Clevlrənl; ajrif taglyev bakı Mütərcim 2008

Onuncıı Ifəsil
İndi  də  id ey aları  qəbul  edən'ər  üçün,  h əm   qəbul  etm əyənlər 
üçü və çətinlikləri'  şə rh   edərkən tox u n d u ğ u m u z bir çətin m əsələnin 
üzərində  d ay an aq .  Ə g ə r  mahiyyətlərin  ayrılıqda,  həm   də  təkcə 
şeylər  h aq q ın d a  deyildiyi  kimi  ayrılıqda  mövcudluğu  təsdiq 
edilməsə,  on d a  m ah iy y ət,  biz  onu  necə  an layırıqsa  o  halda  a ra d a n  
qalxacaq.  A m m a  tə sd iq   edilsə  ki,  m ahiyyətlər  ayrılıqda  m övcud- 
dur, onda o n ların  elem entləri və başlanğıcları nədən ibarətdir?
Əgər  o n lar  ü m u m i  yerinə  yox,  təkcə  yerinə  qəbul  edilərsə, 
onda  mövcud  o lan   şeylər 
elementlərin  sayı  qədər  olacaq  və 
elementlər  id rak ın   p red m eti  olmayacaq.  D o ğ ru d a n   da,  tutaq  ki, 
hecalar  və  n itq   -m ahiyyətlərdir,  o n la n n   səsləri  isə-mahiyyətin 
elementləridir.  O n d a ,  b ir   halda  ki,  sa  hecası  və eləcə də  hecalardan 
hər  biri  isə  ədədcə  m üəyyən  və  eyniadlı  deyil,  deməli,  sa  hecasının 
və  eləcə  də  h e c a la rd a n   hər  birinin  bir  o lm ası  zəruridir.  Bi  r  də 
o nlar2 hər bir özü-özünə-m ahiyyəti [ədədcə] b ir  sayırlar.  A ncaq əgər 
hecalar  bu  gürdürsə,  eləcə  də  orılan  tsşk il  edən  hissələr  də  b u  
gürdür;  deməli,  yalnız  b ir  a  səsi  olacaq  və  b u   əsasa  görə  də  digər 
səslərdən  heç  biri  b ird ə n   artıq  olm ayacaq,  çünki  heç  bir  heca 
təkrarlan a  bilməz.  A m m a   əgər belədirsə,  o n d a   elementlərlə  yanaşı 
b a şq a   heç  nə  m övcud  olm ayacaq,  yalrtız  elem entlər  olacaq.  Sonra. 
elem entlər  idrakın  predm eti  də  olm ayacaq:  axı  onlar  üm um i
287

deyillər,  halbuki  biliyin  p rednıeti  ümumidir.  Bu  substratlardan  vo 
təriflərdən  də  aydın  olur:  ax:ı  üçbucağın  bucaqları,  əgər  hər  b ir 
ü çb u caq d a 
iki  düzbucağa.  bərabər  deyilsə,  bax  bu  üçbucağın 
b u caq ları iki düzgücağa b ərab ərdir, yaxud heç bir insan canlı varlıq 
deyilsə,  bax bu insan canlı varlıq d ır -  əqlinəticələri almmaz.
A m m a  digər  tərəfdən,  əgər  başlanğıclar  doğrudan  da 
üm um idirlərsə, 
o n da,  ya  onlardan  törənən  m ahiyyətlər  də 
üm um idir, ya da m ahiyyət  olm ayanlar m ahiyyətlərdən  birinci kimi, 
elem ent  və  başlanğıc  isə  o n lard a n   təşkil  olunandan  birinci  kimi 
q əb u l edilmişdir.
Bütün  bu  nəticələr-bir  h a ld a   ki,  ideyaların  elementlərdən  ya- 
ran d ığını  və  növcə  eyni  m alıiyyətlər  və  ideyalarla  yanaşı  ayrılıqda 
m övcud  olan  bir  təki  q ə b u l  edilərsə  -   təbiidir.  A ncaq  əgər  nitqin 
səsləri arasında,  deyək a  və b  çoxluğuna və bu çoxluqla yanaşı heç 
b ir  özü-özünə-a  yaxud  öz-ü-özünə-b  olm am asına  heç  bir  əngəl 
yoxdursa,  onda  bu  səbobdən  bir-birinə  oxşar  hecalann  sonsuz 
çoxluğu olacaq.  A m m a h ə r bir  idrakın  predm etinin-üm um idir,  ona 
görə  m övcud  olanın  başlanğıcı  da  ümumi  olm alıdır  -   müddəası, 
d o ğ ru d u r  söylənilənlərdən  d ah a  böyük  çətinlik  törədir,  lakin  o  bir 
m ünasibətdə  həqiqidir,  b ir  m ünasibətdə  isə  həqiqi  deyil.  Məsələ 
o n d a d ır ki,  bilik  də  dərk  etm ə  kim i  ikilidir:  bir  tərəfdən,  imkandır, 
o  biri  tərəfdən  gerçəklikdir.  Məsələn,  imkan  m ateriya  kimi  ümumi 
və qeyri-müəyyən olub ünıurnio və qeyri-müəyyənə aiddir,  «bax bu» 
v a rd ır və  «bax  ona»  aid d ir.  Gröz  ümumiyətlə  boyanı  (rəngi)  yalmz 
təsadüfən  görür,  çünki  o n u n   gördüyü  bax  bu  boya  [ümumiyyətlə] 
boyadır;  eləcə  də  b u n u n   kirni  dilçinin  araşdırdığı  a  [ümumiyyətlə] 
a-d ır.  Axı  əgər  başlanğıclar  üm umi  olm alıdırlarsa,  o nda  onlardan 
z əru ri  olaraq  ayrılıqda  m övcud  olan  heç  nə  yəni  heç  bir  mahiyyət 
olm ayacaqdır.  Lakin  a y d m d ır  ki,  bilik  bir  m ünasibətdə  ümumi 
bilikdir,  başqa m ünasibətdə  isə -  ümumi bilik deyil.
