Clevlrənl; ajrif taglyev bakı Mütərcim 2008

Dördüncü fəsil
İndi  təsadüf  kim i  mövcud  olan  haqqm da  məsələni  kənara 
qoyaq,  çünki  o   yetərincə  müəyyən  edildi.  H əqiqət  anlam ında 
mövcudluğa  və  yalan   anlam ında  qeyri-m övcudluğa  gəlincə  isə  bu 
onları  bir-birinə  bağlam aqdan  və  birini  o  birindən  ayırm aqdan 
asılıdır,  həqiqət  və  yalan  isə  birlikdə-ziddiyyətin  üzvlərinin  yəni: 
gerçəkdən  əlaqələndirilraişə  aid  o lan  həqiqətin  təsdiqini  və 
gerçəkdən  ayrılm ışa  aid  olanm   inkarm ı  biı-birindən  ayırm aqdan 
asılıdır;  yalan  isə  bu  ayırm a  və  fərqləndirm əyə  zidd  olandır; 
«birlikdə  düşünm əyin»  və  ya  «ayrılıqda  düşünm əym »'  necə 
mümkün  olduğu  -   başqa  məsələdir,  «birlikdə»  və  «ayrılıqda» 
sözləri  altm da  isə,  m ən  ardıcıllığın  yaranm asım   deyil,  bir  vəhdətin 
yaranmasmı  nəzərdə  tuturam .  Axı  y alan  və  həqiqət  şeylərdə  deyil 
ki,  məsələn,  xeyir  həqiqət  olsun,  şər  isə  yalan  olsun,  yalan  və 
həqiqət  [düşünən]  təfəkkürdə  olur,  sadə  şeylərə  və  onların 
mahiyyətinə  m ünasibətdə  isə  yalan  və  həqiqət  h ətta  təfəkkürdə  də 
yoxdur.  Bax, bu anlam d a  m övcudluq və qeyri-mövcudluğa aid nəyi 
tədqiq  etmək  lazım   olduğunu  so n ra2  araşdırm aq  lazımdır. 
Əlaqələndirmə  və  ayırm a  isə  şeylərdə  deyil  fikirdə  olduğundan, 
həqiqət 
anlam ın d a 
m övcudluq 
isə 
sözün 
əsl 
anlam ında 
m övcudluqdan3  fərqləndiyindən  (axı  fikir  ya  şeyin  mahiyyətini,  ya 
keyfiyyətini,  ya  kəmiyyətini  ya  da  b u n lara  bənzər  başqa  nələrisə 
əlaqələndirir  y ax u d   ayııır),  təsadüf  anlam ında  mövcudluğu  və 
həqiqi  anlam da  m övcudluğu  b u rad a  kənara  qoym aq  lazımdır, 
çünki  birincinin  (təsadüf  anlamıında  mövcudluğun  -   T.A.)  səbəbi 
qeyri-müəyyəndir,  ikin cirin   səbəbi  isə  fikrin  bir  halıdır4 və  onların 
hər  ikisi  m övcudluğun  qalaıı  cinsinə5  aid   olub  mövcud  olan  şeyin
142
təb iətində  olm ayan  heç  bir  şeyi  ifadə  etmirlər.  O d u r  ki,  biz  onları 
k ə n a ra  
q oyuruq, 
özlüyündə 
mövcud 
olanm  
səbəbləri 
və 
başlanğıclarm ı  isə  a raşd ırm aq   lazımdır  (hər  bir 
[ifadənin] 
çox an lam h   olduğu  ilə  bağlı  bizim   müəyyənləşdirdiyimizdən  isə 
aydm   o lu r ki,  mövcudluq h a q q ın d a  fərqli anlam larda danışılır).

YEDDİNCİ KİTAB (Z) 
Birinci fəsil
M övcudluq  haqqm da  [hər  b ir  ifadənin]  çoxanlamlı  olması 
haqqındakı 
bölümdə 
əvvəlcədən 
miiəyyənləşdirdiyimiz 
kimi 
müxtəlif  an lam larda  danışılır:  mövcudluq,  bir  tərəfdən,  şeyin 
mahiyyətini  və  müəyyən  bir  şeyi,  digər  tərəfdən  isə  -   keyfiyyəti, 
yaxud kəm iyyəti və ya bu  qəbildən  olan  hər  hansı  bir  şeyi  göstərir. 
