Clevlrənl; ajrif taglyev bakı Mütərcim 2008

Üçüncü fəsil
A m m a  nəzərə  alm aq  lazım dır ki,  adın  m iirəkkəb  mahiyyəti  və 
ya gerçəkləşməni yaxud form anı göstərib göstərməməsi bəzən aydın 
olm ur,  məsələn  «ev»  -  [m ateriya  və  form adan]  təşkil  olunm anm  
göstəricisidirm i,  başq a  sözlə,  bu  belə  durm uş  kərpiclərdən  və 
d aşlard an  ib arət  sığınacaqdırm ı  yaxud  sadəcə sığınacaqdırm ı,  eləcə 
d ə  «xətt»  -  uzu nuna  yoxsa  canlı  varlıq  -   bədəndə  olan  ruhdurm u 
yoxsa  sadəcə  ruhdur:  axı  ruh  hansısa  bədənin  mahiyyəti  və 
gerçəkləşməsidir;  və deınək  olar ki,  «canlı  varlıq»  hər ikisinə uyğun 
gəlir,  ancaq  bir  əlam ət  anlam ında  yox,  onlardan  birinə  aid  olduğu 
anlam da.  L akin  hansısa  biri  üçün  bu   [fərqlər]  əhəmiyyət  daşıyır, 
hisslərlə qav ran ılan   m ahiyyətin  tədqiq  üçün  isə onun  heç  bir önəmi 
yoxdur,  çünki  şeyin  varlığı  onun  form asına  və  ya  gerçəkləşməsinə 
məxsusdur.  D o ğ ru d an  da ru h  və ru h  olm aq -eynidir,  halbuki insan 
olm aq və  insan  eyni  deyildir,  əgər  yalnız  insaıı  adı  altında  da  ruhu 
düşünsək,  o  zam an  on lar  müəyyən  m ənada1  eyni  olacaqlar, 
müəyyən  m ən ada2 isə  -yox.
B undan  əlavə,  tədqiqatın  gedişində  aydın  olur ki,  ev-kərpiclər 
və  onların  birləşm əsi  olm adığı  kimi  heca  də  nitq  səsləri  və  onların 
birləşməsi  deyildir.  Bu  doğrudur,  çünki  birləşmə  və  ya  qarışm a  bu 
birləşm ə  və  ya  qarışm anm   nə  üçün  olm asından  asılı  deyil.  Digər 
h allard a  da  məsələ  eynilə  bu   cürdür;  məsələn,  əgər  bir  şey  öz  hah 
sayəsində  k an d ar-astan ad ırsa,  b u  o  dem əkdir  ki,  hal  durum  
a sta n a d an  deyil,  d ah a  çox  astan a  h aldan,  duru m d an  asılıdır.  Eləcə 
də  insan  canlı  varlıq  və  ikiayaqlı  deyildir,  əgər  canlı  varlıq  və 
ikiayaqlı  m ateriyadırlarsa,  o n d a  onlarla  birlikdə  daha  nəsə  də
180
olm alıdır  və  bu  nəsə  nə  elem ent,  nə  də  elem entlərdən  ibarət 
olm ayıb  m ahiyyətdir;  o n u n   yalnız  aradan  q alx m asın dan  sonra 
m ate riy a d an   danışm aq  olar.  D em əli,  əgər  bu  nəsə  şeyin  varlığının 
özü  və  m ahiyyətdirsə,  o n d a   o n u n   özünü  m ahiyyət  adlandırm aq 
olar.
(Bu  m ahiyyət  va  əbədi  m ahiyyət,  ya  təsadüfsüz  təsadüfi  və 
yaram şı  olm adan  yaranan  m ahiyyət  olmalıdır.  L a k in   başq a  bir 
yerdə  sübut  olunmvış  və  aydm laşdırılm ışdır  ki,  fo rm a m   heç  kim 
q u rm u r  və  yaratm ır,  y a ra d ıla n   «bax  budur»,  yəni  form a  və 
m ateriy adan ibarət olan  nəsə b ir şeydir.  A m m a ötəri,  keçici şeylərin 
m ahiyyəti  ayrılıqda  m övcud  ola  bilərm i,  bu  qətiyyən  ay d ın   deyil; 
aydın olan yalnız odur ki,  h ə r h a ld a  bir sıra an la rd a  və durum lard a 
b u   m ü m kün  deyil,  məsələn,  b u   ev  və  ya  boş  q a b   üçün  mümkün 
olm adığı  kim i  ayrıca  m övcud  o lan la   yanaşı  m övcud  o la  bilməyən 
b ü tü n   şeylər  üçün  də  bu  m üm kün  deyil.  O dur  ki,  nə  b u   şeyləri,  nə 
d ə  təb iətin  yaratm adığı  hər  hansı  b ir şeyi  m ahiyyət  saym aq  olmaz, 
çü nk i  yalnız  təbiəti  keçici,  təsadüfı  şeylərin  m ahiyyəti  kim i  qəbul 
etm ək  olar).
