Bozor samaradorligi reja
Yüklə 62,5 Kb.
|
|
Bozor samaradorligi reja 5-MAVZU. ISTE’MOLCHILAR VA ISHLAB CHIQARUVCHILAR. BOZOR SAMARADORLIGI Reja 5.1. Iste’molchi ortiqchaligi. 5.2. Ishlab chiqaruvchi ortiqchaligi. 5.3. Bozor samaradorligi. TАYANCH SO‘Z VA IBORALAR: Farovon iqtisodiyot, to‘lashga tayyorlik, iste'molchilar ortiqchaligi, xarajat ishlab chiqaruvchilar ortiqchaligi, samaradorlik, tenglik 6.1.Iste’molchi ortiqchaligi Tasavvur qiling, siz Elvis Presleyning birinchi albomi egasisiz va siz uni ishlatmaysiz. Siz Elvis Presleyning muxlisi emassiz, shu sababli uni sotishga qaror qildingiz. Buning yagona yo‘li kimoshdi savdosi o‘tkazish. Bu kimoshdi savdosida to‘rt nafar Elvis Presleyning muxlislari ishtirok etishmoqda: Jon, Paul, George, va Ringo. Ularning har biri albomga egalik qilishni istashadi, lekin har birida buning uchun to‘lashga tayyor pul miqdori chegaralangan. 1-rasm to‘rt xaridorlarning to‘lashi mumkin bo‘lgan maksimal narxlar ularning to‘lov uchun tayyorligi deyiladi va bu xaridorning mahsulotni qancha baholashini anglatadi. Har bir xaridor albomni o‘zining to‘lov uchun tayyorligidan arzonroq narxda sotib olishni istaydi va tayyorligidan qimmatroq narxda albomni sotib olishni rad etadi. Narx to‘lash uchun o‘z tayyorligiga teng bo‘lsa, xaridor sotib olishga befarq bo‘lishi mumkin. Agar narx uning albomga qo‘ygan bahosi bilan aynan bir xil bo‘lsa, u uni sotib olish yoki pulini tejab qolishdan xursand bo‘lishi mumkin. 4 ta xäridorning to’lov qobiliyati 100 $
To’lov qobiliyati Jon
Xaridore J a d v a l Siz albomingizni sotish uchun past narxda uni taklif qilasiz, misol uchun 10 $ . Chunki barcha to‘rt xaridorlaringiz to‘lashga tayyor, narx esa tez ko‘tariladi. Kimoshdi savdosi Jon 80 $ (yoki bir oz ko‘proq) taklif qilgan vaqtda to‘xtaydi. Bu nuqtada, Paul, Jorj va Ringo boshqa hech qanday taklif qilishni istashmaydi, chunki ular 80$ dan ko‘proq taklif berishni xohlashmaydi. Jon sizga 80$ to‘laydi va albomni oladi. Shuni ta’kidlash kerakki, albom yuqori qadrlaydigan xaridorga ketdi. Jon Elvis Presleynining albomini sotib olishdan nima foyda oldi? Bu o‘rinda Jon uni haqiqiy savdo orqali topdi: u albom uchun 100$ to‘lashga tayyor, lekin u buning uchun atigi 80$ to‘ladi. Jon 20$ iste'molchi ortiqchaligiga ega bo‘ldi. Iste'molchi ortiqchaligi bu xaridorning to‘lashga tayyorligidan aslida buning uchun to‘lagan miqdorini ayirishdan qolgan miqdorga aytiladi. Iste'molchi ortiqchaligi xaridorlarning bozor jarayonida olgan foydasiga qarab o‘lchanadi. Bu misolda Jon kimoshdi savdosida ishtiroki natijasida 20$ foyda oldi, chunki u 100$ ga baholangan tovar uchun atigi 80$ to‘ladi. Pol, Jorj va Ringolar iste'molchi ortiqchaligiga ega bo‘lishmadi, chunki kimoshdi savdosida ishtirok etib albomga egalik qilmasdan va hech narsa to‘lamasdan ketishdi. Endi biroz boshqacha misolni ko‘rib chiqamiz. Siz ikkita bir xil Elvis Presleyning albomini sotmoqchisiz deylik. Yana kimoshdi savdosida to‘rt xaridor mavjud. Hammasi oddiy, biz albomlarning ikkalasini bir xil narxda va turli xaridorlarga sotishni rejalashtirganmiz. Bu jarayon ikkita xaridor qolgunicha davom etadi. Kimoshdi savdosi Jon va Paul 70$ (yoki bir oz yuqori) taklif qilgan vaqtda to‘xtaydi. Jon va Paul, ikkovlari albomni bu narxda sotib olishga rozi va Jorj va Ringo bundan yuqori narx taklif qilmoqchi emas. Jon va Paulning har biri iste'molchi ortiqchaligiga ega bo‘lishdi, uni to‘lashga tayyorligi ayiruv to‘langan narxiga teng. Jonning iste'molchi ortiqchaligi 