilan tubdan farqlanadi. Agar suyuqlikning qovushqoqligi doimiy va qo'yilayotgan bosimga bog'Iiq bo'lm asa, strukturalashgan sistemalarning qovushqoqligi sistemaga 50 ta'sir etuvchi tashqi kuchlarga bog'liq holda doimiy haroratda ham bir necha m arta o ‘zgaradi. Q ovushqoqlik sistem an in g surilishdagi kuchlanishiga yoki suruvchi dcformatsiyalarning tezligiga bog'liq. Tashqi kuchlar ta ’siri ostida birlamchi tarkibning parchalanishiga o'xshash holat yuzaga keladi. Uning alohida elem entlari orasidagi bog‘lanishlar susayadi va natijada sistem aning deform atsiyalanish xususiyati va harakatchanligi ortadi. Surilish o ‘zining kritik tezligiga erishganda sistemaning birlamchi tuzilishi oxirgi chegaragacha buzilgan parchalanish chegarasida, surilishga qarshilik va qovushqoqlik minimal darajada b o ‘lib, h atto kam harakat qorishm alar m a’lum darajada oquvchanlikka ega bo‘ladi. Tashqi kuchlar olingandan so'ng sistema awalgi holatiga qaytadi, struktura mustahkamligining birlam chi holati tiklanadi, harakatchanlik kamayadi. S taikturalashgan sistem alar o ‘z reologik xususiyatlarini m exanik ta ’sirlar jarayonida o ‘zgartirishlari va ta 'sir to ‘xtagandan so ‘ng tiklanishiga tiksotropiya xususiyati deyiladi. Beton texnologiyasida bu xususiyat kam harakatchan va bikir qorishm alardan buyum larni qoliplashda keng qo‘llaniIib, titratish, silkitish va siltash kabi ta ’sirlardan foydalaniladi. Beton qorishm asiga tashqi ta ’sirlar qo‘yilganda o ‘zini tutishi haqidagi to‘liq taassurotni reologik egri chiziq ko'rsatadi va u uch qismga bo'linadi (1.7-rasm ). Birinchi qism da katta b o ‘lm agan surilishga qo‘yilgan kuchlanishda beton qorishm asi strukturasi t birlam chi buzilmagan holatda saqlanadi va qovushqoqlikning r|o kattaligi bilan 1.7-rasm. Beton qorishm asi h arak atchanligini konus yordamida aniqlash. о — konusning umumiy ko'rinishi, qorishmalar; b - bikir; d — kam harakatchan; e — harakatchan; f ~ o'ta harakatchan va oquvchan. 51 xarakterlanadi. Kritik chegaraviy kuchlanishga erishilganda t, sistem aning oquvchanlik chegarasiga mos kelganda strukturaning buzilishi boshlanadi va bu holat t 0 chegaraviy kuchlanishda to ‘Iiq buzilishga qadar davom etadi. Ikkinchi qismda sistemaning buzilishi b ilan bir vaqtda beton qorishmasining samarali qovushqoqligi surilishga bo‘lgan kuchlanish oshishi bilan kamaya boradi. Sistem a batam om buzilgandan so‘ng beton qorishmasi eng kam darajadagi qovushqoqlikka ega bo'ladi (plastik qovushqoqlik r|m — egri chiziqning uchinchi qismi). Bu bosqichda beton qorishmasi ta’sir etayotgan kuchlanishlarga bogiiq bo'lm ay, ular oshsa ham o'zgarmaydi. Betonning ishlab chiqarishdagi, konstniksiyadagi yoki buyum dagi yuqori sifatini ta'm inlashda beton qorishmasining quyuqlik darajasi va to'shalishdagi qo‘yiladigan talablarga to'liq javob berishi katta ahamiyat kasb etadi. Betonning quyuqlik darajasi uning tarkibiga ko‘ra bikirdan biroz namlangan quyuq (xamirsimon) holatidan suyuq — oson oquvchan hoiatgacha bo‘lishi mumkin. Beton qorishmasining quyuqlik darajasiga qarab uning texnologik xususiyatlarini aniqlashning u yoki bu usulidan foydalanadilar. H arakatchanlikni, jum ladan, qorishm aning o ‘z og'irligi ta ’sirida yoyilishi va beton qorishmasi bogianganligini aniqlash uchun standart konusdan foydalaniladi. Konus ikki tarafi ochiq, 1 mm qalinlikdagi po‘lat tunukadan tayyorlanadi. Konusning balandligi 300 mm, pastki asosining diametri 200 mm, yuqori og‘zining diametri 100 mm. Tajriba o ‘tkazishdan avval konusning ichki yuzasi va konus qo'yilayotgan idish suv bilan nam lanadi. Konus idishga o ‘rnatilgandan so ‘ng beton qorishmasini uchga bo‘lib, har bosqichda zichlashtirib to ‘ldiriladi va ortiqcha qorishm a olib tashlanadi. Konus to ‘ldirilgan zahoti aniq tik yo‘nalishda yuqoriga konus bandidan tut ib asta ko'tariladi. Harakatchan beton qorishmasi konusdan ozod bo'lgandan so‘ng cho‘kadi yoki ba’zan yoyilib ham ketadi. Qorishm aning o 'z og'irligida yoyilish balandligi konus cho'kishi deyiladi. Qorishmaning harakatchanlik darajasini konus cho‘kishi belgilab beradi va bu cho‘kish konus olingan zahoti o'lchanadi (1.7-rasm ). H ar bir qorishma tayyor bo'lgandan so'ng nam una ikki marotaba olinadi va konus cho'kishi o'lchanib, o'rtacha natija qabul qilinadi. K onus cho'kishiga qarab kam harakatchan (plastik 1—4 sm ), harakatchan (5—11 sm), o'ta harakatchan (12—19 sm) va oquvchan (>20 sm) beton qorishmalariga boiinadi. Suv sarfi kam b o ig an hol52 larda beton qorishm alari konusda cho'kish berm aydilar, biroq tashqi kuch ta'siri qo'yilganda bunday qorishm alar turli (suv sarfi va beton tarkibiga ko‘ra) qoliplash xiisusiyatlarini nam oyon etadilar. Bunday qorishm alam i bikir qorishmalar deb ataydilar. Bunday qorishm alarning xususiyatlarini aniqlash uchun maxsus asbobdan foydalanib, ular yordamida qorishm a oquvchanligini titratish orqali aniqlaydilar. Bunday asbob balandligi 200 mm, ichki diam etri 240 m m bo'lgan silindrik idishdan iborat. Bu idishga beton ch o ‘kishini o ‘lchovchi ko‘rsatkichli shtativ sifatidagi moslama, shtanga va qalinligi 4 mm bo'lgan 6 ta teshikli metall disk mahkamlangan (1.8-rasm ). Asbob titratuvchi moslama ustiga zich o ‘rnatiladi. So'ng idishga konus shaklidagi metall qolip tushiriladi. K onus o'lcham lari yuqorida ko'rsatilgan. K onus-shakl maxsus aylana-tutqich yordam ida asbobga m ahkam lanadi va qorishm ani uchga b o ‘Hb, har biri alohida metall tayoqcha bilan zichlashtirib to'ldirib chiqiladi. So'ng konusni m ahkam lab, shtativni burib, beton qorishm asi ustiga keltiriladi va titratuvchi m oslam a ishga tushiriladi. A m plitudasi 0,5 mm bo'lgan titratish jarayoni sement xamiri diskning ikki teshigidan chiqqungacha davom ettiriladi. Titratish davom etgan vaqt — beton qorishm asining bikirlik ko‘rsatkichidir. Laboratoriyalarda b a’zan B. G . Skram tayev tom onidan tavsiya etilgan beton bikirligini aniqlashning soddalashtirilgan usulidan foydalanadilar. Bu usul bilan tadqiqotlarni quyidagi tartibda o'tkazadilar. Kublar tayyorlanadigan o ‘lcham lari 20x20x20 sm bo'lgan oddiy qolipga standart konus o 'm at i lad i. O ldindan undagi tayanchlar olib tashlanib, kub ichiga joylashishi uchun pastki asosining 1.8-rasm. Beton qorishmasining bikirligini aniqlaydigan standart asbob. I — qolip; 2 — konus mahkamlanadigan tutqichlar; 3 — konus; 4 — voronka; 5 — shtanga; 6 — yo ‘naltiruvchi vtulka; 7 — disk mahkamlanadigan vtulka; 8 — oltita teshikli disk; 9 ~ shtativ (tutqich); 10 — shtativning tnahkamlovchi moslamasi. 53 1.9-rasm. Beton qorishmasi qulay quyiluvchanligini aniqlashning soddalashlirilgan usuli. a — asbobning umumiy ko'rinishi; b — tehranishga qadar beton qorishmasi; d — lebranishdan so ‘ng; I — konus; 2 — kub qolip; J — beton qorishmasi; 4 — titratgich. diametri kamaytiriladi (1.9-rasm). Konus odatdagidek uch bosqichda to 'ld ir ila d i. M etall k o n u s o lin g a n d a n s o ‘ng la b o ra to riy a m aydonchasida beton qorishmasi titratiladi. Titratish jarayoni beton q o rish m a si k u b n in g b a rc h a b u rc h a k la rin i q o p la b , y u za si tekislanguncha davom ettiriladi. Titratishning davomiyligi beton qorishmasining bikirlik darajasi sifatida qabul