O d u r  ki,  şeylərə  tə rif  verilm əsinin  m üm künlüyü  ilə  bağlı 
A n tisfe n in 3  tərəfdariarı  və  az  m əlum atlı  başqa  in sa n la r  tərəfindən 
söylənilənlərin  müəyyən  bir  əsası  vardır,  çünki  tərif-uzunçuluqdur, 
a n c a q   şeyin  necəliyini  ay d ın laşdırm aq  olar;  m əsələn,  güm üşün  nə 
o ld u ğ u n u   tərifləndirm ək  olm az,  am m a  demək  o la r  ki,  o  qalaya 
o xşayır;  belə  ki,  bəzi  m ahiyyətlər  üçün  tərif  və  əlam ət  ola  bilər, 
deyəİc  ki,  qəliz,  m ürəkkəb  m ahiyyətlər üçün  hisslərlə  qav ran ılan   və 
ya  ağılla  d ərk   edilən  olm asının  ifərqi  yoxdur;  on u n   təşkil  olunduğu 
birinci  elem entlər  üçün  isə  b ir  h a ld a   ki,  tərif verəndə  nəsə  göstərilir 
və  o n u n   b ir  hissəsi  m ateriy a  anlam m a,  o  biri  hissəsi-form a 
a n la m ın a  m alik  olm alıdırsa,  o n d a  artıq  fərqi vardır.
H əm çinin  aydındır  ki,  nə  üçün,  əgər  m ahiyyətlər  m üəyyən  bir 
a n la m d a   ədədlərdirsə,  o n lar  bəzilərinin  təsdiq etdiyi  kim i,  birlərdən 
ib arə t  m ahiyyətlər deyil,  yalnız göstərilən  anlam da4 m ahiyyətlərdir. 
Çünki  tərif  müəyyən  bir  dərəcədə  ədəddir:  axı  tə rif  bölünməz 
hissələrə  bölünəndir  (m ahiyyətin  (loqoi)  əlam ətləridir  hüdudsuz 
deyildir),  ədəd  isə  bölünəndir.  Eləcə  də  ədəddən  o n u n   təşkil 
o lu n d u ğ u   elem entlərdən  nəsə  çıxıldıqda  yaxud  əlavə  o lun duq da 
çıxılan  və  ya  əlavə  olunan  kəm iyyət  ən  kiçik  olsa  belə,  artıq  o 
h əm ən  ədəd  olm adığı  kim i,  tərifdən  və  şeyin  v arlığ m d an   nəsə 
götürüldükdə  və  ya  əlavə  o lu n d u q d a   da  o  həm ən  tə rif  və  şey
181

olm ayacaq.  Ə dəd də elə5 olm alıdır ki,  onun  sayəsində tək olsun;  bu 
fılosoflar  isə  indi  əgər  ədəd  gerçəkdən  təkdirsə  (axı  o  ya  tək  deyil, 
sinədəki  əm ziklərə  bənzəyir  yaxud  əgər  o  gerçəkdən  təkdirsə,  onda 
tək in  ço xd an  nə  yapdığm ı  göstərm ək  lazımciır)  onun  nədən  tək 
olduğunu  göstərm ək  d u ru m u n d a  deyillər.  Bunun  kimi  tərif  də 
təkdir,  an caq   onlar tərifin də nədən  tək olduğunu göstərə bilmirlər. 
Bu  isə  tam am ilə  təbiidir,  çünki  tərif  üçün  vəhdətin  əsası  da  ədəd 
üçün  olduğu  kim idir  və  göstərilən  anlam da  mahiyyət  təkdir  və 
bəzilərinin  dediyi  kimi,  o  bir vahid  yaxud  nöqtə  deyildir -   bəli,  hər 
bir  m ahiyyət  gerçəkləşmə,  həyata  keçmə  və  bir  bənzərsizdir 
(physis).  M üəyyən  bir  ədəd  böyük  yaxud  kiçik  olmadığı  kimi 
m ahiyyət  d ə  yalm z  m ateriya  ilə  birləşmiş  form a  kimi  böyük  yaxud 
kiçik  ola  bilm əz.  Beləliklə,  m ahiyyətin  yaranm ası  və  m əhv  olması 
ilə,  b unun  hansı  anlam da  m üm kün  olub  yaxud  olm am asına,  eləcə 
də  m ahiyyətin  ədədə  bərabər  tutulm asına  aid  izahı  bununla 
m əh d u d laşd ırırıq .
