Cinsi Növlərinin Efir Yağlarının Tədqiqi Ə. N. Ələsgərova
Yüklə 382,09 Kb. Pdf görüntüsü
|
| АМЕА-nın Xəbərləri (biologiya və tibb elmləri), cild 70, №1, səh. 71-79 (2015)
71 Azərbaycan Florasında Yayılan Artemisia L.
Efir Yağlarının Tədqiqi Ə.N. Ələsgərova* 1 , S.İ. İbrahimova 2 F.H. Hüseynova 3 1 AMEA Botanika İnstititutu, Badamdar şossesi, 40, Bakı AZ1004, Azərbaycan; *E-mail: adelyaaleskerova @mail.ru 2 Gəncə Dövlət Universteti, Gəncə şəhəri, Heydər Əliyev prospekti, 159, Gəncə AZ2000, Azərbaycan 3 V.Axundov adına Milli ET Tibbi Profilaktika İnstititutu, C.Cabbarlı küçəsi, 35, Bakı AZ0065, Azərbaycan İlk dəfə olaraq, Azərbaycan florasında yayılan 34 yovşan (Artemisia L.) novündən alınan efir yağları tədqiq edilmiş, vegetasiyanın müxtəlif fazalarında onların faizlə miqdarı və komponent tərkibi öyrənilmişdir. Tədqiqatlar nəticəsində 8 növün (A. fragrans Willd., A. spicigera C. Koch., A. szowitziana (Bess.) A.Grossh., A. absinthium L., A. issayevii Rzazade, A. annua L., A. scoparia Waldst et Kit., A.scoporoides Grossh.) efir yağlarının protozoosid, 12 növün efir yağlarının (A. fragrans, A. hanseniana (Bess.) A.Grossh., A. kobstanica Rzazade, A. prilipkoana Rzazade, A. iskenderiana Rzazade, A. szowitziana, A. scoparia, A. scoparoides Grossh., A santonica L., A. chazarica Rzazade, A. austriaca Jacq., A.monogyna Waldst et Kit.) efir yağlarının funqisid, 6 növün (A. fragrans, A. annua, A. chazarica A. kobstanica, A. szowitziana, A.scoparoides Grossh.) antifunqal, 5 növün (A. issayevii, A. szowitziana, A. fragrans, A. maritima L., A. marschalliana Spreng) antivirus, 6 növün (A. fragrans, A. szowitziana, A. hanseniana, A. issayevii, A. fedorovii Rzazade, A. kobstanica) antimikrob, 14 növün sulu dəmləmələrinin (A. annua, A. scoparia, A. absinthium, A. fragrans, A. hanseniana, A. kobstanica, A. prilipkoana, A. iskenderiana A. chazarica A. spicigera A. austriaca, A. dracunculus L., A. szowitziana, A. monogyna) in vivo və in vitro-da protozoosid xüsusiyyətlərə malik olması aşkar edilmişdir. Açar sözlər: Artemisia L., efir yağları, qaz maye xromatoqrama, xromato-mass-spektrometriya, antimikrob təsir
GİRİŞ Asteraceae Dumort fəsiləsindən olan polimorf Artemisia L cinsinin dünyada 500 növü məlumdur (Adekenov, 2008). Azərbaycanda isə bu cins 42 taksonla təmsil olunr (Rzazade, 1955; Ələsgərova, 2012).
Artemisia cinsinin növlərinə Azərbaycanın arid ərazisində rast gəlinir. Yovşan növlərinin kimyəvi tərkibinin əsas hissəsini sеskvitеrpеn laktonlar, kumarinlər, steroidlər və efir yağları təşkil edir. Seskviterpen laktonlar göbələk əleyhinə, bədхаssəli şişlərə qarşı аğrıkəsici, trоfik yаrаlаrın müаlicəsin- də аntiоksidаnt kimi və. s хüsusiyyətlərə malikdir (Rychlevska and Serkerov 1991: Серкеров и др., 1992; Серкеров и Алескерова 2001; Алескерова, 2002; Belz, 2007). Yovşanlardan alınan sеskvi- tеrpеn lаktоnlаr аntihеlmint (qurdqоvucu), kаrdiо- tоnik, şüа yanıqlarına, аntimikrоb, bаktеrisid, аnti- prоtоzоy, eləcə də fumiqаnt fəаllıq göstərir (Рыбалко, 1978). Azərbaycan florasında efir yağlı bitkilər vaxt- aşırı öyrənilmiş (Гурвич и Гаджиев, 1938; Исма- илов и Аббасов, 1959; Аббасов, 1965; Qasımov və b., 2006; Qasımov və Qədimova, 2009) və flora- mızda 850-dən çox efir yağlı bitkilərin olması müəy- yən edilmişdir (Гурвич, 1960; Ibadullayeva və Cəfərli, 2007). Efir yağları ilə zəngin olan bitki- lərədən biri də yovşan növləridir (Горяев, 1952). Son dövrdə Azərbaycan florasında yayılan bəzi yovşan növlərinin efir yağlarının tibbdə tətbiqi sahələri araşdırılır (Əliyev və b., 2009, 2012, 2013; Чобанов и др., 2004; Ələsgərova, 2011). Bunların arasında ağrıkəsici, bakteriyalara və mikroorqa- nizmlərə qarşı və başqa müalicəedici fəallığa malik efir yağları xüsusi əhəmiyyət daşıyır. A.santonica L. növündən efir yağları alınmış və mikroorqa- nizmlərə təsiri (Муталибова, 2013) öyrənmişdir. Bu tədqiqatın əsas məqsədi Artemisia cinsi növ- ləri üçün səciyyəvi olan efir yağlarının alınması,
müxtəlif inkişaf fazalarında onların miqdarının, praktiki əhəmiyyətinin öyrənilməsi və efir yağlarının mikroorqanizmlərə qarşı antiparazitar, antivirus, antifunqal və fumiqant təsirnin aşkar edilməsidir.
