AKADEMIK NUTQ. YOZMA VA OG’ZAKI USLUB VA
UNING XUSUSIYATLARI. ME’YOR TUSHUNCHASI. NUTQ
USLUBLARI
1. So’zlashuv uslubi
2. Ilmiy uslub
3. Rasmiy-idoraviy uslub
4. Ommabop (publitsistik) uslub
5. Badiiy uslub
Uslubiyat tilshunoslik fanining bir bo’limi bo’lib,
nutq jarayonida til
hodisalarining maqsadga, sharoitga va muhitga mos ravishda foydalanish
qonuniyatlari bilan tanishtiradi. Uslubiyatda uslublar,
til vositalarining nutqda
qo’llanish yo’llari, fonеtik, lug’aviy, frazеologik va grammatik birliklarning
qo’llanish xususiyatlari o’rganiladi.
Adabiy tilning ijtimoiy hayotdagi ma'lum bir sohada qo’llanadigan ko’rinishi
adabiy til uslubi dеyiladi.
O’zbеk adabiy tilida quyidagi asosiy nutq uslublari bor.
1. So’zlashuv uslubi
Kеng qo’llanadigan uslublardan biri so’zlashuv uslubidir. Bu uslubda
ko’pincha adabiy til mе'yorlariga rioya qilinadi. So’zlashuv uslubidagi nutq
ko’pincha dialogik shaklda bo’ladi. Ikki yoki undan ortiq shaxsning
luqmasi dan
tuzilgan nutq dialogik nutq dеyiladi.
So’zlashuv uslubida ko’pincha turli uslubiy bo’yoqli so’zlar, grammatik
vositalar, tovushlarning tushib qolishi, orttirilishi mumkin: Obbo, hamma ishni
do’ndiribsiz-da. Mazza qildik. Kеtaqo-o-ol!
So’zlashuv uslubida gapdagi so’zlar tartibi ancha erkin bo’ladi. Ko’proq sodda
gaplar, to’liqsiz gaplar, undalmali gaplardan foydalaniladi. Oilada, ko‘cha –
ko‘yda kishilarning fikr almashish jarayonoda qo‘llanadigan
nutq uslubi
so‘zlashuv uslubi deyiladi. So‘zlashuv uslubiy adabiy va oddiy so‘zlashuv
uslublarini o‘z ichiga oladi. Adabiy til me’yorlariga qat’iy amal qilingan
so‘zlashuv uslubi adabiy so‘zlashuv uslubi, bunday xususiyatga ega
bo‘lmagan so‘zlashuv uslubi esa oddiy so‘zlashuv uslubidir. So‘zlashuv
uslubining har ikki turi ko‘pincha dialog shaklida ro‘yobga chiqadi. Bu
uslubda so‘zlar odatda kinoya, piching, qochirmalarga boy bo‘ladi.
So‘zlashuv uslubining yana bir o‘ziga xos xususiyati erkinligidir.
Jumlalar
qisqa va ta’sirli bo‘lib, ko‘pincha so‘z – daplar, to‘liqsiz gaplar, maqol va
matallar hamda iboralardan keng foydalaniladi. Umumxalq tili ma’lum bir
xalqning so‘zlashuv tilidir. Adabiy til esa ma’lum bir til qoidalari asosida
tuzilgan, ishlangan, sayqal berilgan tildir. Umumxalq
tili kengroq hajmda
bo‘lib, u sheva va lahjalar, kasb-hunarga oid so‘zlar, atamalar, jargonlar,
ma’lum toifa (biror ijtimoiy guruh) ga oid so‘zlarni ham o‘z ichiga oladi. Bu
xil tilda nutq erkin bo‘lib, til qoidalariga asoslanilmaydi.
Faqat muayyan bir hududga xos ayrim belgilarni o‘zida
namoyon qilgan
til shakli sheva hisoblanadi. Bir qancha shevalar yig‘indisi lahja deyiladi.
Sheva va lahjalar ma’lum bir hududda yashovchi aholining mahalliy
so‘zlashuv tilidir (masalan, Toshkent shevasi, Farg‘ona shevasi kabi).