D ördüncü fəsil
M addi m ahiyyətlərə gəlincə isə,  nəzərdən qaçırm aq lazım deyil 
ki,  hətta  h ə r  şey  eyni  bir  ilkbaşlanğıcından  və  ya  eyni  ilk 
başlanğ ıclardan   yaransa  və  m ateriya  başlanğıc  kimi  bütün 
y a ran an lar  üçün  eyni  olsa  da,  hər  bir  şeyin  yalm z  özünə  xas  olan 
m ateriyası  vardır,  məsələn:  ağız  seliyinin  birinci  m ateriyası  -   şirin 
və yağlıdır,  öd-acıdır həm  də  başqa cürdür,  halbuki,  onlar  ola  bilər 
ki,  eyni m ateriyadan  yaranırlar.  Bir neçə m ateriya isə eyni bir şeydə 
o zam an o lu r ki,  bir m ateriya başq a  m ateriya üçün m ateriya  olsun: 
məsələn:  əgər  yağlı  şirindən  yaranırsa,  o n ca  selik  yağlıdan  və 
şirindən  y aran ır,  öddən  isə  selik  yaranır,  çünki  öd  parçakınaraq 
özünün  birinci  m ateriyasına  çevrilir.  Çünki  biri  digərindən  iki  dəfə 
y a ra n ır yax ud   o  başqasının  sonrakı  inkişafı  olur yaxud  bu  başqası 
öz  başlanğıcına  çevrilir.  D igər  tərəfdən,  əgər  hərəkətverici  səbəb 
m üxtəlifdirsə  o nda  enyi  bir  m ateriyadan  m üxtəlif  şeylər  yarana 
bilər,  m əsələn  ağacdan-sandıq  və  loja  yarana  bilər.  A m m a  bir neçə 
şeydə,  o n la r  m üxtəlif  olduqları  üçün  m ateriya  da  m üxtəlif 
olm alıdır,  məsələn:  m işar  ağacdan  alına  bilməz  və  hərəkətverci 
səbəbdən asılı deyil:  o y u ndan və ya tax tad an  m işar düzəldə bilməz. 
O d u r  ki,  əgər  eyni  bir  şey  m üxtəlif m ateriyalardan  yarana  bilərsə, 
o n d a   a y d m d ır  ki,  sənət,  bacarıq  yəni  hərəkətverici  başlanğıc  eyni
182
olm alıdır:  axı  əgər m ateriy a  və hərəkətverici  m ü x tə lif olsaydı,  onda 
y ara d ıla n lar da m iixləlif olard ı.
Belə  ki,  əgər  səbəb  ax tarılırsa,  onda  o n u n   h aq q ın d a  m üxtəlif 
a n la m la rd a   danışıldığı  ü çü n   mümkün  qəd ər  bütün  səbəbləri 
göstərm ək lazımdır.  M əsələn:  insanın m addi səbəbini nə təşkil edir? 
A y lıq   ifrazatmı? A m m a  hərəkətvericisi  nədir?  A ilə  deyilmi?  F orm a 
k im i-n ə  göstərilməlidir?  O n u n   varlığı.  Bəs  s o n   səbəb  kimi  nə 
göstərilməlidir?  Mə«qsəd  (so n   səbəb  və  m əq səd   isə  eyndirlər). 
Səbəblərin  isə  ən  yaxııı  o la n la rı  göstərilməlidir;  m ateriya  hansıdır 
su a lın a  odu və ya  to rp ağ ı  deyil,  yalnız  b u  şeyə  x a s  olan  m ateriyanı 
göstərm ək  lazımdır.  T əbii  və  yaradılan  m ahiyyətlərə  gəlincə,  əgər 
o n la rı  düzgün  öyrənm ək  istənilərsə,  onları  y u x arıd a  göstərilən 
q a y d a d a   öyrənmək  lazım d ır,  çünki  bir  h alda  k i,  bu  səbəblər  bu 
q ə d ə r vardırsa, o n d a  o səb əbləri dərk etm ək lazım dır.
Təbii,  ancaq  əbədi  m ahiyyətlərə  gəlincə,  b u rad a   iş  başqa 
c ü rd ü r'.  Axı  on lard an   bəzilərinin m ateriyası y a x u d   (hər halda)  belə 
m ateriy ası  yoxdur,  yaln ız  m əkan  hərəkətinin  m üm kün  olduğu 
m ateriy ası  vardır.  H ə m ç in in   təbiətən  m övcud  olsa  da  mahiyyət 
o lm a y a n , mahiyyəti  isə s u b s tra t olan şeylərin d ə   m ateriyası yoxdur. 