MATERIAL VƏ MATODLAR Tədqiqat işləri 2000-2011-ci illərdə çöl mar- şrutları, ekspedisiya, kameral-laborator şəraitdə aparılmışdır. Efir yağlarının alınmasında hidrodis- tilyasiya (Гинзберг, 1932), identifikasiyasında qaz- maye xromatoqrafiya, xromato-mass-spektrometriya (Agilent 6890N) metodlarından istifadə edilmişdir.
Azərbaycan Florasında Yayılan Yovşan 72
NƏTİCƏLƏR VƏ ONLARIN MÜZAKİRƏSİ Tədqiqat illərində 34 yovşan növündən efir yağ- ları alınmış, onların komponent tərkibi öyrənil- mişdir. Ümumən yovşanların 74-78%-i efir yağlı bitkilərdir. Onların bütün orqanlarına ətirli iyi verən tərkiblərində olan terpenoidlər və onların törəmələ- ridir. Bu növlərin tətbiqi sahələrinə və A.szowit-
tərkiblərinə identifikasiya edilmişdir. A.szowitziana növünün yerüstü hissəsinin efir yağının əsas tərkibinin 75%-i β-tyon, 1,8-sineol - 9,0%, α-tyon - 9,0%, izləri olan komponentlər limonen, sabinen, β-pinen, sabinen və p- simol ilə səciyyələnir. Yovşan növləri içərisində ən çox səhra və ya- rımsəhralarda yayılan A. fragrans növündə genera- tiv dövrün ilkin mərhələsində kütləvi çiçəkləmə fazasında efir yağın miqdarının çox olması məlum olmuşdur (4,5%). Komponent tərkibinin əsasını isə p-simol (0,8%), 1,8-sineol (3,6%), α-tyon (28,0%), β-tyon (12,0%), kamfora (7,0%) təşkil edir, α- pinen, β-pinen, kamfen sabinen mirsen limonen β- fellandren komponentlərinin isə izlərinə rast gəlinir (cədvəl 2). Naxçıvan Muxtar Respublikasının Kəngərli rayonu Payız kəndin yuxarı dağ qurşaqlarında ən çox ehtiyatı olan A.spicigera yovşan növünün əsasən yerüstü hissəsindən alınmış solğun efir yağın ümumi çıxımı 2,5%-dir. Aşkar edilmişdir ki, efir yağı yüksək protozoosid təsirə malikdir. Efir yağının komponent tərkibi isə α-pinen (0,1%), kamfen (0,5%), p-simol (0,2%), 1,8-sineol (46,0%), kamfora (48,0%), 7 komponentin isə (β-pinen, sabinen, mirsen, limonen, β-fellandren, γ-terpinen, terpinolen) izləri vardır. Həmin bölgədən A.absin- thium, növünün yerüstü hissəsindən qönçələmənin əvvəlində (iyunun ortalarında) 1,45% - tünd yaşıl rəngli efir yağı alınmış, komponent tərkibi identi- fikasiya edilmişdir: α- pinen, mirsen, fellandren, p- simol, sabinen, tyon, tyul spirti, xamazulen, bisabolen, selinen, xamazilenoqen, kurkumen, izo- valerian və palmitinov turşuları, artabsin, artabin, arabsin, absintin, anabsitin, abzindiol. Alınan nəti- cələr ədəbiyyata uyğun olmuşdur (Горяев, 1952; Herout et al., 1956). Biçənək kəndi ətrafında subalp qurşaqlarında dəniz səviyyəsindən 1900 m yüksəklikdə bitkilərin biomüxtəlifliyi içərisində Artemisia austriaca növü özünəməxsus iyi və parlaqlığı ilə başqa növlərdən fərqlənir. A.austriaca növündən çiçəkləmə faza- sında 3% açıq yaşıla çalan efir yağı alınmışdır.
Xromato-masss-spektrometriya üsullarıından istifadə edərək ilk dəfə olaraq isayev yovşanı (Arte- misia issyevii Rzazade ) növünün efir yağının komponent tərkibi öyrənilmişdir. Efir yağının əsas komponentləri 37,21% kamfora, 31,72% 1,8 sineol 37-dən yuxarı komponentləri isə identifikasiya edilmişdir (Алескерова и Серкеров, 2012). Füzuli rayonu Əhmədbəyili və Əmirseyidli kəndlərin ətrafında yayılan A.scoparia növündə kütləvi çiçəkləmə fazasında kərpic rəngli efir yağı 3,9%-dir. Qönçələmə fazasında efir yağının miqdarı xeyli azalır: 0,3%-i gövdəsində; 0,7% bitkinin yarpağında; qönçələnmə fazasında efir yağının miq- darı 0,9%-ə çatır. Aparılan tədqiqatlar nəticəsində A.scoparia növündən efir yağı almaq üçün çiçək- ləmə fazasında bitki nümunələri toplanmalıdır. Haramı düzünün cənubunda A.scoporoides növünün çiçəkləmə fazasında tündşabalıdı rəngli 3,6% efir yağı alınmışdır.