30$ bo‘ladi, Paulniki esa 10$. Jonning iste'molchi ortiqchaligi avvalgisiga nisbatan yuqoridir u o‘sha albomni oladi, lekin buning uchun kam haq to‘laydi. Umumiy iste'molchi ortiqchaligi 40$. Iste'molchi ortiqchaligini o‘lchashda talab egri chizig‘idan foydalanish Iste'molchi ortiqchaligi mahsulotga bo‘lgan talab egri chizig‘i bilan bog'liq. Ularning bog'liqligini yuqorida keltirilgan Elvis Presleyning nodir albomi misolida ko‘rib chiqamiz. Biz albomga bo‘lgan talab miqdorining jadvalini aniqlashimiz uchun ehtimoliy to‘rt xaridorning to‘lov uchun tayyorligidan foydalanamiz. 1-rasmda talab miqdori haqida ma’lumot keltirilgan. Agar narx 100$ dan yuqori bo‘lsa, savdo 0 ga teng bo‘ladi, chunki hech qaysi xaridor bu albom uchun undan qimmatroq narxda sotib olmoqchi emas. Agar narx 80$ va 100$ oralig‘ida bo‘lsa, talab miqdori 1ga teng, chunki faqat Jon bunday yuqori narxni berishga tayyor. Agar narx 70$-80$ atrofida bo‘lsa, talab miqdori 2, chunki Jon va Pol bu miqdordagi mablag‘ni to‘lashga tayyor. Shu tarzda talab jadvalini mavjud narxlar asosida tahlil qilishimiz mumkin. Shu tariqa talab miqdori to‘rt xaridorning to‘lov uchun tayyorligiga binoan turli xil bo‘ladi.
Rigoning to’lovga tayyorligi Jorjning to’lovga vayyorligi Paulning to’lovga tayyorligi Jonning to’lov¯a tayyorligi Quyida1 jadvaldagi xaridor4ar uchun talab ro’yxati ko’rsatilgan. Grafik muvofiq talab egrilchizig‘ini ko’rsatadi. Talab egri chizig‘ining balandligi xarid±rlarning sotib olishga tayyorligini ko’rsatadi. Yo’q
Albom
0
100 $ dan k ’p 80 $ dan 100 $gacha 70 $ dan 80 $gacha 50 $ dan 70 $gacha 502$ yoki undan kam Xaridorlar Narx Talab miqdori Talab grafigi va t)lab egri chizig‘i Talab
Albom miqdori Rasm
Yana bir bor takrorlaymizki, bu biz yuqorida hisoblagandek istemol darajasidir. Bu misoldan talab darajasiga aloqador quyidagi xulosa kelib chiqadi: quyi talab egri chizig‘i va yuqori narx bozordagi istemolchi ortiqchaligini keltirib chiqaradi. Bu haqiqat, chunki talab egri chizig‘ining yuqoriligi istemolchilarning tovar uchun to‘laydigan narxini belgilaydi va shu bilan birga to‘lov uchun tayyorligini ham bildiradi. Bozordagi narx va to‘lov istagi o‘rtasidagi farq sotib oluvchilarning istemolchi ortiqchaligi demakdir. Bundan kelib chiqadiki, past talab egri chizig‘i va yuqori narx oraligidagi umumiy masofa bu xaridorlarning bozordagi tovar va xizmatlarga istemolchilar ortiqchaliklari yig‘indisidir. Qanday qilib past narx iste’molchi ortiqchaligini oshiradi? Xaridorlar o‘zlari sotib olayotgan tovar uchun har doim ham past narx to‘lashni xohlashganliklari sababli past narxlar xaridorlarning turmush darajasini yaxshilaydi. Lekin qanchalik yaxshilaydi? Bu savolga aniq javob topish uchun biz iste’molchi ortiqchaligi tushunchasidan foydalanamiz. 3-chizma oddiy talab egri chizig‘ini ko‘rsatadi. Oldingi ikki chizmadagidan farqliroq siz bu yerda talab egri chizig‘ining asta-sekin tushishini kuzatasiz. Ko‘p xaridorlarga ega bozorda xaridorlar orasidagi tushish shunchalik kam maydonni tashkil qiladiki, natijada talab ancha tekis bo‘ladi. Bu talab har xil ko‘rinishga ega bo‘lishiga qaramay, biz qilgan xulosa hali ham bir xil. (a) rasmda tovar narxi 80$ va iste’molcßi ortiqchaligi 20$. (b) rasmda tovar narxi 70$ va iste’molchi oûtiqchaligi 40$. Umumiy istePmol ortiqchaligi (40$) Paulning iste’mol ortiqchaligi (10$) Jonning iste’mol ortiq$haligi (20$) Jonning iste’mol ortiqchaligi (30$) (b) Narx=r0$ (a) Narx=80$ Talab egri chizig‘iVa iste’molchi ortiqchaligini hisoblash Albom
