Buxoro xonligining tashkil topishi va siyosiy tarixi. Reja: Buxoroda mangitlar sulolasi hukmronligining o‘rnatilishi

Buxoro xonligining tashkil topishi va siyosiy tarixi .
Reja:
1. Buxoroda mangitlar sulolasi hukmronligining o‘rnatilishi.
2. Muhammad Rahimbiyning mamlakatni birlashtirish siyosati.
3. Amirlik davlat tuzumi va uning ma’muriy boshqariluvi


Kirish
O`zbek xalqining asriy orzulari ham ro`yobga chiqqaniga chorak asrdan oshdi. Bugungi kunda O`zbekiston xalqi erk va ozodlik davrida hayot kechirmoqda. “Bugun O’zbekistonimiz bosib o’tgan mustaqil taraqqiyot yo’lini xolisona baholar ekanmiz, o’tgan davr mobaynida biz erishgan, dunyo jamoatchiligi tan olgan olamshumul yutuq va marralar, avvalambor izchil rivojlanayotgan iqtisodiyotimiz va uning barqaror o’sish sur’atlari, aholi farovonligining yildan yilga oshib, jahon hamjamiyatida mamlakatimiz obro’-e’tiborining tobora yuksalib borayotganligi – bularning barchasi Konstitutsiyamizning asosiga qo’yilgan, chuqur va puxta o’ylangan maqsad, prinsip va normalarning hayotbaxsh samarasi desak hech qanday mubolag’a bo’lmaydi”.
Mustaqillikka erishganidan so’ng O’zbekiston o’tgan yigirma yetti yil ichida o’ta mashaqqatli va sharafli yo’lni bosib o’tdi. Buni oldindan yaxshi bilgan O`zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A. Karimov ozodlikka erishgan dastlabki kunlarimizda “O’z istiqlol va taraqqiyot yo’limiz – bu gul bilan qoplangan yo’l emas, bu totalitarizm merosidan xalos bo’lish va poklanish, mafkuraviylik illati yetkazgan ziyonzahmatlarni bartaraf etishning qiyin, uzoq davom etadigan yo’lidir”, deb aytgan so’zlari zamirida qanchalik chuqur hayotiy ma’no borligini yana bir bor anglaymiz.
Siyosiy tarix. So‘nggi ashtarxoniylardan bo‘lgan Abdulfayzxon hukmronligi davrida markaziy hokimiyat zaiflashganligidan foydalangan o‘zbek urug‘lari turli viloyatlarda hokimiyatga qarshi isѐn va g‘alaѐnlar ko‘tarishib, o‘zlarini mustaqil deb e’lon qila boshladilar. Ular orasida ashtarxoniylar saroyida katta nufuzga ega bo‘lgan, mang‘it urug‘i boshliqlardan biri Muhammad Hakimbiy otaliq (vafoti 1743y) hamda uning o‘g‘li Muhammad Rahimbiyning harakatlari ayniqsa keskin edi.
Buxoroda bo‘lib o‘taѐtgan tartibsizliklardan foydalangan Eron shohi Nodirshoh 1745 yilda Muhammad Rahimbiy rahbarligida Buxoroga katta qo‘shin jo‘natdi. Muhammad Rahimbiy Buxoroda viziyatni yumshatish borasida katta ishlarni amalga oshirdi. Miѐnqol va Shahrisabzdagi qo‘zg‘olonlar bostirildi.
Muhammad Rahimbiy davlat apparati tizimi ishlari va hukumat amaldorlarini almashtirish ishlariga jiddiy kirishdi. U deyarli barcha yirik davlat mansablariga o‘zining yaqin qarindoshlari va maslakdoshlarini qo‘yib, ularning ѐrdamiga tayanib poytaxtda o‘z mavqeni mustahkamlab oldi. 1746 yilda Nodirshoh o‘ldirilgach, oradan ko‘p o‘tmay Abdulfayzxon ham o‘ldirildi. Taxtga o‘tirgan Abdulmo‘min ham 1748 yilda o‘ldirildi. Uning o‘rniga nihoyatda ѐsh bo‘lgan Ubaydulla Sulton nomigagina taxtga o‘tqazildi. 1756 yilga kelib o‘zbeklarning to‘rt urug‘i – mang‘it, xitoy- qipchoq, bahrin saroylarning yirik amaldorlari, ruhoniylar va urug‘ oqsoqollarining roziligi bilan Muhammad Rahimxon (1756-1758yy) taxtga o‘tirdi va mang‘itlar sulolasi hukmronligini boshlab berdi.