M əsələn:  Ayın tu tu lm a sım n   səbəbi  nədir,  onun   m ateriyası  nədir? O 
y o x d u r, Ay isə tu tu lm a ğ a   m əruz qalandır.  Bəs hərəkətverici səbəbi- 
işığ ın   qabağının  tu tu lm a sı  nədir?  Yer.  B u rad a  heç  bir  məqsəd  də 
y o x d u r.  Səbəb  isə  fo rm a   kimi-tərifdir;  a n c a q   tərifdə  səbəblər 
y o x d u rsa   o  qaranlıqdır.  M əsələn:  tutulm a,  ö rtü lm ə  nədir?  İşıqdan 
m ə h ru m   olma.  Ə gər  b u   tərifə  «Yerin  [Ay  və  Günəş]  arasında 
q a lm a sı  üzündən»  ifad əsin i  əlavə  etsək  tərifin   səbəbi  olacaq. 
Y u x u y a   m ünasibətdə  isə  b u ra d a  ilk  m əruz  q a la m n   nə olması aydın 
deyil.  Deyilə bilərm i  ki,  o   canlı  varlıqdır? Deyilə  bilər,  am m a hansı 
m ünasibətdə  və  canlı  v arlığ ın   ilk  öncə  hansı  hissəsinə  m ünasibətdə 
dey ilə  bilər? Bu  ürək y ox sa  hansısa başqa bir hissədir? Sonra:  yuxu 
n ə d ə n   irəli  gəlir?  Sonra:  b ü tü n   bədənin  deyil,  b u   hissənin2  m əruz 
q a ld ığ ı  durum   necədir?  D em ək  olarm ı  ki,  b u   elə  bu  cür 
hərəkətsizlikdir? Ə lbəttə d em ək  olar,  ancaq y u x u y a  ilk m əruz qalan 
şəxsdə onu doğ u ran nədir?
Beşinci fəsil
Bəzi şeylər y a ra n m ay a   və m əhvolm ayaraq1  m övcud  olm ağa və 
m ə h v   olmağa  başk.yırlarsa  məsələn,  nöqtələr,  əgər  o n lar  ümu-
183

m iyyətlə  form alar  yaxud  o b ra z la r  m övcuddurlarsa  (axı  bir  ha]da 
ki,  y a ra n a n la rm   hamısı  nədənsə  yaranıb  nəsə  olursa,  onda  ağacda 
özlüyündə  ağlıq  yaranm ır,  ağ ac  ağ  olur),  on d a  bütün  əksliklər  biri 
d ig ərin d ən  yaranm aya bilər,  a m m a   bir m ənada  qarabuğdayı yaxud 
əsm ər  a d a m   ağbəniz  olur,  digər  anlam da  isə  ağbəniz  adam  
q a ra b u ğ d a y ı  olur,  m ateriya  d a   bütün  şeyləıdə  yox,  bir-birindən 
y a ra n a n   və  biri  digərinə  keçən  şeylərdə  vardır;  am m a  o  şey  ki,  biri 
digərinə keçm ədən yaram r və y o x olur, onun m ateıiyası yoxdur.
B u ra d a   bir  çətinlik  var:  h ə r  hansı  bir  şeyin  m ateriyasm m  
əksliklərə  m ünasibəti  necədir.  Məsələn,  əgər  bədən  im kanda 
sağ lam dırsa,  xəstəlik  isə  sağlam lığa  əksdirsə,  onda  bədən  im kanda 
həm   sağlam ,  həm  də  xəstə  o la  bilərmi?  Su-im kan  halında  şərab  və 
sirkədirm i?  Yoxsa  bir şey  üçün  m ateriya  malilc  olm ağa  və form aya 
m ü n asib ətd ə  m ateriyadır,  b ir  şey  üçün  isə-məhrumiyyətə  və 
ötəriliyə 
m ünasibətdə  öz  təbiətinə  əksdir. 
Çətinlik  törədən 
m əsələlərdən  biri  də  b u d u r  ki,  nə  üçün  şərab  sirkənin  materiyası 
deyil  və  im kan d a  sirkə  y o x d u r  (axı  siıkə  şərabdan  yaranır)  və  nə 
üçün  can lı  varlıq  im kanda  ölü  deyil.  Bəlkə  məsələ  belə  deyil, 
d ağ ılm a  isə  təsadüfdür  yəni  canlın m   m ateriyası  vardır,  çünki  o 
sirk ən in  m ateriyası-su kim i ölü im kanına və m ateriyaya parçalanır: 
axı  gecə  gündüzdən  yarandığı  kim i  ölü canhdan,  sirkə  də  şərabdan 
y a ra n ır.  V ə  əgər  bu  q a y d a   ilə  biri  digəıinə  çevrilirsə,  onda  o  öz 
m ate riy a sm a   qayıtm alıdır;  m əsələn,  əgər  ölüdən  canlı  varlıq 
yaran m alıd ırsa,  onda  o  öncə  öz  m ateriyasına  çevrilməlidir,  sonra 
isə  o n d a n  canlı varlıq  y aran ır;  sirkə də  suya  çevrilməlidir,  sonra da 
o n d a n  şə ra b  əmələ gəlir.