M övcudluq haqq ın da bu qədər  anlam larda  danışılsa da,  aydın olur 
ki,  o  anlam lard an   birincis;  -   m övcudluq  anlayışım n  şeyin 
mahiyyətini  ifadə  etməsidır  (biz  şeyin  necə  olduğunu  demək 
istədikdə,  deyirik  ki,  o  yaxşıdır  yaxud  pisdir,  ancaq  onun 
kəmiyyətcə  üç  Loktiyə  bəra.bər  olduğunu  yaxud  onun  insan 
olduğunu dem irik; Şeyin var olciuğunu demək istədikdə isə onun ağ 
yaxud  isti  və  ya  həcmcə  üç  lokti  olduğunu  yox,  onun  insan  yaxud 
allah  o ld u ğun u   deyirik),  bütün  qalan lar  isə  mövcud  olan  adlanır, 
çünki  bir  h a ld a   -   mc>vcud  olan a  birinci  anlam da  aid  olan 
kəmiyyətdir  yaxud  keyfiyyətdir,  yaxud  haldır  və  i.a.  O d u r  ki,  sual 
da  qoym aq  olar:  «getmək»,  «sağlam   olmaq»,  «oturm aq»  və  i.a.  -  
bunlann  h ə r  biri  m övcudluqdar  yoxsa  qeyri-mövcudluq?  Çünki 
onlardan  h ə r  biri  təbiətcə  özlüyündə  mövcud  deyil  və  predmetdən 
(oysia)  ayrıla  bilməz;  yox,  əgər  b urada  nəsə  vardırsa,  onda  bu 
oturan,  gedən,  yaxud  sağlam  olan  bir  m övcudluqdur.  Bu 
xüsusiyyətlər  isə  görünür  daha  çox  m övcuddurlar,  çünki  onların 
substratı  bəllidir  yəni  m ahiyyətdir  yaxud  təkcə  predm etdir  və  bu 
predm et  də  bu   cür  ifadələrdə  verilmiş  olur,  çünki  biz  substratı 
olm adan  heç  nəyə  yaxşı  yaxud  o turan   demirik.  O na  görə  də  aydın 
olur  ki,  b u   hərəkətlərdən  yaxud  hallardan  hər  biri  mahiyyətin 
sayəsində m övcud olur,  belə ki,  m ahiyyət özünün  birinci anlamında 
mövcud  o lan   həm  də  hansısa  bir  m ünasibətdə  mövcud  olan  yox, 
şübhəsiz m övcud olan deməkdir.
Birinci  haqqında,  doğrudur  fərqli  anlam larda  danışılır,  ancaq 
m ahiyyət  b ü tü n   anlam larda:  müəyyənliyinə  görə  də,  dərkinə  görə 
də,  zam anca  d a   birincidir.  D o ğru d an   da,  başqa  m övcudluqlaıdan 
heç  biri  ayrılıqda  mövcud  ola  bilməz,  mahiyyət  isə  mövcud  ola 
bilər.  Tərifınə,  müəyyənliyinə görə də mahiyyət birincidir,  çünki hor 
şeyin  tərifində  mahiyyətin  müəyyənliyi  olmalıdır.  Eləcə  də  hesab 
edirik  ki,  biz m ahiyyətin  var  olduğunu  biləndə  daha  çox  bilik  əldə
144
etm iş  oluruq,  [məsələn],  biz  insanın  yaxud  o d u n   nə  olduğunu 
biləndə  onun  keyfiyyətini  yaxud  kəmiyyədni  y a  da  m əkandakı 
durum unu  bildiyimizdən  d a h a   artıq  bilmiş  o lu ru q ,  çünki  b u n lan n  
da  h ər  birini  keyfiyyətin  və  ya  kəmiyyətin  n ə  olduğunu  biləndə 
anlayırıq.
Əskidən irəli  sürülmüş  indi də və daim  irəli  sürülən çətin sual -  
varlığın  yaxud  m övcudluğun  nə  olması  sualı  -   m ahiyyətin  nədən 
ibarət olması sualıdır.  Elə o n u n  barəsində bəziləri  on u n  (mahiyyətin
-   T.A.) bir1 olduğunu,  b aşq aları -  birdən çox o ld u ğ u n u  deyirlər, bu 
sonunculardan  bəziləri  isə  onun  kəmiyyətcə2  m əh d u d   olduğunu, 
bəziləri  də  kəmiyyətcə3  hüdudsuz  olduğunu  təsd iq   edirlər.  Bax 
buna  görə  biz  də  ilk  öncə,  hətta  xüsusi  o la ra q   bu  anlam da 
mövcudluğun nə o lduğunu tədqiq etməliyik.