yağının miqdarı 1,8%, 2,9-3,0%-ə yaxın olur ki, bunun da əsas hissəsini xamazulen təşkil edir. Göründüyü kimi A. scoparia növüdən fərqli olaraq, bu növdə efir yağın miqdarı əsasən qönçələmə fazasında daha çox olur. Naxçıvan MR Şahbuz rayonunun Batabat massivindən və Biçənək kəndi- nin cənubundan subalp qurşağında dəniz səviyyə- sindən 1900 m hündürlükdən toplanan A.austriaca növündə efir yağının miqdarı 2,15% olduğu halda, Qusar rayonun şimal yamaclarında, meşə açıq- lığında isə bu növün efir yağın miqdarı 1,8% ol- muşdur. Bu da ekoloji şəraitdən asılı olaraq bitkilə- rin efir yağı toplanması dinamikası zamanı aydın- laşmışdır. Eyni ilə Batabatda dəniz səviyyəsindən 2700 m hündürlükdə toplanan A.absinthium növündən alınanefir yağının miqdarı 1,45%-z olmuşsa, Kıçik Qafqazın cənubunda Hacıkənddən, Ağsu çayının ətrafndan və Toğana kəndi ətrafından, meşə açıq- lığındakı sahələrdən 1100 m hündürlükdən yığılan eyni növün xammalından alınan efir yağının miqdarı isə 0,75%-dir. Tədqiqatın yekunu olaraq belə nəticəyə gəlmək olar ki, bitkilərin efir yağı çıxımı ekoloji amillərdən çox asılıdır. Müşahidələr zamanı qönçənin əmələ gəlməsi fazasında isə A.fragrans, A.szowitsiana və A.dra-
digər növlərə nisbətən daha çox olması müşahidə edilmişdir (cədvəl 1). Müəyyən edilmişdir ki, 14 yovşan növünün sulu ekstraktı və 8 növün efir yağları protozoosid, 6 növ - antimikrob, 5 növ - antivirus, 12 növ - antifunqal, 6 növ - antimikrob, 6 növün efir yağları isə fumiqant fəallığa malikdir. A.hanseniana növü Naxçıvan MR, Kür-Araz ovalığı, Kiçik Qafqazın cənubunda və qərbində geniş areala malikdir. Bu növün ehtiyatının çox olmasını və tərkibinin bioloji fəal maddələrlə zənginliyi nəzərə alınaraq ilk dəfə efir yağlarının praktiki əhmiyyəti öyrənilmişdir. Ələsgərova və b. 73
Cədvəl 1. Artemisia L.cinsi növlərində müxtəlif fazalarında efir yağının toplanma dinamikası Növlər Vegetasiyanın fazaları Virginil mərhələ Qönçənin əmələ gəlməsi Kütləvi çiçəkləmə Səbət Efir yağlarının rəngi Efir yağlarının %-ə miqdarı A.vulgaris 0, 2
0, 9 0,1
0,2 açıq yaşıl A.tournefortiana - 0,1
0,35 0,4 sarı-narıncıya çalan A.annua 0,1 1,8 2,0 0,9 limonu
0,10 0,38 1,45 0,6 tünd yaşıl
A.austriaca - 1,8 3,0 0,4 yaşılla göyün qarışığı
0,15 1,1 3,1 0,9 samanı
0,16 0,86 1,8 - yaşıl-sarıya çalan
0,20
0,34 1
- açıq-sarı, narıncı A.scoparia 0,90 0,9 3,9 0,5 kərpici
0,95 1,5 3,6 0,3 tünd şabalıdı A.fragrans 1,8 1,80 4,5 0,6 sarı-yaşılaçalan A.monogyna 0,92 1,2 1,9 0,7 açıq sarı-yaşılacalan A.spicigera 0,65 1,7 2,5 0,8 solğun sarı
0,92 1,9 3,8 - samanı-sarı
1,2 1,8 3,7 0,8 açıq yaşıl
1,6 1,2 3,1 0,9 şəfaf samanı
0,8 1,4 3,6 0,7 açıq sarı
1,2 1,0 5,0 1,0 açıq sarı-yaşıla çalan A.prilipkiana 1,3 2,0 2,8 0,5 yaşıl
0.9 1,5 2,5 0,9 sarı
1,7 1,75 2,5 0,7 açıq sarı, sarı-yaşıla çalan
1,3 1,8 3,2 1,0 limonu
1,0 1,4 2,0 0,3 şəffaf
0,1 0,
9 1 0,2 sarı
А .