qilinadi. Standart titratish maydonchasi quyidagi qiymatlarga mos tushishi kerak: kinematik momenti 0,1 N m; amplitudasi 0,5 mm; tebranishlar davri 3000 '. Tajribalaming ko‘rsatishicha. standart asbobda aniqlangan bikirlik darajasi B. G. Skramtayev usuli bilan olingan qiymatlardan taxminan 1,5—2 marta kam. 1.19. Beton qorishmalari harakatchanligi va bikirligining turli omillarga bog‘liqligi Beton qorishm alarining texnologik tarkibi va qo'llanilayotgan m ateriallar uning xususiyatlariga ko‘ra aniqlanadi. Beton qorishmasiga sement xamiri bog‘lanuvchanlikni, qolipni bir tekisda oqib to ‘ldirish xususiyatini beradi. Sement xamirining m iqdori ortishi, konsistensiyasi suyuq bo'lishi bilan beton qorishm asining harakatchanligi oshib boradi. Sement xamiriga to'ldiruvchining kiritilishi, xususan, uning miqdori va nisbiy yuzalari ortib borishi sababli qorishmaning harakatchanligi kamayadi. 54 Bctondagi sem ent sarfining 200 dan 400 m 3 gacha o'zgarishi va doim iy suv sarfida beton qorishm asining harakatchanligi o'zgarishi kuzatilm aydi. Suv sarfi o'zgargandagina qorishm aning harakatchanligi ham o'zgaradi. Suvga bo'lgan talabchanlikning doimiyligi nom ini olgan bu qonuniyat beton qorishm asi harakatchanligini o'rganishda suv sarfiga nisbatan bog'liqlikning quyidagi soddalashtirilgan hisoblash usulini beradi. Beton qorishm asida sem ent tarkibining ortishi to'ldiuvchi donalarining sem ent xamiri bilan qoplanishi qalinligini oshiradi. Biroq bu holda Su/S nisbati kamayadi (doim iy suv sarfida), jum ladan, sem ent xam iri kam harakat bo‘lib boradi. Bu om illarning bir vaqtda ta ’sir etishi natijasida, beton qorishm asida ulardan biri konsistensiyani (quyuq-suyuqlik darajasini) orttirib, ikkinchisi konsistensiyani kam aytiradi. Bu om illar shunday tartibda um um lashtirilishi lozimki, belgilangan chegaralarda sement sarfirting o'zgarishi beton harakatchanligiga ta ’sir etm asin. Beton qorishm asidagi sement xamiri miqdorini doim iy Su/S nisbatda oshirish yoki to'ldiruvchilar miqdorini kam aytirishda beton qorishm asining harakatchanligi ortadi, m ustahkam ligi esa um um an olganda o'zgarm aydi. Agarda sem ent xamiri to'ldiruvchilar orasidagi bo'shliqlarni to'ldiradigan miqdorda olinsa, beton qorishmasi noqulay to'shaladigan bo'lib qoladi. Qorishm a harakatchan bo'lishi uchun nafaqat bo'shliqlarni to'ldirish, balki to'ldiruvchi donalarini sem ent xamiri qatlam lari bilan bir-biridan ajratish kerak. T o'ldiruvchining xususiyatlari va qum -shag‘al nisbatlariga ko'ra, shuningdek, beton qorishmasining qatlamlarga ajramaydigan va sifatli zichlashtiriladigan holda bo'lishini ta ’minlash uchun sement xamirining tarkibdagi minimal (eng kam) miqdori bikir qorishmada 170-200 1, harakatchan va quyma qorishmalarda 220—270 1 ni tashkil etadi. Beton qorishm asining harakatchanligiga sem entning xususiyatlari ham ta ’sir ko'rsatadi. Sem ent xam irining m arom idagi quyuuqligi nisbatan yuqori darajali holda qo'llanilishi beton qorishm asi h arakatchanligini (doim iy suv sarfida) kamaytiradi. Beton qorishmasidagi suv miqdorining oshishi bilan harakatchanlik ortadi (biroq sem ent sarfi doim iyligicha qolsa, beton m ustahkam ligi pasayib ketadi). A m m o har bir beton qorishm asi tajriba asosida aniqlanadigan o ‘ziga xos suv tutuvchanlik xossasiga ega: suv miqdori katta bo'lganda uning bir qismi beton qorishm asidan ajralib chiqadi va bu holga yo'l qo'yish m um kin emas. Suv m iqdorini o'zgartirish 55 beton qorishm asi konsistensiyasini b o shqaradigan asosiy om il hisoblanadi. Beton qorishmasining harakatchanligi to'ldiruvchining yirikligiga