Albom
Albom miqdori Albom miqdoåi
Iste’molchi ortiqchaligi nimani o‘lchaydi? Iste’molchi ortiqchaligi tushunchasini rivojlantirishdan maqsad bozor talabgorlari haqida to‘g‘ri xulosaga kelish. Hozirda siz iste’molchi ortiqchaligi nimaligini tushundingiz va uni biz farovonlikning yaxshi o‘lchovi sifatida qabul qilamiz. Tasavvur qilingki, siz yaxshi iqtisodiy tizimni yaratayotgan siyosatchisiz. Iste’molchi ortiqchaligiga ahamiyat berarmidingiz? Iste’molchi ortiqchaligi bu xaridorlar tovar uchun to‘lashni xohlagan miqdordan ularning tovar uchun to‘laydigan haqiqiy narxning ayirmasi xaridorlarning o‘zlari qabul qilgan tovardan olgan foydani o‘lchaydi. Iste’molchi ortiqchaligi islohotchilar xaridorning foydasini hisobga olishi iqtisodiy farovonlikning eng yaxshi o‘lchovi bo‘ladi. Ba’zi hollarda islohotchilar iste’molchi ortiqchaligi haqida o‘ylamasliklari mumkin, chunki ular xaridorlarni sotib olishga undaydigan omillarga ahamiyat berishmaydi. (a) rasmda P1 narx, Q1 talab hajmi va ABC uchburchak maydoni (b) P2 narxdagi iste’mol ortiqchali0i (a) P1 narùdagi iste’mol ortiqchaligi oste’molchi ortiqchaligiga narx qanday ta’sir qiladi qlk iste’mol ortiq- chaligiga qo’shilgan iste’mol ortiqchaligi Ilk iste’mol ortiqchaligi Talab
Talab Yangi iste’molchilarga éste’mol ortiqchaligi Iste’mol ortiqchaligi Miqdor
Miqdor Narx
Narx Rasm
Ko‘p bozorlarda iste’molchi ortiqchaligi iqtisodiy farovonlikni ifodalamaydi. Iqtisodchilarning ishontirishicha, xaridorlar ongli ravishda qaror qabul qilishadi. Ongli odamlar o‘z maqsadlariga erishish uchun qo‘llaridan kelgancha harakat qilishadi. Iqtisodchilar yana odamlarning xohishlari hisobga olinishi kerakligini ta’kidlashadi. Bu holatda sotib olayotgan tovardan qanchalik foyda ko‘rishayotganini ko‘rsatuvchi eng yaxshi hukm chiqaruvchi xaridorlar hisoblanadilar.
Endi biz bozorni boshqa tomoniga murojaat qilsak-da sotuvchilarning bozordagi ishtiroklaridan olayotgan foydalarini ko‘rib chiqsak. Sotuvchilar farovonligining tahlili xaridorlar farovonligining tahlili bilan bir xilligini ko‘ramiz. Xarajat va sotish xohishi.
$ 900
600 500 Märy
Georgiya Grandma Narx
Sotuvchi 4 ta imkoniyatli sotuvchining xarajatlari J a d v a 8 Endi ikkita har xil misolni ko‘rib chiqamiz. Faraz qiling, siz ikkita uyni ta’mirlashingiz kerak. Yana ishni 4 kishiga taklif qilasiz. Hech qaysi xizmatchi ikkala uyni ta’mirlash imkoniga ega emas, deb hisoblaylik. Narx ikkita talabgor qolgunicha pasayaveradi. Bu holda tanlov ish uchun har biri 800$ (yoki ozgina pastroq) taklif qilayotgan Jorjiya va Grendma o‘rtasida to‘xtaydi. Jorjiya va Grendma ishni shu narxga bajarishga tayyor, lekin Mariya va Frida narxni tushirishni xohlashmaydi. 800$ narxda Grendma 300$ va Jorjiya 200$ ishlab chiqaruvchi ortiqchaligiga ega bo‘ladi. Bozordagi umumiy ishlab chiqaruvchi ortiqchaligi bu holatda 500$ ni tashkil etadi. Ishlab chiqaruvchi ortiqchaligini hisoblashda taklif chizig‘idan foydalanish Xuddi iste’molchi ortiqchaligi talab egri chizig‘iga yaqindan bog‘liq bo‘lganidek, ishlab chiqaruvchi ortiqchaligi taklif egri chizig‘iga bog‘liq. Bu qanday sodir bo‘lishini bilish uchun oldingi misolimizni davom ettiramiz. Buni biz 4 bo‘yoqchining xizmati uchun belgilagan narxni taklif jadvalini topishdan boshlaymiz. 