1,1 1,3 3,0 1,0 açıq yaşıl A.taurica 0,99 1,1 1,1 0,88 samanı
0,89 0,
99 1,5 0,8 açıq sarı А. щансениана вар. Апscщерониcа 0,66 0,89 1,0 0, 29 açıq sarı А. щансениана вар. Pщйллостаcщйs 0,72 0,86 1,2 0,32 tünd sarı
А.щансениана вар. yasamalica 0,73 0,9 6 1.1 0,29 yaşılaçalan sarı A.chazarica 0.63 0,78, 1,5 0,38 şəffaf sarı
0.75 0,36 2,8 0,22 açıq sarı
0,55 0,
30 0,99 0,32 sarı
3-saylı cədvəldə A.hanseniana növündən alınan efir yağının mikroorqanizmlərə təsiri zamanı əldə edilən nəticələr verilmişdir. A.maritima isə Abşerondan yayılan növdür. Sarı-yaşılaçalan və samanı rəngli efir yağları durulaşma nisbətindən, ekspozisiya müddətindən asılı olaraq Staphylococcus aureus, Pseudomonas aeruginosa, Escherchia coli, Candida albicans mikroorqanizmlərinin böyümə və inkişafını ləngi- dərək tam dayandırma fəallığına malikdir və onlardan yeni antimikrob, antibakterial preparat- ların hazılanmasında istifadə etmək olar (Meredith et al., 2004; Aлескерова, 2006; Ələsgərova, 2009; Del Pilar et al., 2008). 4-saylı cədvəldə A.maritima dəniz yovşan növünün emulsiya-kontakt üsulu ilə alınan efir yağının (2%-li spirt məhlulu) sıx qida mühitində yerləşdirilən bəzi mikroorqanizmlərin böyümə intensivliyinə təsiri üzrə tədqiqatların nəticələri təqdim olunur (cədvəl 4). A.annua növündən alınan efir yağı mikros- kopik göbələklərdən Trichoderma lignorum, Fusa- rium oxysporum və Aspergilus nigra-nın inkişafını dayandıraraq mikroorqanizmlərə qarşı effektiv bak- terisid və funqisid təsir göstərdiyindən göbələklərə qarşı təsirli vasitə kimi
preparatların hazılanm- asında istifadə edilməsi tövsiyyə olunur (cədvəl 5). Artemisia cinsinin geniş areala və yüksək yağ çıxımına malik olan A. fragrans, A.annua, A.santo- nica, A.kobstanica, A.szowitziana, A.scoparoides növlərindən alınmış efir yağlarının fumiqant təsiri laboratoriya şəraitində qansoran Culex pipiens
yağının hürküdücü təsir müddəti A. fragrans-da 4 saat, A.annua-nın efir yağının təsir müddəti 5-6 saat, A.santonica 7 saat, A.szowitsiana-da isə efir yağının fumiqant təsir müddəti 7-8 saata qədər davam edir (cədvəl 6). Azərbaycan florasında yayılan 18 yovşan növünün efir yağları ilk dəfə öyrənilmişdir. Aşağıda efir yağlılığına görə ən perspektivli növlər üzrə aparılan tədqiqatların nəticələri qısa şəkildə verilmişdir.
bioloji fəal maddələrdən (skoparon, skopletin, eskuletin) kumarin törəmələri (Ələsgərova, 2010) və 3,1% efir yağı alınmışdır. Alınan efir yağlarının mikroskopik göbələklərdən Trichoderma lignorum
Azərbaycan Florasında Yayılan Yovşan 74
Cədvəl 2. Artemisia L. növlərinin qaz-maye xromatoqrafiya və xromato-mass-spektrometriya üsulları ilə alınan efir yağlarının komponent tərkibi. Növlər Komponentlər %-lə miqdarı A. fragrans Willd. п-симол 0,8 1,8-синеол 3,6 -тцйон 28,0
-тцйон 12,0
камфора 7,0 -пинен
изи -пинен
«---» камфен «---» сабинен «---» мирсен «---» лимонен «---» -фелландрен «---» A. szowitsiana (Bess.) Grossh. -тцйон 75,0
1,8-синеол 9,0 -тцйон
9,0 сабинен
изи лимонен «---» п-симол «---» -пинен
«---» камфен «---» A. spicigera C. Koch. -пинен
0,1 камфен 0,5 п-симол 0,2 1,8-синеол 46,0 камфора 48,0 -пинен
изи сабинен «---» лимонен «---» мирсен «---» -фелландрен «---»
-терпинен «---»
терпинолен «---» A. issayevii Rzazade Kamfora 1,8-sineol 37,21 31,72
Cədvəl 3. Emusiya-kontakt üsulu ilə hansen yovşan (A.hanseniana) növünən alınan efir yağın (2%-li sprt məhlulu) sıx qida mühütində yerləşdirilən bəzi mikroorqanizmlərin böyümə intensivliyinə təsri
+ ++
+++ +++ - ++ +++ ++ - - ++ ++ - + ++ +++ - - + +++ Kontrol +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ P. aeruginosa - + +
+++ + + ++
+++ - + ++
+++ - + + ++ - - + + Kontrol +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ E. coli ++ +++ +++ +++ - ++ +++ +++ + ++ +++ +++ - +++ +++ +++ - ++ ++ +++ Kontrol
+++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ C. albicans + ++
+++ +++ - - ++ ++ - + ++ ++ - + ++ ++ - + + ++ Kontrol +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ Qейдляр: “–“ микроорганизмлярин якин заманы битмямяси; “+” - <50 колонийа – зяиф битмяси; “++” - 50-100 колонийа – orta səviyyədə битмяси; “+++” - >100 колонийа – интенсив битмяси
nigra-nın mikroorqanizmlərinə təsiri öyrənilmişdir. Bəzi növlərin efir yağlarının bağırsaq parazit- lərindən Hymenoelpis nana, Lamblia intstinalis,