Davlat esa amirlik deb atala boshlandi. Muhammad Rahimxon markazlashgan davlat tizimi tuzish siѐsatini olib bordi. U yirik mulkdorlarni davlatni boshqaruv ishlariga aralashtirmay, mustaqil siѐsat yurgizdi. Bu hukmdor Miѐnqol, Nurota, Urgut, Kobadiѐn, Boysun kabi markaziy hokimiyatni tan olmagan viloyatlarga yurishlar qilib, ularni bo‘ysundirishga erishdi. Uning davrida Zarafshonning yuqori oqimi, Jizzax, Zomin yana Buxoroga qo‘shib olindi. Muhammad Rahimxon qisqa muddat ichida juda katta hududni birlashtirgan mang‘itlarning markaziy davlat tizimini barpo etdi.
1758 yilga kelib 405 Toshkent, Qo‘qon, Marv, Balx, Qunduzdan elchilar kelib uning hokimiyatini tan olganliklarini bildiradilar. Muhammad Rahimxon vafotidan so‘ng uning balog‘atga yetmagan nabirasi Fozilto‘ra taxtga o‘tqazilib, hokimiyat aslida Muhammad Rahimxonning tog‘asi Doniѐlbiy otaliq (1758-1785 yy) qo‘liga o‘tdi. Doniѐlbiyning hukmronligi davri markaziy hokimiyatning zaiflashuvi bilan izohlanadi. U taxtga o‘tirgan dastabki paytdaѐq markazlashagan davlat siѐsatiga qarshi g‘alaѐnlar va qo‘zg‘olonlar ko‘tarildi.
Miѐnqol vohasi, Shahrisabz va Kitob, Sherobod va Boysun, Hisor viloyatlarida katta-katta xalq g‘alaѐnlari va chiqishlar boshlanib ketdi. Dastavval, Hisorga badarg‘a qilingan yuz, kenagas, burkut, bahrin, saroy kabi o‘zbek urug‘larining amirlari bosh ko‘tardilar. Ular mang‘itlar sulolasini taxtdan ag‘darishni rejalashtirgan edilar. Doniѐlbiyning amirlarni tinchlashtirish uchun qilgan harakatlari zoe ketdi. Shundan so‘ng Doniѐlbiy qo‘zg‘olonlarga qarshi qo‘shin jo‘natdi va Buxoro shahri aholisining ѐrdami bilan qo‘zg‘olon bostirildi. Isѐnchi amirlarning ko‘pchiligi qatl etildi. Oradan ko‘p o‘tmasdan yuz urug‘larining boshlig‘i Fozilbiy bosh ko‘tardi. Doniѐlbiy qiyinchilik bilan bo‘lsa-da bu qo‘zg‘olonni ham bostirdi. Ayniqsa, 1771 yilda Shahrisabz va Xuzorda ko‘tarilgan qo‘zg‘olon davlat asoslarini jiddiy larzaga sodi. Bu qo‘zg‘olonni ham katta kuch sarflab bostirishga erishgan Doniѐlbiy qo‘zg‘olonchilar rahabarlarini qatl ettirdi. Mamlakatda g‘alaѐnlarning deyarli to‘xtovsiz ko‘tarilib turishi markaziy hokimiyatning obro‘sini, qudratini tushirib yubordi. Mamlakatning iqtisodiy ahvoli ham nochor holatga tushib qoldi. Natijada 1784 yilda poytaxt Buxoroda ham qo‘zg‘olon ko‘tarildi. Qo‘zg‘olon bostirilgan bo‘lsa-da, Doniѐlbiy 1785 yilda taxtni o‘g‘li Shohmurodga topshirishga majbur bo‘ldi. Shohmurod taxtga o‘tirganidan so‘ng ―amir‖ unvoni bilan hokimiyatni boshqaradi(1785-1800 yy.). U o‘z hukmronligi davrida shaharlar taraqqiѐti va obodonchiligiga, irrigatsiya va qishloq xo‘jaligi rivojiga alohida e’tibor berdi.