bevosita bog'Iiq. T o'ldiruvchi donalarining yiriklik darajasi ortishi bilan ularning um um iy yuzasi sem ent xam iriga ta ’siri kam ayadi va n atijad a b eto n q o rishm asining h arak atch an lig i o rtad i. C hang, lo y sim o n va b o sh q a k irla n tiru v c h i q o 's h im c h a la r b e to n harakatchanligini kam aytiradi. H arakatchanlik, shuningdek, qum va shag'alning o'zaro nisbatiga ham bog'Iiq. Talab darajasidagi harakatchanlikka eng m aqbul nisbatlarda erishiladi va bunda sement xamiri qobig'ining qaiinligi maksimal darajaga yetadi. T o'ldim vchilar orasida qum ning miqdori shu nisbatdan yuqori darajada bo'lsa, mavjudligi hisobiga qorishm a kamharakat bo'lib qoladi va bu hoi to'ldiruvchi yuzasining ortishi bilan tushuntiriladi. Beton qorishm asining harakatchanligi oshishiga, suvga bo'lgan talabning kamayishi yoki sement sarfming kamayishiga plastifikatsiyalovchi qo'shimchalarni qo'llash bilan erishiladi. Masalan, sulfit-drojjali brajkalarni (SDB) sem ent massasiga nisbatan 0,1 dan 0,3% gacha qiym atda q o 'sh ish (m in eral tark ib i va nisbiy yuzaga k o 'ra ). Superplastifikatorlarning yanada samarali ta'sir etadigani S—3 bo'lib, ular plastik beton qorishm alarining o 'ta aham iyatli darajada h arakatchanligi va suv talabchanligini o'zgartiradi (SDB ga nisbatan 20— 40% ga ko'p). 1.4-jadvalda beton qorishmasiga SDB kiritilganda suvga bo'lgan talabchanlikning nisbatan kamayishini xarakterlovchi qiymatlar keltirilgan. Beton qorishmasiga SDB kiritilganda suvga bo'lgan talabchanlikning nisbatan kamayishi 1.4-jadva! Bikirlik, s Harakatchanlik, sm Sement sarfi quyidagicha bo'lganda, kg/m 3 Suvga bo'lgan talabchanlikning kamayishi, % 500 400 300 - 10-12 15 12 10 - 5 -7 12 10 8 20-30 - 10 8 6 30-100 - 8 6 - 56 Beton qorishm asining harakatchanligi vaqt o'tishi bilan sement va suvning o ‘zaro fizik-kimyoviy ta ’sirlashuvi natijasida kamaya boradi. X ususan, b ik ir b eto n q o rish m asin in g qulay t o ‘sh alu v ch a n lig i yomonlashadi. Shuning uchun bunday qorishmani imkoniyat darajasida tezroq qoliplarga yoyish zarur. Beton tarkibini aniqlashda berilgan beton qorishmasining harakatchanligidan kelib chiqqan holda suv sarfi aniqlanadi. Buning uchun beton qorishmasining harakatchanligi suv sarfi va boshqa omillarga nisbatan bog‘liqligi qo'llaniladi. Taqriban suv sarfini tajribalar asosida, keyinchalik beton tarkibini tekshirish uchun qorishma tayyorlab, sinab ко"rib olingan jadvallar va grafiklar (1.10-rasm) bo'yicha tanlash mumkin. Qum va shag'alning suvga bo'lgan talabidan kelib chiqib (Suv/q va Suv/sh) turli omillarning ta'sirini kengroq inobatga olish mumkin. a) Suv, I/m 220 b) Suv, I/m 200 180 160 140 • 3 180 160 140 120 I 4 —----- 2 ” 1 “ I ' ' ’-" 1 ■ -—=: I r - t " - : 2 j 0 2 4 6 8 10 12 Kch, sm 0 10 20 30 40 50 60 70 B i,,s 1 .lO-rasm. Portlandsement, o'ltacha yiriklikdagi qum (suv shimuvchanligi 7%) va yirik donador shag'aldan tayyorlangan plastik (a) hamda bikir (b) beton qorishmasining suv shimuvchanlik grafigi (Suv, I/m3 ). 1 — 80 mm; 2 — 40 mm; 3 — 20 mm; 4 — 10 mm; Bi, — texnik viskozimetr bo'yicha qulay joylashuvchanlik; Bi2 ~ ay nisi, B. G. Skramtayev usuli bo ‘yicha. Eslatm a: 1. Agarda 7% dan ortiq suv shimuvchanlikka ega bo'lgan mayda qumdan foydalanilsa, suv sarfining har bir foizi uchun 5 I dan orttiriladi: suv shimuvchanligi 7% dan kam bo'lgan yirik qum qo'llanganda suv sarfining har bir foizi uchun 5 / dan kamaytiriladi. 2. Chaqilgan tosh qo'llanilganda suv sarfi 10 I ga orttiriladi. 3. Putssolan sementlar qo 'llanilganda suv sarfi 15—20 / ga orttiriladi. 