qansoran Culex pipiens molestus ağcaqanadlarına fumiqant və 14 yovşan növünün sulu dəmləmə- lərinin protozoosid təsiri öyrənilmişdir. A.fragrans, A.szowitsiana, A.santonica A.han- seniana, A.hanseniana var. phyllastachys, A.mari- tima və A. iskenderiana Rzazade növlərinin yerüstü hissəsindən alınan efir yağlarının preparativ duru- laşma dərəcəsi və efir yağları ilə kontakt ekspozi- siyasından asılı olaraq qram-müsbət və qram-mənfi bakteriyalardan Staphylococcus aureus, Pseudomo-
a qarşı təsiri öyrənilmişdir. Aparılan eksperimental tədqiqatlar nəticəsində 3 və 4-cü cədvəldən görün- düyü kimi A.hanseniana və A.maritima yovşan növlərindən alınan efir yağlarının 2% spirt məlulu
Ələsgərova və b. 75
Staphyilococcus aureus, Candida albicanus Pseu- domonas aeruginosa, Escherichia coli, Candida albicans mikroorqanizmlərinə təsiri durulaşma nisbətindən (1:3) və ekspozisiya dərəcəsindən 10- 60 dəq müddətindən asılı olaraq böyümə və inkişafının ləngiməsinə və tam dayanmasına səbəb olmuşdur. A.hanseniana və A.maritima növlərindən alınan efir yağlarından bakteriosid və bakteriostatik preparatların tərkibində istifadə edilməsi tövsiyyə edilir. Eksperimental tədqiqatların digər istiqaməti
nın və sulu ekstraktların mikroskopik göbələklərə təsiri öyrənilmişdir. Tədqiq olunan bitkilərin antifunqal aktivliyinin öyrənilməsi üçün tərəfimizdən həm bitkilərdən alı- nan efir yağların, həm də onların sulu ekstrakt- larının mikroskopik göbələklərdən Fusarium oxy-
qarşı aktivliyi aşkar edilmiş və tədqiqat iki mər- hələdə aparılmışdır. A.annua növündən alınan efir yağınıını isə mikroskopik göbələklərdən Tricho- derma lignorum, Fusarium oxysporum və Asper- gillus nigra-nın inkişafını dayandıraraq mikroorqa- nizmlərə qarşı effektiv bakterisid və funqisid təsir göstərdiyindən yuxarıda adları çəkilən göbələklərə qarşı təsirli vasitə kimi isifadə olunması tövsiyyə olunur. Tədqiqatın nəticələrinə nəzər salsaq görürük ki, 0,1%-0,5% durulaşdırılmış efir yağlardan qoyulan təcrübələrin heç birində göbələklərdə inkişaf getməmişdir. Demək olar ki, istifadə olunan efir yağını çox az faizlə belə göbələklərin inkişafını dayandıraraq öz bakterisidliyini göstərmişdir. Yovşan cinsi növlərindən 14-növünün sulu dəmləmələrinin (A. annua, A. scoparia, A. absin-
növün efir yağının protozoozid təsiri öyrənilmişdir. 7 saylı cədvəldə bəzi yovşan növlərindən alınan efir yağlarıın eksperimental modeldə bağırsaq parazitlərinə qarşı antiparazitar aktivliyi verilmişdir.
Cədvəl 4. Emulsiya-kontakt üsulu ilə dəniz yovşanı (A.maritima) növündən alınan efir yağının (2%-li sprt məhlulu) sıx qida mühitində yerləşdirilən bəzi mikroorqanizmlərin böyümə intensivliyinə təsiri Експозисийа (дяг) 10 20 30 40 60 Микроорганизмляр Физиолоъи мящлулда спиртин дурулашма дяряжяси 1:3 1:4 1:5 1:6 1:3 1:4 1:5 1:6 1:3 1:4 1:5 1:6 1:3 1:4 1:5 1:6 1:3 1:4 1:5 1:6 St. aureus - +++ +++ +++ - +++ +++ +++ - ++
- ++ ++ ++ + + + + Kontrol +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ P. aeruginosa + + ++ ++ + ++ ++
+ ++ ++ ++ + +
++ ++ Kontrol +++ +++ +++ +++ +++ ++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ E. coli - ++ ++ ++ - +++ +++ +++ - + + + - + + + - + +++ +++
Kontrol +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ C. albicans + ++ +++ +++ + +++ +++ +++ + +++ +++ +++ + ++ ++ ++ + ++ ++ +++ Kontrol +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ Qейдляр: “–“ микроорганизмлярин якин заманы битмямяси; “+” - <50 колонийа – зяиф битмяси; “++” - 50-100 колонийа – orta səviyyədə битмяси; “+++” - >100 колонийа – интенсив битмяси
zəif inkişaf izləri Fusarium oxysporum 0,184 -
- inkişaf Trichoderma lignorum Çapek q.m. 3,500
Çapek q.m. 5,400
Birillik yovşan Dəmləmə 10 48 36 75,0
±8,6 72 55 76,4±8,7 20 76 60
78,9±8,8 68
62 82,3±9,0 65 58 hamısı 100 49 hamısı 100 Acı yovşan Dəmləmə 10 45 30 66,6±8,1 54 41 74,0±8,6 20 60
45 76,0±8,7 51 42
82,3±9,0 52 47
hamısı 100 60 hamısı 100 Azərbaycan Florasında Yayılan Yovşan 76
Cədvəl 7. Bəzi yovşan növlərindən alınan efir yağlarıın eksperimental modeldə bağırsaq parazitlərinə qarşı antiparazitar aktivliyi Növ Parazitlərin yumurta sayı/1 q fekaliy Müalicədən əvvəl Müalicədən sonra H. nana T. muris H. nana T. muris A. absinthium A. annua A. scoparia 310,5±11,5 264,6±10,7 287,3±11,2 178,10±9,8 313,6±10,5 204,5±10,1 70,7±7,3 121,3±8,4 94,4±7,8 86,0±8,2 47,6±6,3 51,4±6,8
