C vitamiNİ eksiKLİĞİ geçMİŞte öLÜmlere neden oldu

C VİTAMİNİ EKSİKLİĞİ GEÇMİŞTE ÖLÜMLERE NEDEN OLDU 

C Vitamini eksikliğinin neden olduğu iskorbüt hastalığı denizcilerde görülürdü. 

İskorbüt, 1500-1800 yılları arasında 2 milyon denizcinin ölümüne neden oldu.

Taze Meyve Sebze Bulamayanlar İskorbüt Hastalığından Ölürdü

İskorbüt hastalığının tarımın yapılmaya başlandığı dönemlerde çıktığı sanılıyor. 

Tarım öncesinde avcı toplayıcı insanlar sürekli avlandıkları için taze et, yabani 

sebze ve meyveyle beslenirdi. Bu gıdalar C vitamini içerdiği için avcı toplayıcı 

insanların iskorbüte pek yakalanmadığı sanılıyor. Tarım yapan insanlar köylerde 

yaşamaya başlayınca tahılları kış için kurutarak saklamayı keşfettiler. Kışın C 

vitamini az olan tahıllarla beslendikleri için iskorbüte yakalanma olasılığının 

arttığına inanılıyor. İskorbüt hakkındaki en eski belge 3500 yıl önce Mısır’da 

yazılan Eber papirüsüdür. Belgede iskorbüt hastalığının belirtileri anlatılmakta 

ve tedavisi için soğan yenilmesi önerilmektedir. Soğan C vitamini içerdiği için 

bu tedavi şekli dikkat çekicidir. Hastalığın ölümcül olduğunu açıklayan diğer 

tarihi belgeyi M.Ö. 400 civarında Hipokrat yazmıştı. Ancak tedavisi hakkında 

bilgi vermemişti. Haçlı seferleri sırasında Avrupalı askerlerin iskorbüt nedeniyle 

eklem ağrısı, damak şişmesi, diş etinin çekilip dişlerin dökülmesi ve sonunda 

ölmeleri ile ilgili ilk belgeler 1200’lerde yazıldı. Hastalığa karşı bazı ülkelerde 

yöresel önlemler geliştirilse de ölümler yüzyıllarca devam etti. 

İskorbütlü bir hasta

Önemli Keşif Gezilerinde İskorbüt En Büyük Engeldi

Vasco da Gama, 1497’de Afrika’nın güneyinden Hindistan’a ulaştığında 

gemicilerin çoğu iskorbütten ölmüştü. Macellan, dünya turu için Amerika’nın 

güneyinden dolaşırken mürettebatın %80’i iskorbüte yakalanıp öldü. J. Cartier 

1535’te Kanada’nın nehirlerini keşfe çıktı. Gemiler donan nehirde sıkışınca 

mürettebat iskorbüte yakalandı. Cartier, C vitamini içeren sedir ağacı dallarını 

kaynatıp suyunu içirdiği gemicileri kurtardı. İngiliz R. Hawkins 1593’te Batı 

Hint Adaları keşif gezisinde, portakal ve limon suyu içirdiği mürettebatı 

iskorbütten korudu. İngiliz doktorlar, tedavide meyvelerdeki asidin etkili 

olduğunu sandığı için portakal yok ise, sirke veya sulu sülfürik asit önerirdi. 

1

Kaptan J. Cook 1768’de dünya turuna çıkarken gemilere lahana turşusu alıp sık 

sık taze yiyecek satın alarak ölümleri engelledi. Napolyon’un orduları 1801’de 

taze at eti ile hastalıktan korundu. İngiliz R. F. Scott, Güney Kutbu’nu keşfe 

çıktığında yanına sadece kuru gıda aldı. Güney Kutbu’na 1911’de hasta olarak 

ulaştığında Amundsen’in ondan önce kutba diktiği bayrağı gördü. Dönüşte o ve 

ekibi iskorbütten veya donarak öldü. Amundsen ise Eskimolardan öğrendiği gibi 

yanına fok balığı eti ve kızak için çok sayıda köpek aldı. Dönüşte köpekleri de 

yediği için iskorbüte yakalanmadı ve Güney Kutbu’nun kaşifi o oldu.