4. Sement sarfi 400 kg dan ortganda har 100 kg sement uchun 10 / dan suv sarfi orttiriladi. 57 1.11. Beton strukturasining hosil qilinishi. Beton strukturasining shakllanishi Beton strukturasi beton qorishmasining qotishi natijasida shakllanadi. Uning qoliplanishiga sement tishlashishi va qotishi hal qilnvchi ta’sir ko'rsatadi. Sement suv bilan aralshtirilgandan so‘ng boshlang‘ich davrda uch kalsiyli silikat gidrolizi jarayonida kalsiy gidroksidi ajralib, to'ydirilgan qorishma hosil qiladi. Bu qorishm ada sulfat, gidrooksid va ishqor ionlari, shuningdek, oz miqdordagi kremnezcm , glinozem va tem ir moddalari mavjud. Kalsiy va sulfat ionlarining yuqori konsentratsiyasi qorishtirishdan keyin qisqa vaqtda kuzatiladi, chunki bir nccha daqiqa mobaynida yangi paydo bo'ladigan moddalar - kalsiy gidrooksidi va ettringit cho‘ka boshlaydi. Taxm inan bir soatdan keyin gidratatsiyaning ikkinchi bosqichi boshlanadi. Unda juda mayda kalsiy gidrosilikatlarning qoliplanishi kuzatiladi. Reaksiyada faqat sement zarralari ustki qatlamlarining ishtirok etishi natijasida qaytadan yuzaga keluvchi gidrat fazalar ju d a nozik granulometriya bilan xarakterlanadi. Sement zarralari o‘lcham i kam o'zgaradi. Yangi paydo bo'lgan moddalar miqdori va zichligining ortishi bilan uning chegaraviy qatlami taxminan 2—6 soat ichida kam suv o'tkazuvchan bo'ladi. Susaygan gidratatsiyaning ikkinchi bosqichi sement gidratatsiyasining «yashirin davri» deb ataladi. Gidratatsiya jarayonining uchinchi bosqichi kalsiy gidrooksidining qorishmada kristallashuv boshianishi bilan xarakterlanadi. Bu jarayon juda jadal kechadi. Kalsiy gidrosilikati va ettiringit g'ovaklar orqali o'tuvchi va mayda bo'Iaklarga ajratuvchi uzun tolalar shaklida o'sib chiqishi m um kin, shu tarzda sem ent toshining “asosiy” strukturasi shakllanadi. Gidratatsiya jarayonining to'rtinchi va beshinchi bosqichlari sem entning to'liq gidratatsiyalanishuviga qadar sekin davom etadigan reaksiyalar bilan xarakterlanadi. Bu bosqichlarda paydo b o'lgan g'ovaklarning gidratatsiya m ahsulotlari bilan to'ldirilishi natijasida sement toshining g'ovakliligi o'zgaradi. Qotgan sementli tosh strukturasi zichlanadi va oldin paydo bo'lgan ettringit monosulfatga aylanishi mumkin. Beton xususiyatining o'zgarishi, asosan, sement gidratatsiyasi bilan belgilanadi, shuning uchun so'nggisi bu qonuniyatlarga hal qiluvchi 58 ta'sir ko'rsatadi. G idaratatsiya jarayoni yetakchi hisoblanadi va uning kechish yo‘nalishi beton strukturasi va xususiyatining o ‘zgarishini belgilaydi. Boshqa o m illar (m asalan, beton tark ib i, to 'ld iru v ch i xususiyati va boshqalar) beton strukturasi va xususiyatiga ta ’sir ko'rsatsa-da, ikkilam chi hisoblanadi va m uayyan m a’noda ularning sement gidratatsiyasi va sementli toshning stnikturasi qoliplashiga ta ’siri bilan belgilanadi. Beton xususiyatlari o‘zgarishining vaqt ichida astasekin susayishi va ularning barqarorlashuvi sem ent gidratatsiyasi jarayonining borgan sari susayishi bilan ifodalanadi. 1.12. Beton strukturasi Beton qorishmasi stnikturasi qotish jarayonida ham saqlanadi, shuning uchun ham beton strukturasi sem ent toshi m iqdoriga va betonda joylashuviga qarab tasniflaganda, ytiqorida aytib o‘tilgan uchta struktura turini ko‘rsatib o'tish mumkin. Ammo beton xususiyatlariga uning zichligi va g'ovakligi hal etuvchi ta ’sir ko‘rsatadi. Boshqa bir xil shart-sharoitlarda g ‘ovaklik hajmi va xarakteri, shuningdek, beton tarkibining alohida moddalari xususiyatlaridagi m utanosiblik uning asosiy texnik xususiyatlari, uzoq m uddatga mustahkamligi, turli sharoitlaiga bardoshliligini belgilab beradi. Shuning uchun beton strukturasini uning zichligi bilan tasniflash maqsadga muvofiq hisoblanadi. 