A ltıncı fəsil
T əriflərə  və  ədədlərə  m ün asib ətd ə yuxarıda  göstərilən  çətinliyə 
gəlincə, 
onlardan 
hər 
b irin in  
tək 
olmasınm  
səbəbini 
[aydm laşd ırm aq  lazımdır].  A xı  b ir  neçə  hissəsi  olan  hər  bir  şey 
üçün,  a m m a   əlbəttə  bu  hissələrin  məcmusu  sinə,  köks,  tam   isə 
hissələrlə  yanaşı  bir  şey  o lm a y a ca q   -   bütün  bunların  hamısı  üçün 
[belə  vəhdətin]  bir  səbəbi  v a rd ır,  çünki  cisimlərdə  də  hissələrin 
v əh d ətin in   səbəbi  bəzi  h a lla rd a   onların  kəsişməsi,  bir-birilə 
birləşm əsi,  digər  hallarda  isə  onların   yapışqanlığı  yaxud  buna 
b ənzər  h a n sısa   başqa  xassələridir.  T ərif isə  [xarici]  əlaqəsi  üzündən 
deyil,  [predm etin]  vəhdəti  üzündən  bütöv  bir  nitqdir,  ifadədir.
184
Məsələn, insam  tək   e d ən   nədir və xüsusən  də bəzilərinin israr etdiyi 
kimi,  əgər özü-özündə-canlı varlıq və  özü-özündə-ikiayaqlı  v arsa  nə 
üçün  insan  çox,  m əsələn  canlı  varlıq  və  ikiayaqlı  yox,  təkdir?  Bu 
halda nə üçün o n la r in sam  elə təşkil etm irlər ki,  insanlara in sana və 
təkə  məxsus  varlıq  y o x ,  ikiyə-canlı  varlığa  və  ikiayaqlıya  m əxsus 
varlığa  aid  edilsin1?  O   zam an  insan  üm um iyyətlə  tək  yox  tək d ən  
artıq  bir şey-canlı v a rlıq  və ikiayaqlı  olardı.
Ona  görə  də,  a y d ın d ır  ki,  əgər  vəıdiş  edilmiş  tərif  verm ə  və 
ifadələr2 
yolu 
ilə 
gedilərsə, 
oııda. 
göstərilmiş 
çətinliyi 
aydmlaşdırmaq və h əll em ək olmaz.  Ə gər bizim  dediyimiz kim i biri 
materiya, 
o 
b iri-fo rm a d ırsa 3 
və 
m ateriy a 
imkan, 
fo rm a  
gerçəklikdirsə,  o n d a   göründüyü  kimi  m əsələ a rtıq   çətinlik törətm ir. 
D oğrudan da,  b u r a d a k ı  çətinlik  d ona  (geyim ə)  «dairəvi mis4»  kim i 
tərif verilsəydi  y a ra n a n  çətinliyə oxşar olardı:  b u  ad  tərifı belə ifadə 
etm iş  olardı:  d airəv ilik  və misin5 vəhdəti n ə d ən  ibarətdir.  A n caq  b u  
artıq   çətinlik  tö rə tm ir,  çünki  b u ıad a   biri  (miss  -  T.A)  m ateriya,  o 
biri  (dairəvilik -  T .A .) -   form adır.  Belə  o ld u q d a  yaranış  olan  yerdə 
im kan halında  o la n ın   gerçək olmasına fəa.1  səbəbdən başqa  nə  təsir 
edə  bilər?  İm k an  h a lın d a   olatı  şarın  gerçək  ş a r  olmasının  heç  b ir 
başq a  səbəbi  y o x d u r  -   onların  h ər  b irin in   səbəbi  özlərinin 
varlıqlarıdır6.  A m m a   b ir  m ateriva  ağılla  d ə rk   edilən7,  digəri- 
hisslərlə  q a v ra n ıla n d ır  və  tərifdə  o la n la rd a n   biri  hər  z am an  
m ateriya,  o  biri-gerçəkləşm ədir,  məsələn:  çevrə səthi  olan  fiq urdur. 
N ə 
ağılla 
d ə rk  
edilən, 
nə 
hisslə 
qavranılan 
m ateriyası 
olm ayanlardan  h ə r  b iri  bilavasitə  mövcucl  b ir  şey-müəyyən  b ir  şey, 
keyfiyyət və ya  k ə m iy y ə t8  kimi özünün  bilavasitə  varlığında  təkdir. 