İkinci fəsil
D ah a  çox  aydın  olan  o d u r  ki,  mahiyyət  cisim lərə  məxsusdur: 
odur  ki,  biz  heyvarıları,  bitkiləri  və  hissələrini  həm çinin  od,  su, 
torpaq  kimi təbiət cisim lərini və bu qəbildən1 o lan   h ər şeyi, eləcə də 
onların  təşkil  olunduğu  hissələri  yaxud  b u   hissələrin  bütün 
toplamını  (məcmusunu),  -  məsələn:  göyü  və  o n u n   hissələrini, 
ulduzları,  Ayı  və  G ün əşi  mahiyyətlər  ad landırırıq.  A m m a 
mahiyyətlər yalnız b u n la rd a n   ibarətdirmi  yoxsa o n ların   [bəziləri  ilə 
birlikdə]  başqaları  da  v a rd ır 
yaxud  onların  ham ısm dan  başqa 
hansısa  başqa  m ahiyyətlər  də  vardır  -   bunu  a ra şd ırm a q   lazımdır. 
Bəziləri2  də  hesab  edirlər  ki,  mahiyyət-cismin  səth i,  xətt,  nöqtə  və 
vahid 
kimi 
h ü d u d larıd ır 
və 
cismin 
özündən 
çox 
onlar 
mahiyyətlərdir.
Sonra, 
bəzilərinin3 
rəyinə 
görə 
hisslərlə 
qavranılan 
predm etlərlə  yanaşı  o  cür  m ahiyyətlər yoxdur;  b a şq a la n n ın 4 rəyinə 
görə  əbədi  m ahiyyətlər  v a rd ır  və  onlar  [növlərinə  görə]  da 
çoxdurlar  və  d aha  çox  onları  mövcudluq  say m aq  lazımdır, 
məsələn,  Platon  eydosları  və  riyazi  predm etləri  m ahiyyətlərin  iki 
cinsi  sayır,  üçüncü  isə  hisslə  qavranılan  cisim lərin  mahiyyətidir. 
Spevsipp  isə  təkdən  çıxış  edərək  mahiyyətlərin  d a h a   çox  olduğunu 
və  h ə r  m ahiyyət  üçün  m üxtəlif  başlanğıcların:  əd ədlər  üçün  -   bir, 
həcm   üçün  -   başqa,  ru h   üçün  -   digər  başlanğıcın  olduğunu  qəbul 
edir;  beləliklə  də  o,  m ahiyyətin  növlərinin  sayını  artırır.  Bir 
b a ş q a la rı5  isə  təsdiq  ed irlər  ki,  eydoslann  və  ədədlərin  təbiəti
145

eynidir,  -   xətt  və  sahədən  tu tm u ş  göyün  və  hisslərlə  qavranılan 
pred m etlərin  mahiyyətinə q əd ər h ər şey o n laıdan irəli gəlir.
Bax  bu  haqda  nəyin  düzgün  deyildiyini,  nəyin  düzgün 
deyilm ədiyini 
və 
hansı 
m ahiyyətlərin 
olduğunu, 
hisslərlə 
q av ran ılan larla 
yanaşı 
h an sısa 
m ahiyyətlərin 
olub 
yaxud 
olm adığını  və  necə mövcud  o ld u q la rın ı6,  həmçinin  hissi  qavranılan 
m ahiyyətlərlə  yanaşı  ayrıca  m övcud  olan  hansısa  m ahiyyətlərin 
o ld u ğ un u ,  əgər  varsa  o n d a   niyə  və  necə  mövcud  olduğunu  yaxud 
bu   cür  heç  bir  m ahiyyətin  olm adığını  -   bütün  bunları  öncə 
m ahiyyətin  ümumi  cəhətlərini  müəyyən  ctməklo  araşdırm aq 
lazım dır.