Tarixda ―Amiri ma’sum (Gunohsiz amir ) nomi bilan qolgan Shohmurod o‘z davrida markaziy hokimiyatni nisbatan mustahkamlashga erishdi. Uning hukumronligi davrida mamlakatni rivojlantirishga yo‘naltirilgan to‘rtta muhim islohot - moliya, sud, ma’muriy va harbiy islohotlar o‘tkazildi. Avvalo,1758 yildan boshlab, amirlikda to‘la holatda (aralashmalarsiz) kumushdan iborat bo‘lgan kumush tangalar,oldingilaridan o‘zining qiymati, sifati va tashqi ko‘rinishi bilan farq qiladigan sof tilla tangalar zarb etila boshlandi. U davlat zarbxonalarida aholining o‘z shaxsiy jamg‘armalaridan olib kelgan kumush va oltindan bir xil o‘lchamdagi kumush va tilla tangalarni zarb qilishga keng ruxsat berdi. Amir Shohmurod adliya sohasida o‘tkazgan islohoti bilan mamlkatda sud ishlarini olib borishni birmuncha erkinlashtirdi. Manbalarga ko‘ra, amirlikdagi sud hay’ati ishlarini Shohmurodning bevosita o‘zi boshqargan. Sud ishlarini olib borish uchun maxsus sudlov qonunlari majmuasi ishlab 406 chiqilgan bo‘lib, barcha viloyat, tuman, beklik qozilari aynan mana shu qonunlar majmuasi asosida ish olib borganlar.
Umuman olganda, amir Shohmurod tomonidan o‘tkazilgan islohotlar mamlakatdagi markaziy hokmiyatni mustahkamlab, iqtisodiy yuksalishni ta’minlagan edi. Shuningdek, soliqlarning taribga solinishi, sud ishlaridagi nohaqliklarga chek qo‘yilishi, mahalliy amaldorlar ustidan nazorat o‘rnatilishi – savdo-sotiq va hunarmandchilikning, qishloq xo‘jaligining yuksalishiga sharoit yaratib bergan edi. Shohmurod o‘zi idora etib turgan markazlashgan davlat tizimini yanada mustahkamlash sohasida ham ma’lum ishlarni amalga oshirdi. Uning davrida ham amirlikda bir nechta urug‘lar va ayrim viloyatlarning noroziliklari sodir bo‘lib turgan edi. Xususan, 1786 yilda Karmana sarhadi aholisi Buxoro amiriga bo‘ysunishdan bosh tortdi. Shohmurod Karmana aholisini bo‘ysundirish uchun bir necha marta yurish qilishga majbur bo‘ldi. Karmanadan so‘ng itoat etmay qo‘ygan Shahrisabz va Xo‘jandga qilingan yurishlar muvaffaqiyat bilan yakunlandi.
Mamlakatda amalga oshirilgan islohotlar va muvaffaqiyatli harbiy harakatlar natijasida ancha mustahkamlanib olgan Shohmurod qo‘shni Afg‘onistonga ham harbiy yurishlar uyushtiradi. Xususan, Shohmurod Amudarѐning o‘ng qirg‘og‘idagi ilgarigi Buxoro yerlarini qaytarib olish uchun Afg‘on amiri Temurshohga qarshi urushlar olib boradi. Bu urushlardan so‘ng Shohmurod va Temurshoh o‘rtasida sulh tuzilib, Amudarѐ har ikkala davlat o‘rtasidagi chegara deb belgilandi. Amir Shohmurod 1800 yilda vafot etganidan so‘ng uning o‘g‘li amir Haydar (1800-1826 yy.) valiahd sifatida taxtga o‘tirdi. Otasi davrida Qarshining hokimi bo‘lgan amir Haydar oq kigizga o‘tqaizilib xon etib ko‘tariladi. Ammo, Haydar xon unvonini emas, balki ―amir al-mo‘minin‖ unvonini oldi. Manbalarga ko‘ra, xutba amir Haydar nomiga o‘qilgan bo‘lsa-da, tangalar amir Haydar, amir Shohmurod va Doniѐlbiy nomlaridan zarb etilgan. Otasining siѐsatini davom ettirishga harakat qilgan amir Haydar o‘z hukmronligining dastlabki yillarida Buxoro hududining butunligini saqlash, Zarafshonning yuqori oqimi hududlari, Shahrisabz, Miѐnqol yerlarini qo‘lda saqlab qolish uchun kurashlar olib bordi. O‘ratepani vaqtincha o‘ziga bo‘sundirishga erishdi Amir Haydar davrida Xiva xonlari amirlik hududlariga tez-tez talonchilik urushlari qilib turdilar. 1806 yilda amir Haydar butun Buxoro ahlini qurollanishga va Xiva xoni Eltuzarga qarshi kurashishga chaqirdi hamda ularni mag‘lubiyatga uchratib, amirlik hududlaridan haydab chiqarishga erishdi. Bu voqealardan so‘ng Buxoro bilan Qo‘qon o‘rtasida urushlar boshlanib ketdi. Qo‘qon xoni Olimxon 1807, 1810 yillarda O‘ratepaga hujumlar qilib, katta o‘ljalarni Qo‘qonga olib ketdi. Bunday hujumlar Qo‘qon xoni tomonidan Jizzax va Zominga ham uyushtirilib turildi.