4-rasmdagi jadvalda ko‘ringanidek, taklif egri chizig‘i 2-jadvalni narxi bilan to‘g‘ri keladi. Agar narx 500 dan kam bo‘lsa, 4 bo‘yoqchining birortasi ham bu ishni qilishni xohlamaydi va taklif miqdori 0ga teng bo‘ladi. Agar narx 500 bilan 600 o‘rtasida bo‘lsa faqat Grendma bu ishga rozi bo‘ladi va taklif miqdori 1ga teng bo‘ladi. Agar narx 600 bilan 800 o‘rtasida bo‘lsa, Grendma va Jorjiya bu ishni qilishga rozi va taklif miqdori 2ga teng va xokazo. Natijada taklif darajasi 4 bo‘yoqchining narxidan kelib chiqadi. 4- rasmdagi chizma taklif egri chizig‘i taklif jadvali bilan mos kelishini ko‘rsatadi. E’tibor bering, taklif egri chizig‘i sotuvchilarning narxiga bog‘lik. Har qanday miqdorda taklif chizig‘idagi narx chekli sotuvchining, ya’ni narx to‘g‘ri kelmasa, bozorni birinchi tark etuvchi sotuvchining narxini ifodalaydi. 4 ta uy miqdorida esa taklif egri chizig‘ining yuqorisi 900$ ga teng, bu Mariya xizmati uchun belgilagan narx. 3ta uy miqdorida taklif chizig‘i 800$ ga teng. Bu Frida belgilagan narx. Taklif egri chizig‘i sotuvchilarning narxida aks etishi sababli, biz buni ishlab chiqaruvchi ortiqchaligini o‘lchash uchun ishlatishimiz mumkin. Taklif ro’yxati va taklif egri chizig‘i Bo’yalgan uylar miqdori Uylarni bo’yash narxi Grandmaning xarajati Georgiyning xarajati Fridaning xarajati Maryning xarajati Quyida1 jadvaldagi sotuvchilar uchun taklif ro’yxati ko’rsatilgan. Grafik muvofiq taklif egri chizig‘ini ko’rsatadi. Taklif egri chizig‘ining balandligi sotuvchilarning xarajatlarini ko’rsatadi. Taklif
4 3 2
0 Mary, Frida, Georgia, Grandma Frida, Georgia, Grandma Georgia, Grandma Grandma Yo’q 900 $ dan ko’p 800 $ dan 900 $gacha 600 $ dan 800 $gacha 500 $ dan 600 $gacha
Taklif miqdori Sotuvchilar Narx
Rasm 5-rasm taklif egri chizig‘i bizning 2ta misolimizdagi ishlab chiqarish ortiqchaligini hisoblash uchun ishlatiladi. (a) chizmada biz narxni 600$ deb hisoblaymiz. Bu holda taklif miqdori 1ga teng. Narx va taklif egri chizig‘i orasidagi maydon 100$ga teng. Biz buni Grentmaning ishlab chiqarish ortiqchaligi sifatida hisoblagandik. 5-rasm (b) chizmasi 800$ narxdagi ishlab chiqarish ortiqchaligini ko‘rsatadi. Bu holatda narxning past va taklif egri chizig‘ining yuqorisi 2ta burchakning umumiy maydoniga teng. Bu maydon 500$ga teng. Ishlab chiqarish ortiqchaligi biz oldin hisoblaganimizdek Grendma va Jorjiyani ikkita uyni bo‘yaganida ko‘rinadi. Bu misol taklif egri chizig‘iga tegishli, past narx taklif egri chizig‘ining yuqorisi bozordagi ishlab chiqarish ortiqchaligini o‘lchaydi. Mazmun shundaki: taklif egri chizig‘ining yuqorisi sotuvchilarning narxini ishlab chiqarish va narx o‘rtasidagi farqni o‘lchaydi. Bundan kelib chiqadiki, umumiy maydon bu barcha sotuvchilarni ishlab chiqarish ortiqchaligining yig‘indisiga teng. Qanday qilib yuqori narx ishlab chiqarish ortiqchaligini oshiradi Sotuvchilar tovarlari uchun yuqori narx olishni xohlashlari hech kimni hayratga solmaydi. Lekin yuqori narx sotuvchilarning farovonligiga qanchalik ta’sir ko‘rsatadi? Ishlab chiqarish ortiqchaligi bunga aniq javobni beradi. 6-rasm ko‘p sotuvchiga ega bo‘lgan bozordagi taklif egri chizig‘ini keskin ko‘tarilishini ko‘rsatadi. Umumiy ishlab chiqaruvchi ortiqchaligi 500$ Georgianing ishlab chiqaruvchi ortiqchaligi 200$ Grandmaning ishlab chiqaruvchi ortiqchaligi 300$ Grandmaning ishlab chiqaruvchi ortiqchaligi 100$ Taklif
Taklif Bo’yalgan uylar miqdori Bo’yalgan uylar miqdori Uylarni bo’yash narxi Uylarni bo’yash narxi Rasm