F. Macellan (mürettebatının %80’i 

iskorbütten ölmüştü)

  

C Vitamininin Keşfi Ölümleri Önledi 

Portakal yiyenlerin iskorbütten korunduğu anlaşılınca, hangi maddenin etkili 

olduğu araştırılmaya başlandı. Macar A. Szent-Gyorgyi, portakaldaki bir 

maddenin kesilmiş sebzelerdeki kararmayı önlediğini buldu. Ancak bu maddeyi 

meyveden izole etmek zordu. Szent-Gyorgyi 1928’de Cambridge 

Üniversitesi’nde iken bu maddeden 1 gram kadarını sığırın böbrek üstü 

bezinden izole etti. C vitamini olduğunu bilmediği bu maddeye bilinmeyen 

şeker anlamına gelen “ignose” adını verip bir bilimsel makale yazdı. Derginin 

editörü altı karbon atomu içerdiği için maddeye “heksuronik asit” adını önerince 

o da kabul etti. Szent-Gyorgyi 1929’da Mayo Klinik’ten bir davet aldı. Orada 

hayvan adrenalin bezlerinden 30 gram kadar heksuronik asit izole etti. Çoğu 

hayvan, ihtiyacı olan C vitaminini kendi karaciğerinde glikozdan üretir ve 

2

adrenalin bezlerinde C vitamini çoktur. İskorbüt hastalığının İngilizcesi 

“scurvy”dir ve bu nedenle hastalığı önleyen maddeye “antiskorbutik vitamin” 

adı verilmişti. Daha sonra bu isim “askorbik asit” yani C vitamini oldu. Szent-

Gyorgyi ülkesine döndükten sonra 1931’de ekibine iskorbüt hastalığını önleyen 

maddeler konusunda uzman olan bir araştırmacı katıldı. Szent-Gyorgyi, bu 

araştırmacının heksuronik asit adını verdiği maddenin iskorbüt hastalığını 

önleyen madde olup olmadığını belirlemesini istedi. Kısa sürede Szent-

Gyorgyi’nin adrenalin bezlerinden ürettiği maddenin iskorbüt hastalığını 

önleyen madde olduğu kanıtlandı. Szent-Gyorgyi, bu maddeyi kırmızı biberden 

elde etmenin çok kolay olduğunu keşfetti ve 1,5 kilogram etkin madde üretti. 

Tanınmış organik kimyacılara bu maddeden gönderip kimyasal yapısını 

bulmalarını istedi. Kısa sürede Szent-Gyorgyi ‘nin keşfettiği maddenin C 

vitamini olduğu ve iskorbüt hastalığını onun önlediği kanıtlandı. Bu başarısı 

nedeniyle 1937’de kendisine Nobel Ödülü verildi.

Albert Szent-Györgyi

(C vitaminini keşfetti)

C Vitamini Kas, Kemik ve Kıkırdağın Yapımında Etkilidir

C vitamini doku, kıkırdak, diş ve kemiklerin yenilenmesi için gereklidir. C 

vitamini bir antioksidandır ve kollajen başta olmak üzere 8 enzim reaksiyonu 

için kofaktördür. Birkaç maymun türü ve yarasa gibi bazı hayvanlar dışındaki 

3

hayvanlar glikoz adlı şekerden C vitamini ürettiği için dışardan C vitamini 

almaları gerekmez. Glikoz bir şeker molekülüdür ve 6 karbon, 6 oksijen ve 12 

hidrojen atomundan oluşur. C vitamini üreten hayvanların enzimleri glikozun 

uçlarında oksitlenme ve indirgenme yapar. Ardından da molekülün uçlarını 

birleştirerek halka haline getirip C vitamini oluştururlar. C vitamini sentetik 

olarak da üretilir ve yapısı doğal olanla aynıdır. Koruyucu gıda katkı maddesi 

olarak da kullanılan C vitamininin yıllık üretimi 110 bin tondur. Kuşburnu, 

limon, portakal, greyfurt, kivi, ananas, çilek, karnabahar, lahana, ıspanak, soğan, 

biber, turp, tere, maydanoz, yer elması ve çiğ et C vitamini açısından zengindir. 

Binlerce yıl boyunca insanlar C vitamini eksikliği nedeniyle hastalanıp öldü. 

Doktor ve kimyacılar sayesinde C vitamini bolca üretilerek bu sorun çözüldü.

Prof. Dr. Ural Akbulut

ODTÜ Kimya Bölümü                   

4