Doimiy ravishda olib borilgan urush harakatlari katta xarajatlarni talab etganligi bois, amir Haydar qo‘shimcha soliqlar yig‘ish haqida farmon berdi. Bu esa mehnatkash aholi ahvolini yanada og‘irlashishga va amir Haydar hamda u olib boraѐtgan siѐsatga qarshi chiqishlarga olib keldi. Mana shunday qo‘zg‘olonlar 1821-1825 yillarda Miѐnqol, Samarqand va Urgutda bo‘lib o‘tdi. Amir Haѐdar bu qo‘zg‘olonlarni katta qiyinchiliklar bilan, qo‘zg‘olonchilarga katta va’dalar berish evaziga bostirishga erishdi. Shahrisabz va Marv vohasi uchun ham Amir Haydar urushlar olib borishga majbur bo‘ldi. O‘z davrida Amir Haydar qo‘shni Afg‘on davlati hukmdori Shujo’ almulk Durroniy bilan do‘stlik aloqalarini o‘rnatgan bo‘lsa-da, Qo‘qon va Xiva davlatlari bilan Buxoro davlati o‘rtasidagi munosabatlar keskin edi. Manbalarga ko‘ra, shunday sharoitda amir Haydar hatto Turkiya sultoni Mahmud II ga yordam so‘rab murojaat etgan va uning itoatiga o‘tishga tayѐr ekanligini ham ma’lum qilgan. Amir Haydar 1826 yilda vafot etganidan so‘ng uning ikkita katta o‘g‘illari amir Husayn(ikki yarim oy) va amir Umar (to‘rt oy) qisqa muddat taxtga o‘tirib, o‘z ukalari Nasrullo tomonidan o‘ldiriladilar. Shundan so‘ng taxtga amir Haydarning uchinchi o‘g‘li Nasrullo o‘tirdi. Amir Nasrulloning hukmronlik davri (1826-1860 yy.) avvalo, Buxoro amirligidagi siѐsiy tarqoqlik, zodagonlarning boshboshdoqliklariga barham berish bilan izohlanadi. Amir Nasrullo hokimiyatni boshqarishda nihoyatda qattiq qo‘llik siѐsatini olib bordi. O‘zining berahmlik siѐsati tufayli amir Nasrullo ―qassob amir‖ degan nomga sazovor bo‘lgan edi. Amir Nasrullo markaziy hokimiyatni tan olmaydigan bo‘ysunmas mahalliy hokimlarga qarshi qattiq kurash olib bordi.