(a) rasmda tovar narxi 600$ va ishlab chiqaruvchi ortiqchaligi 100$. (b) rasmda tovar narxi 800$ va ishlab chiqaruvchi ortiqchaligi 500$. Ishlab chiqaruvchi ortiqchaligini taklif egri chizig‘i bilan hisoblash Taklif egri chizig‘i oldingi rasmdan farq qilinishiga qaramay, ishlab chiqarish ortiqchaligi bir xil yo‘l bilan hisoblanadi. Ishlab chiqarish ortiqchaligi narxdan past va taklif egri chizig‘idan yuqori bo‘ladi. (a) chizmada narx P1 va ishlab chiqarish ortiqchaligi ABC maydonida yotadi. (b) chizmada narx P1dan P2 ga o‘sgandagi holat kuzatiladi. Ishlab chiqarish ortiqchaligi bu holda ADFga teng. Ishlab chiqarish ortiqchaligining bu turdagi o‘sishining 2 tomoni mavjud. Birinchisi Q1da tovarlarni past narxda P1da sotayotgan sotuvchilar yashash darajasi yaxshiroq, chunki ular tovarlari uchun ko‘proq xaq olishadi. Mavjud sotuvchilarning ishlab chiqarish ortiqchaligidagi o‘sish BCED maydoniga teng. Ikkinchidan, bozorlarda yuqori narxda tovar sotishni xohlagan ba’zi yangi sotuvchilar kelishi va uning natijasida taklif miqdori Q1dan Q2ga o‘sadi. Bozorga yangi kelayotganlarning ishlab chiqarish ortiqchaligi CEF burchagida yotadi. Tahlildan ko‘rinib turganidek biz iste’molchi ortiqchaligidan xaridorlarning farovonligini aniqlagan bo‘lsak, ishlab chiqarish ortiqchaligi yordamida sotuvchilarning farovonligini aniqlaymiz. Bu ikki o‘lchov usuli bir-biriga o‘xshashligi sabab ularni ikkalasini ham ishlatish tabiiydir. Keyingi bobda biz aynan shu masalani ko‘rib chiqamiz. Rasm
Narx ishlab chiqaruvchi ortiqchaligiga qanday ta’sir qiladi Yangi ishlab chiqaruvchilar uchun ishlab chiqaruvchi ortiqchaligi Dastlabki ishlab chiqaruvchilar uchun qo’shimcha ishlab chiqaruvchi ortiqchaligi Dastlabki ishlab chiqaruvchi ortiqchaligi Miqdor
Miqdor (a) rasmda P1 narx, Q1 taklif hajmi va ABC uchburchak maydoni ishlab chiqaruvchi ortiqchaligiga teng. Narx P1 dan P2 ga ko’tarilganda taklif hajmi Q1 dan Q2 ga ko’tariladi va ishlab chiqaruvchi ortiqchaligi ADF uchburchak maydoniga ko’payadi. Ishlab chiqaruvchi ortiqchaligidagi o’sish (BCFD maydon) qisman yuz beradi. Chunki mavjud ishlab chiqaruvchilar ko’proq oladi (BCED maydon) va yuqori narxlarda qisman yangi ishlab chiqaruvchilar bozorga kirib keladi (CEF maydon). 6.3.Bozor samaradorligi Iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilarning ko‘pligi bozordagi xaridor va sotivchining ko‘payishini o‘rganishga asosiy manba bo‘ladi. Bu manbalar bizga asosiy iqtisodiy savolga murojaat etishga yordam beradi: resurslarni joylashtirish erkin bozorni xohishiga asosan ta'minlanadimi? Ko‘ngilchan ijtimoiy rejalashtiruvchi Bozorni baholash samarasida biz o‘zimizning tahlillarimizni yangi, taxminiy xususiyatga ega bo‘lgan ko‘ngilchan ijtimoiy rejalashtiruvchi deb nomlangan atama bilan tanishtiramiz. Ko‘ngilchan ijtimoiy rejalashtiruvchi bu taniqli, kuchli, aniq maqsadga ega bo‘lgan diktatordir. Rejalashtiruvchi jamiyatdagi barchani iqtisodiy rivojlanishini oshirishni xohlaydi. Buning uchun rejalashtiruvchi nima qilishi kerak? U xaridor va sotuvchini o‘zlari kelishib olishlariga qo‘yib berishi kerakmi? Yoki u bozor samaradorligini shunday yo‘l bilan o‘zgartirish orqali iqtisodiy rivojlanishni o‘stira oladimi? Bu savollarga javob berish uchun rejalashtiruvchi avvalo jamiyatning iqtisodiy rivojini qanday baholashini bilib olishi darkor. Ulardan biri iste'molchi va ishlab chiqaruvchi ortiqchaliklarining umumiy yigindisidir. Iste'molchi ortiqchaligi xaridorlarning bozordagi ishtirokidan kelib chiqadigan foydadir, ishlab chiqaruvchi ortiqchaligi bu sotuvchining qo‘lga kiritgan foydasidir. Shunday ekan umumiy ortiqchalik jamiyat iqtisodiy rivojlanishining ko‘rsatkichi hisoblanadi. Iqtisodiy rivojlanishning