Üçüncü fəsil
Ə g ə r m ahiyyət h aq q ın d a  çoxlu  anlam larda  danışılmırsa,  onda 
hər  h a ld a   dörd  əsasda  dınışılır,  çünki  şeyin  varlığının  əsası  da, 
üm u m i  də,  cinsi  də  hər  b ir  şeyin  mahiyyəti  sayılır  və  onlarla 
birlikdə  dördüncü  m ahiyyət-substratdır;  sub strat  isə  -  odur  ki, 
q a la n   h ə r  şey  onu  bildirir,  o  isə  b aşq a  nə  isəni  bildirmir.  O dur  ki, 
iİk  öncə  o n u   dəqiq  m üəyyən  etm ək  Jazımd  r,  çünki  birinci,  ilk 
su b stra t  d a h a   artıq  dərəcədə  m ahiyyət  sayılır.  Belə  substrat  isə  bir 
an la m d a   m ateriya  kxmi,  digər  anlam da-form a  (m orphe)  kimi, 
üçüncü  an lam d a  isə  -   onlarxn  ikisindən  ibarət  olan  şey  kimi 
göstərilir.  M atei'iya  sözü altxnda isə mən,  məsələn,  misi;  form a sözü 
a ltm d a   üm um i  biçimi,  şəkili  ~  obrazı  (schema  tes  ideas),  onlann 
ikisindən  (materiya  və  formadaıı  -   T.A.)  ibarət  olan  dedikdə  isə 
heykəli  bütöv  kimi  düşünürəm .  Belə  ki,  əgər  form a  (eidos) 
m ateriy ad an   birinci  və  d a h a   a rtıq   dərəcədə  m övcudluqduısa  onun 
əsasında  d a  form a  onların  h ə r  ikisindən  (m ateriya  və  form adan) 
ibarət o lan d a n  da birincidir.
Beləliklə,  biz  ümumi  cəhətlərinə  görə  mahiyyətin  nə  olduğunu 
söylədik,  yəni  söylədik  ki,  m ahiyyət  odur  ki,  substratx  bildirmir, 
q alan   h ə r  şey  isə  onu  b ildirir.  Lakin  bunu  söyləməklə  iş  bitmir, 
çünki  b u   yetərli  deyildir:  b u   müddəanxn  özü  aydın  deyil,  üstəlik 
m ateriya  d a  mahiyyət  olur.  Yəni,  əgər  m ateriya  mahiyyət  deyilsə, 
o n d a  d a h a  nə  ola bilərdi,  m əsələsi  diqqətdən yayınmış  olur:  axı  biz 
bütün  digərlərini  ayırxrxqsa,  aydxndxr  ki,  d aha  heç  nə  qalmır; 
digərləri 
isə 
-  
cisim lərin 
halları, 
onlardan 
irəli 
gələn 
qabiliyyətlərdir;  uzunluq,  en  və  dərinlik  isə  -   xnahiyyətlər  deyil,
146
kəmiyyətlərdir  (axx  kəm iyyət  m ahiyyət  deyil),  mahiyyət  də  hər 
şeydən  çox  o d u r  ki, 
bütün  b u n lar  (kəmiyyətlər-T.A.)  o n a  
məxsusdur.  D igər  tərəfdən,  biz  uzunluğu.  eni  və  dərinlyi  cisim dən 
ayırdxqda,  görürük  k i,  d a h a   heç  nə qalm ır;  belə ki,  belə y anaşm ada 
m ateriya  tək  m ah iy y ət  olmalxdxr.  M a te riy a   adx  altında  isə  m ən 
özlüyündə nə şeyin m ahiyyəti (ti) kimi göstəriləni,  nə kəmiyyət kim i 
göstiəriləni,  nə  d ə  m övcudluğu  m üəyyən  edən  başqa  bir  şeyi 
düşünmürəm. 
G e rç ək d ə n   də  m övcudluğun  bu   üç  cinsindən  hər 
birinin  göstərdiyi,  bəlli  etdiyi  və  varlığı  onların  hər  birinin 
varlxğxndan  fərq lən ən   nəsə  m övcuddur  (çünki  bütün  digərləri 
mahiyyətdən,  m ah iy y ə t  isə-m ateriyadan 
xəbər  verir);  o d u r  ki, 
sonuncu  [su bstrat]  özlüyündə 
nə  şeyin  mahiyyəti,  nə  o n u n  
kəmiyyət göstəricisi,  nə də  m övcudluğun h a n sısa  digər cinslərindən 
biri  deyildir,  eləcə  d ə   onlarxn  inkarı  da  deyildir:  axı  bu  in k arlar d a  
[yalnız] təsadüf k im i  o n a  məxsusdur.
Bax  bu  m ülahizələrdən  çıxxş  edənlər  ü çün  m ateriya  m ahiyyət 
olur.  Ancaq  bu   m ü m kü n   deyil:  axı  belə  hesab  edilir  ki,  ayrıca 
m övcud  olm aq  və 
müəyyən  nə  isə  olxnaq  d a h a   çox  m ahiyyətə 
xasdır, ona görə də  form anı və m ateriya və fo rm adan  ibarət o lam ' 
m ateriyadan 
çox  m ahiyyət  saymaq  o lard ı.  L akin  m ateriya  və 
form adan 
ibarət  o lan   mahiyyəti  d iq q ətd ə n   kənarda  qoym aq 
lazımdır:  o  son rakı  və  aydın  bir  məsələdir;  müəyyən  bir  an lam d a 
m ateriya  da  aydınclır;  mahiyyətin  üçüncü  növnü  isə  araşdırm aq 
lazımdır, çünki  o d a h a  çox çətinlik törədir.