9 00- 11 15
Qan sormadı 23,6 9 00 -9 15 Qan sormadı 23,6 11 00 -11 15 Qan sormadı 24,0 11 00 -11
15 Qan
sormadı 24,0 13 00 -13 15
Qan sormadı 25,2 13 00 -13 15 Qan
sormadı 25,2 15 00 -15 15 Qan sormadı 26,5 15 00 -15 15 Qan
sormadı 26,5 16 00- 16 10
Qan sormadı 26,5 16 00-
16 10 Qan sormadı 28,0 Cədvəl 9. A.szowitsiana virulisid təsiri Təcrübə qrupu İlkin hüceyrə kulturasında alınan nəticə Nəzarət qrupları 25% 50% 75% Cəmi Hüceyrə Hüc+virus Hüc+vasitə Hüc+virus 32 50 43 125 Yaxşı vəziyyət Morfoloji dəyişiklik var Yaxşı vəziyyətdədir Hüc+virus+vasitə 40 72
13 125
7 saylı cədvəldən göründüyü kimi, birillik və acı yovşan növünün dəmləməsində Lamblia
ciləri ekspozisiya müddətindən asılı olaraq in vitro protozoosid təsiri 75%-dək, acı yovşanda 82,3%- dək olmuşdur. Hər iki növdə məhv olmuş sistaların və məhv olmuş törədicilərin sayı 100 % olmuşdur. Bəzi yovşan növlərinin (A.absinthium, A.an- nua, A.scoparia və s.) efir yağlarının və sulu eks- traktların insandan götürülmüş bağırsaq parazit- lərinə təsiri ağ siçanlar üzərində iki mərhələdə öyrənilmişddir . Ağ siçanlar 4 növ bağırsaq paraziti ilə (Hyme- noelpis nana, Lamblia intstinalis, Syphacia ob- velata və Trichocephalus muris) yoluxdurulmuşdur. 5% spirtli məhlulda hazırlanmış 6%-li efir yağı ilə 10 dəqiqə təsir etdikdə parazitlərin yumurta və sistlərinin maksimal məhvinə səbəb olur. Onların fizoloji fəallığı klassik preparatlrdan daha da yüksəkdir . Tərkibində birillik və acı yovşan bitkilərinin qarışığından ibarət olan dəmləmənin protozoosid fəallığı Lamblia intestinalis sistlərində, Blastosystis hominis-də müşahidə edilmişdir. Hər iki bitkinin qarışığından hazırlanan dəmləmənin protozoosid təsirinə əsaslanaraq prafilaktika istifadə edilmiş, eksperimental işlər iki mərhələdə aparılmışdır. Ekspermental hissənin birinci mərhələsində B.ho-
ekspozisiya müddətindən asılı olaraq in vitro təsir dərəcəsinin öyrənilməsi zamanı onların hər iki növ törədicilərə kifayət qədər protozoosid təsirini üzə çıxartmışdır. Aparılan eksperimentlər göstərdi ki, A.absin- thium, A.annua və A.scoparia-dan alınan efir yağ- ları yüksək protozoosid təsirə malikdir. Bunu aparılan eksperimental tədqiqatlar bir daha təsdiq etmişdir. Onların antiparazitar fəallığı istifadə olunan sintetik preparatlardan üstündür və bağırsaq parazitlərinin müalicəsində perspektivdirlər. Ağ siçanlarda Hymenolepis nana və Trichocephalus
yağları ilə müxtəlif istiqamətdə müalicəsinin 70,0- 86% arasında tərəddüd etmişdir. Alınan nəticələr 6 sayli cədvəldə öz əksini tapmışdır. Artemisia santonica növündən alınan efir yağının “Culex pipiens molestus” ağcaqanad ilə tə- masının nəticələri 8 saylı cədvəldə verilir. Tədqiq olunan yovşan növlərindən hazırlanmış efir yağının Cx.p.molestus ağcaqanadı ilə təmasın nəticələri aşağıdakı cədvəllərdə öz əksini tapmışdır. Arte- misia santonica növündən alınmış efir yağının hür- küdücü təsiri 7 saat müddətində olmuşdur. Bundan repillent maddə kimi istifadə olunması tövsiyyə olunur. A.szowitsiana növünün efir yağının spirtli-sulu qarışığı nativ halda hüceyrələrə toksiki təsir gös- tərməmiş və nativ halda insan embrionu fibroblast- larının ilkin hüceyrə kulturasında enterovirus törə- dicilərə sitopatik təsirin qarşısını almışdır. Aparılan tədqiqatların nəticələri 9 saylı cədvəldə verilmişdir. Antivirus fəallığı yoxlamaq üçün efir yağının 2%-li spirtli məhluldan istifadə edilmişdir. Tes kimi müxtəlif enteroviruslara (Koksaki A və B) görə
Ələsgərova və b. 77
müsbət olan patoloji nümunələrlə yoluxdurulmuş ilkin hüceyrə kulturalarında öyrənilmişdir. Öyrənilən efir yağı vasitə 72 nümunədə 50%, 40 nümunədə 25%, 13 nümunədə 75% olmaqla enterovirusların törətdiyi sitopatik təsirin qarşısını almışdır. Beləliklə, aparılan tədqiqatların nəticələri belə qənaətə gəlməyə əsas verir ki, A.szowitsiana növündən alınan efir yağın spirtli-sulu qarışığı nativ formada avtivirus fəallığa malikdir və onlardan bəzi enterovirus infeksiyalarının profilaktikasında vasitə kimi istifadə etmək olar. MİNNƏTDARLIQ Tədqiqat işinin yerinə yetirilməsində V.Y.Axun- dov adına Elmi-Tədqiqat Tibbi profilaktika İnstitu- tunun və Azərbaycan EA Mikrobiologiya İnstitutunun əməkdaşlarına öz dərin minnətdarlığımızı bildiririk.