Bu  səbəbdən  tə riflə rd ə   nə  «mövcudluq»,  nə  də  «tək»  v ard ır  və 
onların  varlığı  b ila v a sitə   bir  təkdir.  O d u r  ki,  bu  şeylərdən  heç 
birində  onun  tək   və  y a   mövcud  bir  şey  olm asının  heç  bir  b a şq a  
səbəbi  yoxdur:  axı  o n la rd a n   hər  biri  b ilavasitə  bir  varlıq  və  b ir 
təkdir  həm  də  tək c ə   şeylərlə  yanaşı  ay rıca  m övcud  olan  tək  kim i 
yox, təkcələrin m ah iy y ə ti kimi onlarda o la n  m övcudluq və təkdir.
Qeyd  etdiyim iz  çətin lik   üzündən  bəziləri  səbəbiyyət  h a q q ın d a  
danışırlar,  lakin  səb əb in   iştirakının  n ə d ən   ibarət  o lduğ unu 
göstərməkdə  ç ə tin lik   çəkirlər;  b a ş q a la n   «ünsiyyət»  h a q q ın d a  
danışırlar,  m əsələn  L ik o fro n 9  deyir  ki,  bilik,  ruhla  dərk  etm ə 
ünsiyyətdir;  b a ş q a la n   isə  həyatı  ru h u n   bədənlə  birləşməsi  yaxud  
bağlılığı  hesab  ed irlər.  A m m a  hər  şey  h a q q ın d a   belə  dem ək  olar: 
sağlamlığa  m alik  o lm a q   d a  [bu  halda]  y a  ünsiyyət,  ya  bağlantı,  y a

d a   ru h u n  və sağlam lığm  birləşməsi  demək olacaq və misin üçbucaq 
əm ələ  gətirməsi  də  m isin  üçbucaqla birləşməsi  olacaq,  ağ  olm aq da 
ağ lıq   və  səthin  birləşm əsini  göstərəcək.  [Belə  baxışların]  səbəbi  isə 
o d u r   ki,  im kan  və  gerçəklik  üçün  birləşdirici  əsas  və  fərqlər
ax tarırlar.  H albuki,  dejäldiyi  kimi sonuncu  m ateriya  və  forma-
eynid ir,  ancaq  biri-im k anda,  o  biri-gerçəklikdədir;  çünki  şeyin 
təkliyinin  səbəbini 
ax ta rm a q   və  ya  [materiya  və formanın]
vəhdətinin  səbəbini  a x ta rn ıa q   eyni  bir  işdir;  axı  hər bir şey  bir
tə k d ir  və  eynilə  də  im k a n d a   trövcud  olan  və  gerçəklikdə  mövcud 
o la n   müəyyən  b ax ım d an   bir  şeydir,  çünki  vəhdətin  im kandan 
gerçəkliyə  hərəkətini  d o ğ u ran   səbəbdən  bir  başqa  səbəbi  yoxdur. 
M ateriyası olm ayan bütiin şeylər isə şərtsiz bir təkdirlər.
186
D O Q Q U Z U N C U  KİTAB (D)
Bırinci fosil
Beləliklə,  m övcudluq  h a q q m d a   birin ci  anlam m da,  b a ş q a   sözlə 
mövcudhığun  b ü tü n   başqa  qisim lərinin  aid  olduğu,  yəni  m ahiyyət 
haqqında  dam şıldı.  Çünki  bütün  b£işc|a  şeyləri:  kəmiyyəti,  keyfiy- 
yəti  və  bütün  digər  bu  qəbildən  o la n la rı  m ahiyyət  h a q q ın d a   fikirlə 
bağlayaraq  göstərirlər;  onlarm   h;ır  biri  [haqqm da  fikirdə],  öncə 
söylədimiz  fikirlərdə  göstərdiyimiz  k im i,  m ahiyyət  h a q q ın d a   fikir 
om ahdır1.  A n c a q   m ahiyyət  h a q q m d a   b ir tərəfdən  şeyin  m ahiyyəti, 
keyfiyyəti  və  y a  kəmiyyəti  h a q q ın d a   danışıldığı  kim i,  digər 
tərəfdən-im kan və gerçəklik və ya  gerçəkləşm ə haqqında danışıldığı 
kim i  m ühakim ə  yürüdüldüyündən  im k aıı  və  gerçəklik  arasm dakı 
fərqi  daha  ətraflı  tədqiq  edək;  və  sözün  həqiqi  anlam m da  bizim  əsl 
məqsədimiz  ü çü n   əhəmiyyəti  olm asa  d a,  ilk  öncə  o n u n la   im kan 
arasm dakı  fərqi  araşdıraq.  Çünki  «im kan»  və  «gerçəklik»  yalnız 
hərəkətdə  o la n a   yönəlmirlər.  A m m a  biz,  im kandan  bu  anlam da 
danışdıqdan  so n ra ,  gerçəkliyi  və  y a   fəaliyyəti  m üəyyənləşdirəndə 
im kanm  başq a m ənalarını d a  aydınlaşdxracağıq2.