Bəzi  hisslərlə  qavranxlan  m ahiyyətləri  hamx  mahiyyətlər  kim i 
qəbul  edirlər,  o n a  gö rə  də ilk  öncə onları  təd q iq   etmək  lazımdır.  İş 
ondadır  ki,  d a h a   ço x   aydın  olana  keçm ək  faydahdır.  Axı  bütün 
insanlar  belə  öyrənirlər:  təbiətcə  daha  az  a y d ın   olandan  d ah a  çox 
aydın  olana keçirlər.  Və öz hərəkətlərində  h ə r b ir adam  üçün yaxşı 
olandan  çıxış  ed ərək   ümumiyyətlə,  hər  kəs  üçün  yaxşı  olanx  zəruri 
olduğu  kimi  ö y rən ən  zam an  da  ayrıca  a d a m   üçiin  təbiətcə  aydın 
olanı  aydın  etm ək  lazımdır.  Çox  vaxt  ayrı-ayrı  adam lar  üçün 
[özlüyündə]  aydm   və  birinci  olan  isə  a z   ay d ın   olur  və  az  və  ya 
əhəmiyyətli  heç  n əy ə  m alik  olmur;  ancaq,  h ə r  h ald a  [özlüyündə]  az 
aydm,  amma  ayrxca  insan  üçün  aydın  o la n d a n   başlayaraq  deyildiyi 
kimi  təbiətcə  az  ay d ın   olandan  çox  ay d m  
olana  keçərək 
ümumiyyətlə aydın  olan ın  dərkinə girişm ək  lazım dır.
147

Dördüncü fəsil
Bir  halda  ki,  biz  öncə  m ahiyyətin  neçə  anlam   daşıdığını 
araşd ırd ıq ,  onalardan  birinin isə şeyin varlığmdan ibarət olduğunu 
q ə b u l  etdik,  onda  biz  bu n u   tədiqiq  etməJiyik.  Və  iik  öncə  o n u n  
tərəfindən  (loqikos)  çıxış  edib  deyək  ki,  hər  bir  şeyin  varlığı  o nu  
göstərir  ki,  bu  şey  özlüyündə  vardır.  İnsan  olm aq-savadlılıq 
deyildir,  axı  sən-sən  o ld u ğ u n   üçün  savadlı  deyilsən.  Dem əli,  sənin 
özünün özündə olması sən in  varlığmdır.  Lakin özü özüııdə olanların 
h am ısı şeyin  varlığı deyildir:  axı  şeyin  səthinin  ağ  olması  kimi  özü- 
özündə  olm aq  şeyin varlığı  onun  ağ  olması  kirni  özü-özündə  olm aq 
deyildir, yəni cismin  v arlığı onun ağ,  qara və i  a.  olm asından ibarət 
deyildir,  çünki  səthin  olm ası  onun  ağ  olması  deyildir.  Niyə?  O na 
g ö rə   ki,  şeyin 
özü  birləşm işdir.1  Deməli,  yalmz 
şeyin  özünün 
xatırladılm adığı,  ancaq  göstərildiyi  tərif onurı  varlığımn  tərifıdir, 
b elə ki,  əgər səthin  ağlığı səthin ham arlığım  gö'stərsəydi,  o nda ağlıq 
və ham arlıq eyni şey2 olardı.