Bu borada Shahrisabz Buxoroga bo‘ysunmay qo‘ygan eng yirik mustaqil viloyat hisoblanardi. Shuning uchun ham amirning siѐsatidan anrozi bo‘lgan ko‘plab amaldorlar Shahrisabzga qochib panoh topganlar. Amir Nasrullo 1832 yilda Shahrisabzga qarshi urush boshlab, 32 marta yurishdan so‘ng 1552 yilda Shahrisabz va Kitobni bo‘ysundirishga erishadi. Amir Nasrullo Qo‘qon va Xiva xonlari bilan ham urushlar olib bordi. U 1842 yilda Qo‘qonga yurish qilib uni egalladi. Ammo, bu paytda Xiva xoni Olloqulixon Buxoro chegaralariga hujum qilganligini eshitgach, Qo‘qonga o‘z noibini qoldirib orqaga qaytishga majbur bo‘ldi. Amir 409 Nasrullo o‘z qo‘shinlari bilan Xivaga yurish qilib, Xazoraspni qamal qildi. Ammo, mag‘lubiyatga uchrab qaytib ketishga majbur bo‘ldi. Amir Nasrullo o‘z hukumronligi davrida O‘ratepa va Xo‘jand uchun Qo‘qon xoni bilan to‘xtovsiz urushlar olib bordi. Buning natijasida shaharlar qo‘lda-qo‘lga o‘tib ko‘pgina vayronagarchiliklar kelib chiqdi, talontalojlik avj oldi. Manbalarga ko‘ra, Qo‘qondan Keshgacha bo‘lgan barcha mamlakatlarni bo‘ysundirgan amir Nasrullo Buxoroning amaldagi oxirgi mustaqil hukmdori bo‘lib qoldi. Amir Nasrullodan so‘ng taxtga uning o‘g‘li amir Muzaffar(1860-1885 yy.)o‘tirdi. U mang‘itlar sulolasidan bo‘lgan to‘rtinchi amir bo‘lib, uning 25 yillik hukumronlik davrida juda ko‘p voqealar sodir bo‘ldiki, ulardan eng ayanchlisi – Buxoro amirligining Rossiya imperatori vassaliga aylanishidir. Amir Muzaffar o‘z hukmronligining dastlabki yillarida ulamolarga deyarli e’tibor bermadi, ular bilan biror-bir masala yuzasidan maslahat ham qilmadi. Ammo, 1868 yilda amir ruslardan mag‘lubiyatga uchragach, ulamolarga ѐn berishga majbur bo‘ldi.
Chunki ulamolar mahalliy aholini ruslarga qarshi kurashishga da’vat etgan edilar. Lekin fursat qo‘ldan boy berilgan edi. Ulamolarning xalqni ko‘tarishi ham, amirning o‘g‘li Katta To‘ra (Abdumalik), Kitob va Shahrisabz beklarining sa’y-harkatlari ham besamar ketdi. Zirabuloq yaqinidagi jangda mag‘lubiyatga uchragan amir Muzaffar ruslar tomonidan tuzilgan shartnomaga imzo chekishga majbur bo‘ldi. Unga ko‘ra amir O‘ratepa, Jizzax, Zarafshon vohasi hududlaridan mahrum bo‘ldi, rus hukumatiga 125 ming tillo miqdorda tovon to‘laydigan bo‘ldi hamda Buxoroning Rossiyaga vassalligini tan oldi. Amir Muzaffar hukmronligi davrida amirlik hududlari ancha qisqardi. Bunga avvalo rus bosqini sabab bo‘lgan bo‘lsa, katta qiyinchilik bilan buyso‘ndiriligan Shahrisabz va Kitob bekliklari yana Buxoroga buysunishdan bosh tortdilar. Undan tashqari, ruslarga to‘langan katta tovon evaziga amirlik xazinasi bo‘shab qoldi. Amir o‘z xazinasini to‘ldirish uchun qozilar va raislarga aholidan turli xil yig‘imlar yig‘ishga ruxsat berdi. Chunki bu yig‘imlarning katta qismi turli xil sovg‘alar va in’omlar tariqasida xazinaga kelib tushardi.