ƏDƏBİYYAT Əliyev N.N., Qurbanov S.M., Əsədova A.İ. və b. (2000) Bir sıra dərman bitkilərinin kəskin respi- rator xəstəliklərin müalicə və profilaktikasında is- tifadə edilməsinə dair (Metodiki tövsiyə) Bakı: 8 s. Ələsgərova Ə.N. (2009) Artemisia L. cinsin bəzi növlərin efir yağlarının antimikrob təsiri. AMEA- nın Xəbərləri (biologiya elmləri ser.), №1,2: 62- 67.
Ələsgərova Ə.N. (2010) Tərxun Yovşan (Artemisia dracunculus L.) növünün kumarinlərinin öyrə- nilməsi. AMEA-nın Xəbərləri (biologiya elmləri), 65(№ 3-4): 12-16. Ələsgərova Ə.N. (2011) Azərbaycanda becərilən Artemisia dracunculus L. növünün protozoosid təsiri “Faydalı bitkilərdən istifadənin aktual problemləri” mövzusunda Beynəlxalq konfransın materialları, Bakı: 268-272. Ələsgərova A.N. (2012) Azərbaycan florasında yovşan cinsi növlərinin xemotaksonomik tədqiqi- nə dair (İcmal). AMEA Botanika İnstitutunun elmi
törədicilərinə qarşı protozoosid vasitə. Patent (İxtra ) № İ 2009 0194.
rinə qarşı protozoosid vasitə. “Protozoosid təsirə malk profilaktik vasitə ”Patent (ixtra) №İ 2012 0100 27.11.2012. Əliyev N.N., Əsədova A.İ., Ələsgərova Ə.N., Rüs- təmova L.İ., Sərkərov S.V., Hacıyeva T.İ., Əli- yeva N.N., Heydərova F.H., İbrahimova S.İ., Baxşıyeva N.Ç. (2013) Artemisia issayevii Rzaza- de növündən alınan efir yağının virus əleyhinə fəal- lığı. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Bota-
və aromaterapiya. Bakı: Elm, 115 s. Адекенов С.М. Сесквитерпеновые лактоны растений. Распространение в природе, особен- ности строения молекул и перспективы их применения. Сб. трудов межд. науч.-прак. конф. «Тритерпеноиды: достижения и перс- пективы применения в области химии, техно- логии производства и медицины». Караганда: 39-46.
Алескерова А.Н. (2002) Антирадикальная активность сесквитерпеновых лактонов ерива- нина и алханина из Artemisia fragrans. Мате-
ределения эфирного маслa в эфироносах. Хим. фармац. Пром.-сть, №8-9: 326-329. Горяев М.И. (1952) Эфирные масла флоры СССР. Изд. АР АН Казах. ССР: 378 с. Гурвич Н.Л. (1960) Опыт классификации əфирномасличных растений. Тр. Ботан. Ин-та АН СССР, сер. 5: Растительное сырье. М.-Л., вып. 6: 7-126. Лябина Л.М. Соминина А.А., Черенковская И.А. (1975), и др. Методические рекоменда- ции по работе с клеточными культурами и средами, Ленинград, , с. 41.
ла Artemisia santonica на некоторых представи- телей микробиоценоза кишечника и дыхатель- ных путей человека. Гигиена, эпидемиология и иммунобиология (Алматы), №3: 58-60. Рзазаде Р.Я. (1955) Новые виды, ряды и под- роды Кавказских полыней. Изв. АН Азерб. ССР, №3: 17-35. Rychlevska U., Serkerov S.V. (1991) Sesquiterpe- ne lactones of the Umbelliferae. Structural charac- terization of badkhysin and its C (5)-epimer iso- badkhysin. Acta Crystallographica, 47: 1872- 1877.
новые лактоны. М.: Медицина, 320 с. Серкеров С.В. Алескерова А.Н., Мир-Бабаев Н.Ф., Керимов Р.Ф. (1992) Способ выделения 1-окси-3-кето-эвдесм 4(5)-ен-6,12-олида. Авто- рское свидетельство №1734344 от 01.07.1992. Серкеров С В, Алескерова А.Н. (2011) К изу- чению искендеролида. Химия природ соедин.,
Azərbaycan Florasında Yayılan Yovşan 78
тальная оценка антипаразитарных свойств эфирных масел некоторых видов Artemisia (Asteraceae) флоры Азербайджана. Расти- тельные ресурсы, 40 (вып. 4): 94-98. Belz R.G. (2007) Stimulation versus inhibition- bioactivity of parthenin, a phytochemical from Parthenium hysterophorus L. Dose Response, 6 (No 1): 80-96. Del Pilar C.M., Avery T.D., Hanssen E. et al. (2008) Artemisinin and a series of novel endo- peroxide antimalarials exert early effects on di- gestive vacuole morphology. Antimicrob. Agents Chemother., 52 (No 1) : 98-109. Herout V., Dolejs L., Sorm F. (1956) The struc- ture of Artabsin the prochamasulenogen from Artemisia absinthium L. Chemistry and Iundustry, 1: 1236. Meredith S.A., Egan L., Weber B.W. (2004) Anti- malarial quinolines and artemisinin inhibit endo- cytosis in Plasmodium falciparum. Antimicrob.
Quantification of artemisinin in human plasma usinq liquid chromatography coupled to tandem mass spectrometry. J. Pharm. Biomed. Anal., 49 (No 3): 768-773.