A ncaq  m övcudluğun  başqa  cinslərində  də  birləşmə  olduğu 
üçü n   (axı  onların  hər  biri  üçün  substrat  vardn',  məsələn:  keyflyyət, 
kəm iyyət  üçün,  « h arada»  və  «nə  zam an»  və  hərəkət  üçün)3  belə 
birləşm ələrin  hər  birinin  əlam ətinin  və  onların  varlığının,  məsələn 
« a ğ   dərili adam »da  {«ağ  dərili  adam ın» varlığınm r  olub-olm am ası 
araşdırılm alıdır.  Bu  birliyi  «don»  sözü  ilə  göstərək.  O nda,  [bu 
h a ld a ]  don  olm aq  nədir?  A ncaq  [deyəcəklər  ki],  bu  özü  özündə 
v a rlıq  kimi göstərilənə m əxsus deyil.  Lakin özü  özündə olm ayan adı 
a ltın d a   iki  şeyi:  birincisi,  bir  şeyin  başqasına  birləşməsi  üzündən 
özü  özündə  olm adığım ,  ikincisi,  özü  özündə  olm am ağın  birləşmə 
üzü ndən4 olmadığını  nəzərdə  tutu rlar.  Birinci  halda  şey  özü özündə 
olm ayan   kimi  göstərilir,  çünki  onu  müəyyənləşdirərkən  başqası  ilə 
birləşdirirlər,  məsələn,  birisi  ağ  olınanı  müəyyənləşdirərkən  ağ 
a d a m   tərifini  misal gətirdiyi  kimi,  ikinci  halda  isə şey ona  görə belə 
(özü-özündə ohnayan -  T.A .)  göstərilir ki,  müəyyənləşdirilməli  olan 
b a ş q a   bir  şey  o n a5  birləşdirilir,  məsələıı:  əgər  «don»  «ağ  adamı» 
göstərsəydi,  «don» isə  «ağ»  kimi  müəyyənləşdirilsəydi  məsələ ikinci 
h a ld a k ı kimi həll edilmiş  olardı; əlbəttə ağ adatn ağdır, ancaq onun 
varlığı heç də onun ağ olm asında deyil.
A m m a  donun  v arhğı  -   ümumiyyətlə  bir  varlıqdırm ı  yoxsa 
yox?  Axı  şeyin  varğının  m ahiyyəti  (to  ti  en  einai)  onun  özünün
148
m ahiyyətidir  (ti  en  einai);  bir  şeyin  digərini  [təsadüfi  olaraq] 
birləşdirirsə,  o n d a   [onların  birliyi]  əslində  müəyyən  bir  şey  deyil, 
məsələn:  b ir  h a ld a   ki,  müəyyən  b ir  şey  olmaq  m ahiyyətə  xasdır, 
onda  ağ  a d a m   malıiyyətcə  müəyyən  b ir  şey6  deyildir.  Beləliklə, 
varlığın  m ahiyyəti  yalmz  tərifində  verilən  şeyə  aiddir.  T ə rif  isə 
əlam ətin  a d d a   ifadəsində  deyil  (əks  təqdirdə  bütün  əlam ətlər  tərif 
olardı:  axı  o  zam an  ad  istənilən  əlam ətə  bərabər  olardı,  belə  ki, 
«İliada»  da  tə rif  olardı),  harada  birinci  kimi  göstərilirsə  o radad ır; 
bu  isə  ondan  ib arətdir  ki,  onun  h a q q ın d a   biri  başqasm ı  [təsadüfı 
olaraq]  bildirdiyi  hallarda  danışıldığı  kimi  danışılmır.  O d u r  ki, 
cinsə  məxsus  o lm ay an  növün  varlığı  yoxdur,  varlıq yalnız  növlərə7 
məxsusdur:  axı  hesab  edilməlidir  k i,  növlər  nə  [başqası]8  əlaqəyə 
görə,  nə  [başq asının  |  halı  olm ağa  görə,  nə  də  təsadüfi  o lm ağa  görə 
adlandırılm ır.  D o ğ ıu d u r,  adı  o lan   bütün  şeylərdə  də  birinin 
başqasm a  m ən su b   olduğunu  göstərən  əlam əti  olm alıdır y ax u d   sadə 
əlam ət  yerinə  d a h a   cləqiq  əlam ət  göstərilməlidir;  am m a  bu   n ə  şeyin 
varlığının m ahiyyəti,  nə də onun tərifi deyildir.
A m m a  şeyin  mıahiyyəti  h a q q ın d a   deyildiyi  kimi  o n u n   tərifi 
h aq qın d a  d a   m üxtəlif  m ənalarda  danışm aq  olarm ı?  A xı  şeyin 
varlığı  bir  a n la m d a   mahiyyəti  və  müəyyən  bir  cəhəti,  başqa 
a nlam d a  m övcudluğun  q alan  cinslərindən  hər  birini:  kəmiyyəti, 
keyfiyyəti  və  i.a.  göstərir.  D o ğ ru d an  d a ,  varlıq  hər şeyə  a n c a q   eyni 
cür  yox,  birinə  birinci,  digərinə  ikinci  olaraq  məxsus  olduğu  kimi 
m ahiyyətə  də  birbaşa,  qalan  şeylərə  isə  yalnız  bir  m ünasibətdə 
məxsusdur:  axı  keyfiyyət h aqq ın d a  d a   «onun  nə  olduğunu»  soruşa 
bilərik,  belə  ki,  keyfiyyət  də  bir  m övcudluqdur,  ancaq   birbaşa 
m övcudluq  m ənasınd a  yox;  qeyri-m övcudluq  haqqında  da  bəziləri 
yalmz  üm umi  (loqikos)  halda  deyirlər  ki,  o  vardır  -  birbaşa  varlıq 
anlam ında  yox,  o  anlam da  onun  v a r  olduğu  deyilir  ki,  o   qeyri- 
varlıqdır, keyfiyyətlə də iş eynilə o cürdür.