Amir Muzaffar o‘g‘li Abdulahadni taxt merosxo‘ri deb e’lon qildi va o‘sha yili uni Rossiya imperatori Aleksandr Aleksandrovichning taxtga o‘tirish marosimi tantanasiga qatnashish uchun Moskvaga jo‘natdi. Podsho Aleksandr III ga Buxoro yulduzi ordeni topshirildi va Abdulahad haqiqiy taxt vorisi sifatida Rossiya tomonidan tasdiqlandi. 1883 yilda esa amir Muzaffar Rossiya imperiyasining I-darajali Muqaddas Anna ordeni bilan taqdirlandi. Arxiv ma’lumotlariga qaraganda, bu mukofotni Buxoroga imperiyaning nufuzli amaldorlaridan biri – general-mayor, knyaz Vitgenshteyn boshchiligidagi maxsus elchilar guruhi olib kelgan. Amir Muzaffar 1885 yil 31 oktabrda kasallik tufayli vafot etadi. Uning o‘g‘li amir Sayyid Abdullahad 1885-1910 yillar Buxoro amirligi taxtini boshqardi. Abdulahad 14 ѐshidan boshlab Karmana beki etib 410 tayinlangan. Rus sayѐhlarining ma’lumotlariga ko‘ra u Karmanada juda oddiy kun kechirgan. 1885 yil 4 noyabrda amir Muzaffarni Buxoro arkida oq kigizga o‘tirg‘izib, taxtga o‘tqazish marosimi bo‘lib o‘tdi. Amir Abdulahad saѐhat qilishni yaxshi ko‘rgan. U turli yillarda Moskva, Sankt-Peterburug, Kiev, Odessa, Yekaterinaslov, Boku, Tiflis, Botumi, Sevastopol, Bog‘chasaroy kabi shaharlarda bo‘lgan. Amir har yili Kavkazda, Qrim ѐki Yaltada dam olgan. Uning hukmronligi davrida qiynoqlar, o‘lim hukmi va eng dahshatli jazo - Buxorodagi Minorai Kalondan tashlab yuborish man etilgan. Amir Abdulahad davrida amirlikda mis, temir, oltin qazib chiqarish, telefon liniyalari va temir yo‘llari qurilishi,savdo faol rivojlantiriladi. Abdulahad amirlikdagi harbiy kuchlarga alohida e’tibor bergan. Yoshlik chog‘idaѐq bo‘lajak amir o‘z garnizonida harbiy mashqlar o‘tkazib, Karmana qal’asini yaxshi harbiy holatda tutgan.1895 yildan boshlab Buxoro amirligida militsiya xizmati yo‘lga qo‘yilgan. Keyinchalik ham amir Abdulahad o‘z qo‘shinini harbiy tayѐrgarligini oshirish va zamonaviy qurollantirish uchun ko‘pgina ishlarni amalga oshirgan. Amir Abdulaziz 1910 yil 22 dekabrda buyrak kasalidan vafot etgach 1911 yil yanvarda uning ikkinchi o‘g‘li Sayyid Mir Olim taxtga o‘tiradi. Olimxon 1893-1896 yillarda Peterburgda ta’lim olgan. Undan so‘ng avval Nasaf viloyatiga, keyin esa Karmanaga hokimlik qilgan. 1911-1920 yillar Buxoro taxtini boshqargan amir Olimxon Buxoroda sovet hukumati o‘rnatilgach Afg‘onistonga chiqib ketdi va 1944 yil Qobulda vafot etdi
Хулоса
Mustaqillik tufayli o`zbek xalqining ko`p asrlik boy tarixiy, ilmiy, madaniy va ma`naviy merosini o`rganish, undan xalqning bebaho mulki sifatida foydalanishga keng yo`l ochildi. Ma`naviy boyliklar, qadriyatlar, davlat, millat, shaxsning bebaho xazinasi va taraqqiyot manbai hisoblanadi. Aynan ushbu ma`naviy va mafkuraviy asosni mustahkamlash hamda rivojlantirishda tarix fani alohida ahamiyatga egadir. Zero, O`zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A. Karimov ta`kidlaganidek “…tarix millatning haqiqiy tarbiyachisiga aylanib bormoqda. Buyuk ajdodlarimizning ishlari va jasorati tarixiy xotiramizni jonlantirib, yangi fuqarolik ongini shakllantirmoqda”. I.Karimov tarixiy xotira to`g’risida fikrini davom ettirar ekan – “Tarixiy xotira tuyg’usi to`laqonli ravishda tiklangan, xalq bosib o`tgan yo`l o`zining barcha muvaffaqiyat va zafarlari, yo`qotish va qurbonlari, quvonch va iztiroblari bilan xolis va haqqoniy o`rganilgan taqdirdagina chinakam tarix bo`ladi,” - deya haqli ravishda qayd etgan. Yoshlarimizni Vatan tarixi bilan doimo mukammal tarzda qurollantira borsakkina, kelajagi buyuk davlatni qura olamiz.
Adabiyotlar
1. Hofiz Tanish Buxoriy, Abdullanoma, 1—2 j.lar, T., 1999, 2000;
2. Mir Muhammad Amini Buhari, Ubaydullaname, T., 1957;
3. Oʻzbekistonning yangi tarixi. 1 kitob. Turkiston chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida, T., 2000;
4. Oʻzbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti, 1qism, T., 2000.