1.11-rasmda strukturaning asosiy turlari keltirilgan: zich, g'ovak to'ldiruvchili, serg‘ovak va donador. Zich struktura o ‘z navbatida to'ldiruvchining ta ’sirlashuv joylashuviga ega bo'lishi m um kin, ya’ni uning donachalari bir-biriga sement toshining yupqa qatlam i orqali R2> R 0> R2< R 6 < R, R,>R0,R,= O R,20 c) 160 150 140 130 Bikir (B i = 1 0 -2 0 s) 1X0 160 150 1 v0 Kam harakatchan (Bi = 5 - 1 0 s) 200 1X0 160 150 Harakatchan (K ch= 10— I6sm) 220 200 1X0 160 Juda harakatchan (K ch= 10—16 sm) 240 220 210 1X0 Quyina (K ch> 16sm) 250 230 200 100 Iwh: bikiriik stanclart viskozometr ho ‘yicha ко 'rsatilgan. Sementni tejamli ishlatish uchun uning markasi betonning berilgan markasidan balandroq boiishi talab etiladi. (1.7-jadval). Beton uchun tavsiya etiladigan sement markasi 1.7-jadval Beton markasi Sement markasi Beton markasi Sement markasi M 100 300 M 300 500 M 150 400 M 400 600 M 200 400 M 500 600 Beton uchun sementning juda past markalari ishlatilganda sement sarfini ko‘paytirish talab etiladi. Aksincha, sement markasi ortiqeha baland bo'lganda, sement sarfi texnik shartga ko‘ra olinishi lozim bo'lgan mustahkamlik uchun belgilangan minimal qiymatdan kamroq bo'lishi mumkin. Bunday holatda sementni tejash uchun beton tarkibiga maydalangan qo'shim cha faol kremniyli yoki inert qo'shim chalar (kul, maydalangan kvars qumi, ohak uni va boshqalar)ni qo'shish talab etiladi. Beton to'ldiruvchisi sifatida qoidaga ko'ra mahalliy material yoki yaqinda joylashgan karyerdan olinadigan materillarni ishlatishga ha64 rakat qilinadi. Biroq ularning orasidan sement sarfi m inim al bo'lgan holatda lozim xususiyatli beton olish imkonini beradiganlari tanlab olinadi. Beton qorishmasining belgilangan harakatchanligiga suv sarfini to‘g‘ri taqsimlash orqali, betonning mustalikamligiga esa suv-sement nisbati va sement sarfining to ‘g‘ri taqsimlanishi natijasida erishiladi. Sem ent sarfi m inim al bo'lishini to'ldiruvchi katta-kichikligining to 'g 'ri tanlanishi ta ’m inlaydi. U larning m iqdorini aniqlashda ilgari qum va shag'al o'rtasidagi optimal nisbat г bo'yicha berilgan tavsiyalar qo'llanilgan. Zam onaviy hisoblash usullarida, odatda, shag'al (mayda tosh) yoyiluvchanligining qorishm ada nisbati hisoblanadi va bunday nisbat qorishm a hajm i shag'al ichidagi b o 'sh liq hajm idan qancha k o 'p ekanligini k o 'rsatad i. a koeffitsientining jo riy etilishi beton tarkibini aniqlashni osonlashtirdi va natijalari ishonchliroq b o 'ld i. C hunki boshqa sh artlar rioya etilgan holda m inim al sem ent sarfi bilan beton tayyorlash optim al a qiym ati beton strukturasi qoliplashining fizik asoslaridan kelib chiqqan holda olinadi. Bu holda o g 'ir betonda qum va shag'al sarfi ikki tenglam ali form ulani hal qilish orqali olinadi: {SI a ) + Su + ( Q/ p , )+ (Sh / p ,h) = 1000 (S / p s) + Su + (Q/ p ,) = Pch a (Sit I r,h) Bu yerda: ps, pq, psh — sement, qum va shag'alning haqiqiy zichligi, kg/1; Psh — shag‘alning g'ovakligi (nisbiy qiymat); a — shag'al donalarining qorishm ada tarqalish koeffitsienti; ysh~ shag'alning zichligi, kg/1. B irinchi ten g lam an in g beton kom ponentlari absolyut h ajm ining yig'indisi 1 m 3 tayyor zich beton (1000 1) ga teng, deb o lin ­ gan shart b ilan ch iq arilg a n va bu holda b eto n tark ib id a havo bo'lm asligi lozim . Ik k in ch i ten g lam an in g sh arti q u m -sem en tli qorishm a (stan d art b o 'sh holatida) shag'al orasidagi b o 'sh joylarni to 'la to 'ld irish i va uning donalarini bir m iqdor