Əlbəttə,  h ə r b ir predm et  h aq q ın d a   öz fikrini  necə ifadə  etm əyə 
də  diqqət  yetirm ək  gərəkdir,  lakin  h ər  halda  diqqət  predm etin 
özünə  diq q ətd ən   artıq  olm am ahdır.  O na  görə  indi  bir  h a ld a   ki, 
ifadə üsulu ay d ın d ır,  deyək ki,  varlığm  mövcudluğu  da m övcudluğu 
birinci və  b irb a şa  m ahiyyətə,  sonra isə qalan   şeylərə m əxsusdur,  bu 
da  birbaşa  a n la m d a   varlıq  olm ayıb,  hansısa  keyfiyyətin  yaxud 
kəmiyyətin  varlığı  olacaq.  Çünki  so nu n cu lar  m övcud  predm eti  ya 
təkcə  ad  üm um iliyinə  görə,  ya  d a  əlavə  etmək  yaxud  çıxılm aqla9 
(nam əlum   (to  m e  episteton)  h a q q m d a   m əlum '0  kimi  danışdığım ız
149

anlam da) göstərm əlidir;  lakin bunu ad ümumiHyinə görə və eyni  b ir 
m ənada  göstərm ək  düzgün  olardı,  ancaq  «həkimlik»  m üxtəlif 
hallarda  istənilir,  çünki  eyni  bir  şeyə  münasibətdə  olur,  bu   z am an  
eyni bir m əna daşım ır və  bu adlar ümumiliyins  görə olan m ünasibət 
olmur:  axı  həkim lik  edən  bədən,  həkimlik  fəaliyyəti  və  həkim lik 
alətləri  h aq q ın d a   da  adlarm   ümumiliynə  görə  və  eyni  an lam d a 
danışılm ır,  o n a   görə  ki,  m ünasibət  eyni  bir  şeyədir.  L akin  Öz 
fikirlərini  bu  üsulların  hansı  ilə  demək  istədiklərinin  fərqi  yoxdur, 
am m a  ay d ındır  ki,  tərif  və  şeyin  varlığının  czü  birinci  və  söözün 
birbaşa  an la m ın d a   mahiyyətlərə  aiddir.  D oğrudur,  tərif  və  şeyin 
varlığı  m ahiyyətdən  başqa  qalan  şeylərə  də  aiddir,  ancaq  birincilik 
anlam ında  yox.  G erçəkdən  əgər  biz  bunu  qəbul  ediriksə,  on d a 
varlığm  özününtərifində  hər  bir  əlamətdə  verilənin  deyil,  yalnız 
müəyyən  əlam ətdə  verilənin  olması zəruridir;  bu  da  əgər  bu  əlam ət 
nə  isə  təkin  -   «İliada»  kimi  fasiləsizlikdən  irəli  gələn  yaxud 
bağlılıqdan  irəli  gələn  təkin  yox,  təkin  istənilən  [əsas] 
m ənala- 
rından  birinin  əlam əti  olarsa  mümkündür;  təkin  isə  m övcudluğun 
anlam ları  q əd ər  anlam ları  vardır;  mövcudluq  isə  gah  müəyyən  bir 
şeyi,  gah  hansısa  kəmiyyəti,  gah  hansısa  keyfıyyəti  bildirir.  O dur 
ki.  «ağ ad am »   üçüıı  də  əlamət  və  tərif vardır,  ancaq  onlar  ağ  üçün 
və m ahiyyət üçün əlam ət və tərif deyil.