bu ko‘rsatkichini yaxshi tushunish uchun iste'molchi va ishlab chiqaruvchi oqtiqchaligini o‘lchab ko‘rish kerak. Biz iste'molchi ortiqchaligini shunday aniqlaymiz: Iste'molchi ortiqchaligi = xaridorlar to‘lamoqchi bo‘lgan narx - xaridorlar tomonidan to‘langan narx Shunga o‘xshab, ishlab chiqaruvchi ortiqchaligini ham aniqlab olamiz: Ishlab chiqaruvchi ortiqchaligi = sotuvchilarning sotgan narxi - sotuvchilarning xarajatlari Agar biz iste'molchi va ishlab chiqaruvchi ortiqchaliklarini birlashtirsak biz quyidagilarga erishamiz: Umumiy ortiqchalik = (xaridorlar to‘lamoqchi bo‘lgan narx - xaridorlar tomonidan to‘langan narx) + (sotuvchilarning sotgan narxi - sotuvchilarning xarajatlari) Xaridorlar tomondan to‘langan narx sotuvchilarning sotgan narxi bilan tenglashadi, shuningdek ushbu iboradagi ikki atama o‘chib ketadi va natijada umumiy ortiqchalikni yozishimiz mumkin: Umumiy ortiqchalik = xaridorlar to‘lamoqchi bo‘lgan narx - sotuvchilarning xarajatlari) Bozordagi umumiy ortiqchalik bu xaridorlar tovarga o‘zlarini xohishlari asosida to‘lamoqchi bo‘lgan umumiy narxdan sotuvchilar bu tovarni ishlab chiqarish uchun qilgan umumiy xarajatlarni ayirish natijasidir. Agar resurslar taqsimoti umumiy ortiqchalikni maksimallashtirsa, biz bu taqsimot samaradorlikni ko‘rsatadi deb aytamiz. Agar taqsimot samarali bo‘lmasa, unda sotuvchi va xaridorlar ichida ba’zilari savdodan keladigan imkoniyatli yutuqlardan mahrum bo‘lgan hisoblanadi. Misol uchun, agar sotuvchilar ishlab chiqarilgan mahsulotni eng past xarajatlardan ham past narxda sotsalar taqsimot samarasizdir. Bu holatda, yuqori xarajatli ishlab chiqaruvchidan past xarajatli islab chiqaruvchiga o‘zgarish sotuvchining umumiy xarajatlarini pasaytiradi va umumiy ortiqchalikni oshiradi. Shunga o‘xshab, agar xaridorlar mahsulotni eng yuqori daromadlaridan yuqori qiymatda iste’mol qilsa ham taqsimot samarasiz bo‘ladi. Bu holatda tovarlar iste'molida past daromadli xaridordan yuqori daromadli xaridorga o‘zgarish umumiy ortiqchalikni o‘sishiga sabab bo‘ladi. Samaradorlikka qo‘shimcha qilib shuni aytish lozimki, ijtimoiy rejalashtiruvchi tenglik haqida ham, ya’ni bozordagi turli xil xaridor va sotuvchi iqtisodiy rivojlanishda bir xil darajada borishi haqida o‘ylashi kerak. Buning asl ma’nosi esa bozor ishtirokchilarining bir pirokni teng bo‘lib olishiga o‘xshaydi. Samaradorlik esa iloji boricha o‘sha pirokning katta bo‘lishini anglatadi. Tenglik tushunchasi esa o‘sha pirok neha bo‘lakka bo‘lingani hamda ishtirokchilar o‘rtasida qanday bo‘linganini angladi. Bu bobda biz samarali ijtimoiy rejalashtirish maqsadlari haqida gaplashamiz. Shuni yodda tuting haqiqiy iqtisodiysiyosatchilar har doim tenglik bo‘lishi haqida qayg‘urishadi. Tenglik-bu jamiyat a’zolari o‘rtasida iqtisodiy resurslarning iqtisodiy o‘sish uchun teng taqsimlanishidir. Bozor muvozanatini baholash 7-rasm talab va taklifning bozor muvozanati sharoitida iste'molchi va ishlab chiqaruvchi ortiqchaligini ko‘rsatadi. Iste’molchi ortiqchaligi muvozanat narxidan yuqorida va talab egri chizig‘idan pastda joylashgan shakl maydoniga teng, ishlab chiqaruvchi ortiqchaligi esa muvozanat narxidan pastda va taklif egri chizig‘idan yuqorida joylashgan shakl maydoniga teng ekanligini eslang. Shunday qilib, muvozanat nuqtasigacha talab va taklif egri chiziqlari o‘rtasida joylashgan shaklning umumiy maydon ushbu bozordagi umumiy ortiqchalikni aks ettiradi. Bu muvozanatda resurslar taqsimoti qanchalik samarali? Bu umumiy ortiqchalik