Başqa  b ir  yerdə,  biz  a rtıq   « im kanm »  və  ya  «qabiliyyətin»  və 
«qadir olm anm »  m üxtəlif anlam lar  daşıdığını araşdırm ışıq3.  Yalnız 
ada görə qabliyyətin nə olduğunu bütünlüklə kənara qoyaq.  Axı bir 
sıra  h allarda  o n u n   h aqq m d a  yalnız  bir  oxşarlığa  görə  dam şılır, 
məsələn,  həndəsədə  bir  nəsə  h a q q ın d a   qabiliyyətli  və  qabiliyyətsiz 
h aqqm da  danışdığım ız  kim i  dam şırıq.  çünki  o  şey  m üəyyən  qədər 
[belədir]  y ax u d   belə  deyil4.  A m m a  eyni  bir  növə  aid  o la n   bütün 
qabiliyyətlər 
b ir  başlanğıclardır  və  şeyin  onu n   özündə  və  ya 
başqasında  (çünki  başqası  onuıı  özütlür)  olan  dəyişilməsinin 
başlanğıcı  o la n   birinci  qabiliyyətə  m ünasibətdə  qabiliyyətlər 
adlanırlar.  Y əni:  b u   birincisi,  şeyin  başq ası  və  ya  onun  özü  (şeyin 
özü  başqası,  öz  başqası  olduğu  üçün)  ilə  törədilən  dəyişikliyin 
başlanğıcı kim i  dəyişilməyə m əruz q a la n ın   özündə  olan dəyişkənlik 
qabiliyyətidir;  ikincisi,  bu-şey  dəyişkənlik  yaradan  başlanğıc 
vasitəsilə başqası  olduğundan  onuıı  özü və ya öz başqası  tərəfindən 
p is  sonluğa  yönəldilməyə  və  m əhv  olm ağa  qabil  olm am asıdır. 
B ü tün   bu  təriflərdə  birinci  qabiliyyətlər  haqqında  fikir  vardır. 
S o n ra ,  bu  qabiliyyətlər  ya  üm um iyyətlə  nəsə  etm ək  və  y a   məruz 
q a lm a q , ya d a bacarm aq və ya m əruz q alm a qabiliyyətləridir, çünki
187

onların  haqqındakı  fikirdə  hər  h ald a  öncə  göstərilən  qabiliyyətlər 
haqqm da fikir vardır.
Deməli,  aydındır  ki,  təsir  etm ək  və  m əruz  qalm aq  müəyyən 
anlam daeynidir  (çünki  şey  həm   o n a   görə  qabil  olur  ki,  özündə 
m əruz  qalm a  qabiliyyəti  var,  həm   də  başqası  o n u n   təsirinə  məruz 
qalm a  qabiliyyətinə  m alikdir),  m üəyyən  anlam da  isə  ayrı-ayrıdar: 
axı  onlardan  biri  məruz  q a lan d ad ır  (çünki  m əruz  qalan  məruz 
qalır-həm də biri digərindən-ona görə  ki,  onda bir başlanğıc vardır, 
həm  də  o na  görə  ki,  ma.teriya  da  bir  başlanğıcdır:  yağlı 
alovlanandır  və  asanlıqla  şəklini  dəyişəndir,  digər  hallarda  da 
eynilə  belədir),  o  biri  isə-təsir  edəndədir,  məsələn,  isti  və  evtikmə 
bacarığı: 
birincisi-istitməyə, 
qızdırm ağa 
qabildir, 
ikincisi-ev
tikməyə  qabildir.  O dur  ki,  əgər  o n ların   hər  ikisi  şeydə  təbiətən 
birləşmişdirsə,  o  özü  öziinü  m əruz  qoym ur,  çünki  şey  birdir  və 
m üxtəlif deyil.  Eləcə də qabiliyyətsizlik və qabiliyyətsiz -  o qəbildən 
olan  qabiliyyətə  əks  olan  m əlırum luqdur,  belə  ki,  qabiliyyət  və 
qabiliyyətsizlik  həmişə  eyni  bır  şeyə  və  eyni  m ünasibətdə  olur. 
M əhrum luq  haqqında  isə  fərqli  an lam larda  danışılır.  Yəni:  o 
birincisi,  nəyinsə  olmadığım  tıildirir;  ikincisi,  m əhrum luq  bir  şeyin 
təbiətinə  xas  olan  bir  cəhətin  o n d a   ya  üm um iyyətlə  olmadığım 
yaxud  onun  ya  tam   ohnası,  ya  da  [başqa]  bir  cür  olması  lazım 
gələndə  olmadığını  göstcn ir  Bir  sıra  hallarda  isə  m əhrum luqdan  o 
zam an  danışırıq  ki,  bir  şeyin  təbiətinə  nəsə  xasdır,  ancaq  o  zorla 
ondan alınır.