Исследование Эфирных Масел Видов Рода Полынь, Распространенных Во Флоре Азербайджана А.Н. Алескерова 1 , С.И. Ибрагимова 2 , Ф.Г. Гусейнова 3 1 Институт ботаники НАНА 2 Гянджинский государственный университет 3 Национальный НИ Институт медицинской профилактики им. В.Ахундова Впервые исследованы эфирные масла 34 видов полыни, распространенных во флоре Азербайджана. Были изучены процентное содержание и компонентный состав эфирных масел в различных фазах вегетации. Результаты исследований выявили, что эфирные масла 8-и видов (A. fragrans Willd., A. spicigera C. Koch., A. szowitziana (Bess.) A.Grossh., A. absinthium L., A. issayevii Rzazade, A. annua L., A. scoparia Waldst et Kit. A. scoparoides Grossh.) обладают протозооцидной, 12-ти видов (A. fragrans, A. hanseniana (Bess.) A.Grossh., A. kobstanica Rzazade, A. prilipkoana Rzazade, A. iskenderiana Rzazade, A. szowitziana, A. scoparia, A. scoparoides Grossh., A.santonica L., A.monogyna, A. chazarica Rzazade, A. austriaca (Jacq.) фунгицидной, 6-ти видов (A. fragrans, A. annua, A. kobstanica, A. szowitziana, A.monogyna Waldst et Kit, A.scoparia) антифунгальной, 5-ти (A. issayevii, A. szowitziana, A. fragrans, A.maritima L., A. marschalliana Spreng) антивирусной, 6-ти (A. fragrans, A. szowitziana, A. issayevii, A. nachitschevanica Rzazade, A. fedorovii Rzazade, A. kobstanica) антимикробной, а водные отвары 14-ти видов (A. annua, A. scoparia, A. absinthium, A. fragrans, A. hanseniana, A. kobstanica, A. prilipkoana, A. iskenderiana A. chazarica A. spicigera A. austriaca, A. dracunculus L., A. szowitziana, A. monogyna) в in vivo и in vitro условиях обладают протозооцидной активностью. Ключевые слова: Artemisia L., полынь, эфирное масла, газо-жидкостная хроматография, хромато- масс-спектрометрия, антимикробное действие Ələsgərova və b. 79
Study Of Essential Oil Activities Of The Artemisia Genus Species Distributed In the Azerbaijan Flora A.N. Aleskerova 1 , S.I. Ibrahimova 2 , F.H. Huseynova 3 1 Institute of Botany, ANAS 2 Ganja State University 3 National Research Institite of Medical Prevention named after V. Akhundov Essential oils of the 34 wormwood species distributed in the Azerbaijan flora have been investigated for the first time. Percentage and componential composition of essential oils in different vegetation phases have been studied. The results of researches showed that the essential oils of 8 species (A. fragrans Willd., A. spicigera C. Koch., A. szowitziana (Bess.) A.Grossh., A. absinthium L., A. issayevii Rzazade, A. annua L., A. scoparia Waldst et Kit) have protozoocide, 12 species (
A. fragrans, A. hanseniana (Bess.) A.Grossh., A. kobstanica Rzazade, A. prilipkoana Rzazade, A. iskenderiana Rzazade, A. szowitziana, A. scoparia, A. scoparoides Grossh., A.santonica L,.A.monogyna A. chazarica Rzazade) fungicide, 6 species (A. fragrans, A. annua, A. chazarica A. kobstanica, A. szowitziana, A.scoparoides Grossh.) antifungal, 5 species (A. fragrans A. issayevii, A. szowitziana, A. maritima L., A. marschalliana Spreng) antiviral, 6 apecies (A. fragrans, A. szowitziana, A. issayevii, A.maritima L., A. fedorovii Rzazade, A. kobstanica) antimicrobial, and water decoctions of 14 species (A. annua, A. scoparia, A. absinthium, A. fragrans, A. hanseniana, A. kobstanica, A. prilipkoana, A. iskenderiana A. chazarica A. spicigera A. austriaca, A. dracunculus L., A. szowitziana, A. monogyna) have protozoocide activities in vivo and in vitro. Key words: Artemisia L., wormwood, essential oils, gas-liquid chromatography, chromate-mass- spectrometry, antimicrobial effect Kataloq: uploads -> journal journal -> Virtuoz Cərrah, Görkəmli Dövlət Və Elm Xadimi journal -> Амеа-nın Xəbərləri (biologiya və tibb elmləri), cild 69, №1, səh. 146-147 (2014) journal -> Akademik Cəmil Əliyev – 70 DÜnya şÖHRƏTLİ azərbaycan aliMİ journal -> 29 aprel 2016-ci IL tarixdə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Ümumi yığıncağında “Azərbay- can Respublikasının Nizami Gəncəvi adına Qızıl medal”ı və amea-nın görkəmli alimlərin adlarını daşıyan mükafatların təqdimetmə mərasimi journal -> H. F. Əliyeva 1, Ə.Ü. Abduləzimova journal -> Azərbaycanda Xına Bitkisinin Qapalı Şəraitdə Becərilməsi Və İqtisadi Səmərəsi journal -> Respirator Distress Sindromu Olan Vaxtından Əvvəl Doğulan Uşaqlarda Endotel Funksiyasının Qiymətləndirilməsi journal -> AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasinin məruzəLƏRİ, 2014, LXX ciLD, №1 MƏruzəLƏR ▬◄►▬ reports ▬◄►▬ доклады 1 journal -> B Genoma Malik Thinopyrum bessarabicum Yabanı Buğda Otu Növünün Xromosomlarının İdentifikasiyası Üçün Spesifik rapd markerlərin journal -> Erkən Postnatal Ontogenez Və Təcrübi Hipoksiya Zamanı Qanda Qlükoza Homeostazı E. C. Mehbalıyeva Yüklə 382,09 Kb. Dostları ilə paylaş:
|