surishi lozim va bu h o lat b e to n a ralash m asin in g yaxshi jo y la sh ish i h am d a to 'ld iru v ch i d o n alarin in g yagona, m ustahkam m onolit b o 'lib birlashishi uchun zarur. Bu usuldagi tenglam ada ikkita nom a'lum — qum va shag'al bor. Sababi suv va sem ent sarfi betonning m utahkamligi, beton qorishmasining harakatchanligiga qarab, a koeffitsient esa eksperim ental 65 usulda olingan tavsiyalaiTga, asosan, sement sarfi minimal bo'lishini ta ’minlovchi nisbatga qarab olinadi. Keltirilgan tenglama yordamida quyidagini olamiz: Sh = 1000 Рл) (1.4) 0 = f S S h ) 10 0 0 - — + Su + — I A Pa ) (1 -5 ) Yengil betonlar uchun tenglamaning boshqa usuli q o 'lla n ila d i va bunda ikkinchi tenglama beton mustahkamlik darajasi belgiiangan shart bilan chiqariladi. Betonga havoni tortuvchi qo'shim chalar qo'shilgan taqdirda tenglamaga qo'shilgan havo hajmini belgilovchi qiymat qo'shiladi. Shunday qilib, ko'rib chiqilgan usulda material sarfining yakuniy qiymati, materiallar egallaydigan absolyut hajm nazarda tutilgan hamda betonning tejamliligi, mustahkamligi va boshqa xususiyatlari yetarli bo'lishi hisobga olingan holda chiqariladi. Beton xususiyati kim yoviy q o 'sh im ch alar bilan yaxshilangan taqdirda, m ateriallar sarfini hisoblashda hisob-kitoblarga tegishli o'zgartirishlar kiritish orqali ulaming ta’siri hisobga olinadi. 1.14. Mayda va yirik to‘ldiruvchi orasidagi nisbatni tanlash Beton tarkibi (sem ent sarfi nuqtai nazaridan) tejam li va sifati yuqori bo'lishini belgilovchi asosiy om illardan biri yirik va mayda to'ldiruvchi orasidagi nisbatni to'g'ri tanlay bilish hisoblanadi. Sem ent qorishm asi konsistensiyasi m a’lum darajada bo'lganida uning beton aralashm asi ichki ishqalanishiga, xususan, uning harak a tc h a n lig ig a t a ’siri to 'ld iru v c h i d o n a la ri o ra sid ag i sem e n t qobig'ining qalinligi bilan belgilanadi. Boshqa om illarning ta ’siri h iso b g a o lin m a g a n d a , sem en t q o rish m a si faq at to 'ld iru v c h i bo'shlig'ini to'ldirgan beton aralashm asi eng ko 'p ichki ishqalanish yoki m inim al harakatchanlikka ega bo'ladi. Sem ent qorishmasi m iqdori oshirilgan sari beton aralashm asining harakatchanligi ham ortib boradi. Beton tarkibini aniqlashning ko'rib chiqilayotgan usulida qum va shag'al zarralarining surilish koeffitsienti a hisobga olinadi. 66 1.8-jadvaI a kocffitsientimng tajribada aniqlangan qivniatlari M ayda qumli heton O 'rta quiuli beton Sement aralashmasining iui(|dori. I/m a qiymati Semeut aralashmasining miqdori, I/m 3 a qiymati Hisobiy Aiuatda llisobiy Amalda 220 1,12 1.1 220 1.24 1.23 2X0 1.32 I.2X 2X0 1.43 1.39 350 1.54 - 350 1.54 1.51 1,8-jadvaldagi raqam lardan ko'rinib turibdiki, plastik betondagi a koefTitsientining optim al qiymati beton tarkibidagi sem ent aralashmasi va yirik qum m iqdoriga bog'liq bo'ladi, ya'ni ST va yirik qum miqdori ko'paygani sari u lar ham ko'payib boradi. Boshqa tajribalarda aniqlanishicha, b ik ir beton uchun a koeffltsientning optim al m iqdori, sem ent sarfi 200—400 kg/m 3 bo'lganda, 1,05—1,15 ga teng bo'ladi. B eton tark ib i va b eto n aralashm asi konsistensiyasida a koeff its ie n tin in g o 'z g a r is h i fiz ik n u q ta y i n a z a rd a n q a r a g a n d a quyidagicha izohlanadi: bikir beton aralashm asida yopishuvchanligi yuqori b o 'lg an sem en t m iqdori nisbatan kam. Shuning u ch u n suv ajralishi va siljib ketish xavfi ham yo'q bo'ladi. B unday sh aro itd a beton aralashm asining joylanish darajasi yaxshi va beto n n in g m ustah k am lig i s h a g 'a l/to s h su rilish i m in im al b o 'lis h