İkinci fəsiJ
Amma  b u   qəbildən'  olan  başlanğıclardan  bəziləri  cansız 
cisimlərdə,  bəziləri  isə  canlı  varlıqlard a  və  ru h d a,  həm  də  ruhun 
düşünən  hissəsində  olduğundan  aydın  olur  ki,  qabiliyyətlərdən  də 
bəziləri  ruhun  düşünən  faissəsirıdə  deyildir,  bəziləri  isə  düşüncə  ilə 
yaradılandır.  O d u r  ki,  bütün  sənətlər  və  bacarıqlar  qabiliyyətlər 
yaradır,  yəni:  on lar  başqasında  və  ya  bu  qabiliyyətə  m alik  olanda 
yəni 
onun 
özünün 
başqasında 
yaradılan 
dəyişikliyin 
başlanğıclandır.
Düşüncədən  irəli  gələn  qabiliyyətlər2  də  əks  hərəkətlər  üçün 
başlanğıclardır,  düşüncsı  ilə  yaradılm ayan  hər  bir  qabiliyyət  isə 
yalnız bir hərəkət üçün başlanğıcdır;  məsələn,  istilik-yalnız isinmək 
üçün  başlanğıcdır,  həkimlik  sənəti  isə-xəstəlik  və  sağlam lıq  üçün
188
başlanğıcdır.  Bunun  səbəbi  o d u r  ki,  bilik  a n la m a d ır  eyni  bir 
a n la m la   predmet  də,  onun  m əhrum iyyəti  də  aydınlaşdırılır,  ancaq 
eyni  q a y d ad a yox və bilik  müəyyərı  m ənada həm  predm etlə həm də 
o n u n   məhrumiyyətilə,  m üəyyən  m əııada  isə  -   d a h a   çox  gerçəkdən 
m övcu d   olanla  məşğul  olur;  belə  ki,  bu  cür  biliklər  də  əksliklərə, 
a n c a q   biri  -   özü-özündə  o lan ,  o  biri  -   özü-özündə  olmayan 
əksliklərə  yönəlməlidir,  çünki  birinci.  əksliyi  özü-özündə  olan  əkslik 
kim i,  ikinci  əksliyi  isə  m üəyyən  m ənada  təsadüfı  əkslik  kimi  başa 
dü şü rlər,  çünki  [birinciyə]  əks  olam   inkar  və  a ra d a n   qaldınnaqla 
izah  edirlər;  doğrudan  d a   əkslik-əsas  m əhrum luqdur,  o  isə  iki 
ək slik dən   birinin  ara d a n   q aldm ltnasıdır.  Ə ksliklər  isə  eyni  bir 
şeydə  m övcud  olmadığı,  bilik  anlam a  qabiliyyəti  olduğu,  ruh  isə 
h ərək ətin   başlanğıcına  m alik  olduğu üçürı  eyni  z a m a n d a   sağlamlıq 
üçün  faydalı  olan  da  yalnız  sağlaınlıq,  qızdırm ağa  qabil  olan  -  
y aln ız  istilik,  soyutm ağa  q a b il  olan-yalnız  soyuqluq,  bilikli  adam  
isə-o n ların   hər  ikisini  y arad ır.  Çür,ki  anlsıyış  eyni  dərəcədə  olmasa 
d a   o n la rın   hər  ikisinə  aid d ir  və  hərəkətin  başlanğıcına  m alik  olan 
r u h d a   olur:  belə ki,  o  b aşlanğıcla ruh  onların  hər  ikisini  eni bir şey 
k im i  əlaqələndirərək  hərəkət  etdirir.  O na  görə  də  anlam ağa  qabil 
o la n   {anlam ağa  qabil  olm ayanıii  hərəkətinə}  əks  hərəkət  edir, 
çü n k i əksliklər bir başlanğıcla-düşüncə ilə əhatə o lu n u r.
H əm çinin aydındır ki,  lazım i qaydada nəsə e tm ə k  və ya nəyəsə 
m ə ru z   qalm aq  qabiliyyətlərini  sadscə  etmək  və  y a  m əruz  qalma 
q ab iliy y əti  müşayət  edir,  a n c a q   bu  qabili>ryətlər h ə r  zam an -birinci 
deyillər:  axı  o  şəxs  ki,  nəyisə  lazım   olan  kimi  edir,  o n u   bu  cür  də 
etm əlid ir,  ancaq  kim  ki,  b ir işi  sadəcə edir o  bu işi  lazım   olan kimi, 
lay iq in c ə  etmir.