maksimallashadimi? Bu savollarga javob berish uchun, eslang, bozor muvozanat vaziyatida bo‘lganda bozor narxi bozor faoliyatida ishtirok etayotgan sotuvchilar va xaridorlarni aniqlaydi. Tovarni uni bozor narxidan yuqori baholagan xaridorlar sotib oladilar (talab egri chizig‘ida AE kesma bilan ifoda etilgan), tovarni uni narxidan past baholagan xaridorlar (EB kesma bilan ifoda etilgan), uni sotib olishdan voz kechadilar. Xuddi shunga o‘xshash, xarajatlari narxdan kichik bo‘lgan sotuvchilar (CE kesma bilan ifoda etilgan) tovarni ishlab chiqaradilar va sotadilar; xarajatlari bozor narxidan katta bo‘lgan sotuvchilar (ED kesma bilan ifoda etilgan), uni ishlab chiqarish bilan shug‘ullanishni istamaydilar. Iste’molchi ortiqchaligi Ishlab chiqaruvchi ortiqchaligi Muvozanat miqdor Muvozanat narx Talab
Taklif Miqdor
Narx Rasm
Muvozanatli bozorda iste’molchi va ishlab chiqaruvchi ortiqchaligi Jami ortiqchalik – ishlab chiqaruvchi va iste’molchi ortiqchaligining jami – talab va taklif egri chizig‘ining muvozanat maydongacha bo’lgan maydon. Bu kuzatuvlar bozor natijalarini ikki xil tushunishga olib keladi. Erkin bozorlar taklif etilayotgan tovarlarni ularni qolganlarga nisbatan yuqoriroq baholovchi xaridorlar o‘rtasida taqsimlaydilar, u ularning to‘lashga tayyorligi bilan aniqlanadi.
Muvozanatli miqdorning samarasi Q1 dagi muvozanat hajmidan kam miqdorlarda xaridorlarning qiymati sotuvchilarning xarajatidan oshib ketadi. Q2 dagi muvozanat hajmidan yuqori miqdorlarda sotuvchilarning xarajatlari xaridorlarning qiymatidan oshib ketadi. Shuning uchun bozor muvozanati ishlab chiqaruvchi va iste’molchi ortiqchaliguning jamisini maksimallashtiradi. Xaridorlar qiymati sotuvchilar xarajatidan kichkina Xaridorlar qiymati sotuvchilar xarajatidan katta Xaridorlar qiymati Sotucvhilar xarajati Sotucvhilar xarajati Xaridorlar qiymati Muvozanat miqdor Taklif Talab
Miqdor Rasm
Bu 3 ta tushunishlar birgalikda bizga bozor natijasi iste’molchi va ishlab chiqaruvchi ortiqchaliklari yig‘indisi qanday katta bo‘lishi mumkinligidan iborat bo‘lishini ko‘rsatadi. Boshqa so‘zlar bilan aytganda, muvozanatli natija bu resurslarning samarali taqsimlanishidir. Ko‘ngilchan ijtimoiy rejalashtiruvchi, demak, bozor natijasi adolatli bo‘lishiga imkon berishi mumkin. Bu siyosat adabiy jihatdan tarjima qilinganda “ularga qilishga ijozat” degan ma’noni anglatib, Fransuzcha ”aralashmaslik” iborasiga to‘g‘ri keladi. Jamiyat bu rejalashtiruvchi aralashuviga muhtoj emasligidan baxtlidir. Garchi bu foydali bo‘lsa-da hamma narsani yaxshi biladigan kuchli nazariyaga ega diktator shunday qilsa, o‘sha shaxs uni yo‘qotishi shart emasligini tasavvur qiling. Bunday xususuyat bilan kirishish qiyin. Diktatorlar kamdan-kam ko‘ngilchanlik qiladilar va hattoki biz kimnidir o‘ta samimiy deb hisoblasak, ular yaxshi munosabatda bo‘lmaydilar. Tasavvur qiling, bizning ijtimoiy rejalashtiruvchi bozor tazyiqlariga bo‘ysunmay, o‘zicha resurslarni samarali taqsimlashga harakat qildi. Bunday qilish uchun u bozordagi har bir imkoniyatli iste’molchining qimmatini va har bir ishlab chiqaruvchining xarajatini bilishi kerak. Bundan tashqari u nafaqat shu bozordagi, balki iqtisodiyotdagi boshqa minglab bozorlardagilarini ham bilishi lozim. Bu ish esa birmuncha qiyindir, chunki qandaydir sababga ko‘ra markaziy rejalashtirilgan iqtisodiyotlar hech qachon juda yaxshi ishlamaydilar. Reja qiluvchining ishi oson, biroq u o‘ziga hamkor topishi kerak. Adam Smit bozorning ko‘rinmas qo‘li desak adashmaymiz. Bu qo‘l barcha ma’lumotlarini shu jumladan xaridor va sotuvchilar qiymatini oladi va har bir kishiga bozordagi iqtisodiy samaradorlik haqida yo‘l-yo‘riq ko‘rsatadi. Bu takrorlanmas darajadagi mahorat. Bu qandaydir sababga ko‘ra iqtisodchilar ko‘pincha erkin bozorlar iqtisodiy faollikni tashkil etishning eng yaxsi yo‘li ekanligining tarafdori hisoblanadilar. Donorlik bozorlari bo‘lishi kerakmi? 