i n a tija s id a erishiladi. N egaki b u n d a qum sarfi va to 'ld iru v c h ila r y u zasin in g um um iy hajm i h am m inim al b o 'lad i. N atijad a to 'ld iru v c h ila r donalari jips joylashadi va beton sifati yaxshi bo'lishini ta ’m inlaydi. Beton aralash m asin in g harakatchanligi yuqori b o 'lish i u ch u n suv ko'proq qo'shilganda sem ent aralashm asining absolyut hajm i ortadi, qovushqoqligi esa k am ay ad i. B eton aralash m asid an suv ajaralib chiqishi va ta rq a lib k etish i oldini olish ham da b e to n n in g yaxshi birikishini ta ’m inlash u ch u n a koeffitsientini oshirish va bu bilan qum va sh ag 'al (to sh ) nisbatini saqlash, b a ’zan esa (S u /S nisbati yuqori b o 'lg an d a) oshirish m um kin. Paistik beton qorishmalari uchun a koeffitsientining optimal miqdori a ~ f (ST) dan kelib chiqqan holda belgilanganda, ayniqsa, aniqroq bo'ladi (1.9-jadval). Hisoblashlar uchun 1.9-jadvaldagi m a'lum otni ishlatish qulayroq. Jadvalda a = f (ST) qiymati a = f (S, SuST) ga 67 o ‘tkazilgan. Javdalda, shuningdek, qum yirikligidan kelib chiqqan holda o'zgartirish kiritish ham ko‘rsatilgan. Plastik beton qorishnialari uchun a koeffitsientining optimal qiymati (Su =7%) /. 9-jadval S em en t sarfi, k g /m 3 S u / S uchun a koeffitsien tin in g optim al qiym ati 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 250 - - 1.26 1,32 1,38 300 - 1.3 1,36 1.42 - 350 1.32 1,38 1.44 - - 400 1.4 1,46 - - - 500 1.5 1.56 - - - boh: 1. S va S u /S ning boshqa qiymatlarida a koejfitsienti inlerpolyatsiya bilan topiladi. 2. Suvni talab etish qiymati 7 foizdan k o ‘p bo'lgan mayda qum ishlatilganda qum suvni talab etish qiymatining bir foizga oshishi a koef- /itsienti 0,33 ga kamaytiriladi. S u < 7% bo ‘Igan yirik qum ishlatilganda Su(/ bir foiz kamayishiga a koejfitsienti 0,33 foizga oshiriladi. 1.15. Beton tarkibini hisoblash tartibi Beton qorishmasi tarkibi ikki usul bilan aniqlanadi: 1. Sem ent, qum va shag‘al (tosh) o'rtasidagi vazn nisbati bilan. Bunda suv-sem ent nisbati va sem entning faolligi ko‘rsatiladi. Sement m iqdori 1 deb olinadi va shuning uchun beton tarkibiy qism lari o ‘rtasidagi nisbat, Su/S ko'rsatilib, quyidagi ko'rinishda yoziladi: 1 : x : у (masalan: Su/S = 0,6 bo‘lganda vazn qiymati 1:2:4) 2. 1 m 3 hajm da yotqizilgan va zichlangan beton uchun sarflangan material sarfi bo‘yicha. Masalan: Sement ............... 280 Qum ................... 700 Shag'al ............. 1250 Suv ...................... 170 Jami .................. 2400 68 Q uruq m ateriallar uchun belgilanadigan odatdagi (laboratoriyada chiqarilgan) va tab iiy nam holatdagi m a teria lla r u ch u n ishlab chiqarishda (amalda) ishlatiladigan beton tarkibi o'rtasida farq bo'ladi. Laboratoriyada aniqlangan beton tarkibi hisoblash va tajriba natijasida o'rganiladi. Bunda betonning tarkibi absolyut hajm bo'yicha oldindan hisoblab q o ‘yiladi. Yuqorida aytib o 'tilgan bog‘liqliklar asosidagi formula ishlatilib, suv, sement, qum va shag'al (tosh) sarfi aniqlanadi va so‘ng nam unalar yordamida unga aniqlik kiritiladi. Beton tarkibini hisoblash quyidagi tartibda amalga oshiriladi: 1. Betonning talab etilgan mustahkamligi, qotish sharoiti va m uddatidan kelib chiqqan holda Su/S yoki S/Su aniqlanadi. Suv-sement yoki sem ent-suv nisbati beton m ustahkam ligining ushbu omillarga bogliqligi dastlabki tajribalar orqali yoki sem ent faolligiga (mahalliy to'ldiruvchilar ishlatilganda) bog‘liqligidan kelib chiqqan holda yoki bo'Imasa quyidagi taqribiy formulalar bilan aniqlanadi: a) Su/S > 0,4 bo'lganda: S u/S = A R s/R b+ A 0 ,5 R s (1.6) b) Su/S