Beşinci fəsil
Əgər  birləşdirm ə  vasitəsilə  verilən  təı ifi  hssaba  alm asaq,  onda 
m ürəkkəb,  am m a  cüt-cüt  birləşən1  xassələrdəıı  hansıları  üçün  tərif 
m üm kün  olacağını  müəyyən  etmək  çətin  olar.  Çünki  belə  xassələri 
birləşdirmə  yolu  ilə  aydınlaşdırm aq  lazım  gəlir.  M ən  nəzərdə 
tutu ram   ki,  məsələn,  əyriburunluq  və  fındıqburunluq  vardır,  necə 
deyərlər  o n lar  b u ru n da  birləşmiş  əlam ətlərdir  çünki  onlardan  biri 
digərindədir, 
b u n unla  belə  əyriburunluq 
və  fındıqburunluq 
gerçəkdən  b u ru n u n   təsadüfı  yox,  öz  xassələridir;  və  «ağ  adam m » 
K alliyə yaxud  insana  aid  edildiyi  kimi  yox  (ona  görə  ki,  Kalliyə ağ 
adam   kimi  insan  olm aq  təsadüfıdir),  «kişiliyin»  canlı  varlığa 
məxsus  olduğu  kimi,  «bərabərliyin»  -  kəmij'yətə  məxsusluğu  və 
özlüyündə  başqasına  məxsus  olan  hər  şey  kimi.  Beləsi  isə  ya 
predm etin  əlam əti  ilə,  ya  da  adı  ilə  [qırılm az|  bağlı  olandır  və  ya 
xassəsi  olduğu  predm etin  və  bu  predm etdən  kənarda,  ayrılıqda 
izah  edilə  bilm əyəndir  məsələn,  «ağlığın»  insandan  kənarda  izahı
150
m üm kündür,  ancaq  «qadım » n   canlı  varlıqdan  k ə n a rd a   izahı 
m üm kün  deyil;  odur  ki,  belə  xassələrin  nə  varlığının  m ahiyyəti,  nə 
də  tərifləri  vardır  yaxud  əgər  varsa,  onda  deyildiyi2  kim i  başqa 
anlam dad ır.
A m m a  onlara  aid  digər  çətinliklər  də  v ard ır.  Yəni  əgər 
əy ribu ru n  və  fındıqburun  -   eynidirsə,  onda  fm d ıqbu runlu q  və 
əyrilik  eyni  olacaq;  əgər  belə  deyilsə,  onda  xassəsi  olduğu  varlığı 
göstərm ədən  fındıqburunluğu  izah  etmək  m üm kün  olm adığı  üçün 
(axı  fm dıqburunlucı  -   b u ru n u n   əyriliyidir)  «əyriburun  burun» 
deyilə  bilməz ya da eyni  şey  iki dəfə -  «burun əyrib uru n»  deyiləcək 
(çünki  «fındıqburun b u ru n »   - «əyriburun burun» olacaq).  O na görə 
də belə xassələrdə varlığın  olm asını  demək m ənasızdır,  əks təqdirdə 
bu  sonsuzluğa  aparardı:  axı  «burun  fındıqburun  b u ru n a»   başqa 
« b u ru n » a 3 da aid edilə bilər.
A yd ın  oldu  ki,  yalnız  m ahiyyətin  tərifi  olur:  əgər  digər 
m ö v cud luq lar  üçün  də  tə rif  vardırsa,  onda  o n u   birləşdirməklə, 
m əsələn,  bu  və  ya  digər  keyfiyyətə  və  tək  ədədə  verm ək  lazımdır; 
axı  canlı  varlıqlardaıı  k ə n a rd a   «qadın  cinsi»  olm adığı  kimi, 
əd əd d ən  k ən ard a da  tək və y a  cüt yoxdur («birləşdirm ək vasitəsilə» 
d ed ik də,  m ən  gətirilən  m isallard a  olduğu  kimi  eyni  bir  şeyin  iki 
dəfə təkrarlındığı halları düşünürəm ).
Ə gər  bu  d oğrudursa,  on d a  təriflər  cüt-cüt  bağlı  olanlar, 
m əsələn,  «tək  ədəd»  üçün  də  olm ayacaq;  ancaq  əlam ətlərin  dəqiq 
verilm ədiyi  diqqətdən  k ə n a rd a   qalır.  Əgər  belə  h a lla rd a   da  tərif 
verm ək  m üm kündürsə,  o n d a   o n lar ya  başqa üsulla  yaradılır,  ya da 
deyildiyi  kimi,  hesab  etm ək  lazım dır  ki,  tərif  və  varlıq  ayrı-ayrı 
a n la m la r daşıyırlar,  belə ki,  b ir anlam da m ahiyyətlərdən  başqa  heç 
bir  şeyin  tərifı  olm ayacaq  və  varlıq  m ahiyyətdən  b a şq a   heç  nəyə 
m əxus  olm ayacaq,  digər  a n la m d a  isə  [başqalarında  da]  təriflərə yer 
olacaq.
Beləliklə,  tam am ilə a y d ın d ır ki,  tərif şeyin varlığının əlam ətidir 
və  an caq   təkcə  m ahiyyətlər  varlığa  m alikdir  və  ya  başlıca  olaraq 
birinci  sırada və birbaşa  o n la ra  aiddir.