2001-yil aprelda "Boston Globe" ning bosh sahifasida "Onaning muhabbati qanday qilib ikki hayotni saqlab qoldi" deb nomlangan sahifa chiqdi. Gazetada o‘gliga buyrak transplantasiyasi kerak bo‘lgan Susan Stefen haqida gap bordi. Doktor onanig buyragi to‘g'ri kelmasligini bilib, u shu xulosaga keldi: Agar Stephen o‘zining bir buyragini begonaga bersa uning o‘g'li ro‘yxatning old qatoriga yoziladi dedi. Ona qarorni qabul qildi va ikki bemor transplantasiya qilindi. Doktorning ushbu xulosasi va noiloj onaning qarorini muhokama qilib bo‘lmaydi. Lekin hikoya bir savolning tug'ilishiga sabab bo‘ladi. Agar ona buyrak uchun o‘z buyragini sotsa, kasalxona unga qimmat saraton kasalligi davosi uchun o‘z buyragini sotishga ruhsat berarmikin? U o‘z o‘g'lini tibbiot maktabida bepul o‘qitishga ham o‘z buyragini sotarmikin? Davlat siyosati sababli bizning jamiyat insonlarning o‘z a'zolarini sotishiga sabab bo‘lmoqda. Tana a'zolar bozorida bizning jamiyat o‘z a'zolarini noqonuniy sotishga yo‘l qo‘yib bermoqda. Stephenning tutgan yo‘lini taqiqlab bo‘lmaydi. Xulosa: Bozor samaradorligi va bozor kamchiliklari Ushbu bob farovon iqtisodiyotning asosiy omili bo‘lgan iste'molchi va ishlab chiqaruvchi ortiqchaligini va ularni erkin bozor samaradorligini baholashda qo‘llanilishi bilan tanishtirdi. Biz bu talab va taklif kuchlari resurslarning samarali taqsimlashini ko‘rsatib o‘tdik. Bu bozorda har bir xaridor va sotuvchi o‘zini farovonligi haqidagi o‘y bilan band bo‘ladi, ular xaridorlar va sotuvchilarning umumiy foydasini maksimallashtiruvchi muvozanat ko‘rinmas qo‘l bilan birgalikda olib boriladi. Xulosa qilib shuni aytish lozimki, bozor samaralidir. Biz bozorni qanday ishlashi hususida turli hil choralar ko‘ramiz. Bu choralar ish bermagan vaqtda, bizning bozor muvozanati samarali degan xulosamiz ozgina to‘g'ri bo‘lmaydi. Ushbu bo‘bni yakunlashdan avval ikkita muhim tahminni ko‘rib chiqsak.
Iste'molchi ortiqchaligi mahsulot uchun to‘lashga tayyor bo‘lgan qiymatdan ular haqiqatda to‘lagan miqdorni ayirsak va u xaridorni bozordagi ishtirokidan oladigan foydasi bilan tenglashadi. Iste'molchi ortiqchaligi talab egri chizig'idan pastda va narxdan yuqoridagi sohada joylashishi mumkin. Ishlab chiqaruvchi ortiqchaligi sotuvchilar mahsulotlarini sotishdan olgan miqdorlaridan ularni ishlab chiqarish xarajatlarini ayirsak va u sotuvchilarning bozordagi ishtirokidan tushgan foydasi bilan tengdir. Resurslarni taqsimlash iste'molchilar va ishlab chiqaruvchilar ortiqchaligini maksimallastirganda samarali deb aytiladi. Siyosatchilar ko‘pincha samaradorlik bilan bo‘g‘liq bo‘ladilar, chunki iqtisodiy natijalar tengligi yaxshi. Talab va taklifning muvozanati iste'molchilar va ishlab chiqaruvchilar ortiqchaligi yig'indisini maksimallashtiradi. Ya’ni bozordagi ko‘zga ko‘rinmas qo‘l sotuvchi va xaridorlarni resurslarni samarali taqsimlashga asos bo‘ladi. Bozorlar undagi bozor kuchlari va tashqi ta’sirlar tufayli bozor muvaffaqiyatsizliklari mavjudligi sababli resurslarni samarali taqsimlay olmaydi. http://fayllar.org Yüklə 62,5 Kb. Dostları ilə paylaş:
|