288
O N   DÖ RD ÜN CÜ K İTA B (N)
Birinci fəsil
Beləliklə,  b u  m ahiyyət haqqın d a deyilənlər yetərincədir.1 L akin 
hamı  təbiət  şeylərinə,  eləcə  də  hərəkətsiz  m ahiyyətlərdə  əksliklər 
başlanğıclar  sayır.  A ncaq  əgər  hər  şeyin  başlanğıclarından  birinci 
olan  heç  nə  m övcud  deyilsə,  o n d a   h esab  etmək  lazım dır  ki,  bu 
başlanğıcın və  isə  b a şq a   bir başlanğıc  olm ası  m ümkün  deyil;  b u  da 
ona bənzəyiı*  ki,  kim sə desin  ki,  ağ  b a şq a   bir şey kimi  yox,  ağ   kimi 
başlanğıclar,  a n c a q   o  subsrata  m ünasibətd ə  ağdır yənio  ağ  o lara q  
başqa  bir  şeydir:  axı  onda  bu  b a şq a sı2  ondan  birinci  olacaq. 
Halbuki  hər  şey  bir  substrat  kim i  əksliklərdən  yaram r; 
dem əli, 
substrat  hər  şey d ən   çox  əksliklərə  xas  olm alıdır.  D em əli,  b ütün 
əksliklər  həm işə  su b strata  aiddir  və  o n lard a n   heç  biri  ay rılıq d a 
mövcud  deyil.  A m m a   aydın  olduğu  və  dəlilləıiə  təsdiq  o lu n d u ğ u  
kimi  m ahiyyətə  heç  nə  əks  deyil.  Beləliklə.  heç  bir  əkslik  sözün  əsl 
anlamında b a şla n ğ ıc  deyildir,  belə başlanğıc başqa şeydir.
Buna  b a x m a y a ra q   onlar3  iki  əkslikdən  biitün  m ateriy a 
olduğunu  bildirirlər:  onlardan  bəziləri  təki  bərabər  kim i  çoxun 
təbiəti  kimi  b a x d ıq ları 
qeyri  b ə ra b ə r  kimi  [m ateriyaya]  q arşı 
qoyurlar,  bəziləri  iso  çoxu  təkə  q arşıq o y u rla r  (çiinki  bəziləri4 
ədədləri  iki  qey ri  bərabərdon --  böyükdən  və  kiçikdən,  b a şq a sı5  isə
-   çoxdan,  la k in   hər  iki  halda  tə k in   mahiyyoti  vasitəsilə  hasil 
edirlər).  Axı  qey ri-b ərab ər  olanöı  və  tək i  elem entlər  kim i  göstərən, 
qeyri-bərabər  sözü  altında  böyükdən  və  kiçikdən6  ib arə t  ikiliyi 
başa  düşən  h ə m   də  təsdiq  edir  ki,  qeyri  bərabər  yaxud  böyük  və 
kiçik eynidir və o n ların   ədədə görə7  deyil,  tərifə göıo eyni o ld u ğ u n u  
ayıra  bilmir.  A m m a   h ətta  elem entlər  ad lan d ııd ıq lan   başlanğıcları, 
onlar  lazım ınca  izah  edə  bilmirlər -   bəziləri  böyüklüyü  və  kiçikliyi 
təklo  birlikdə  ədədlərin  üç  elementi  kim i  (böyüklüyü  və  kiçikliyi 
ədədlərin  m ateriy ası  kimi,  təki  isə  form a  kimi)  göstərirlər, 
b aşqalaıı8  isə  böyük  və  kiçiyin  təbiətcə  [məkan]  kom iyyətinə  yaxın 
olduğunu  əsas  gətirərək  çoxu  və  azı  [başlanğıclar  elan  edirlər], 
digərləri  isə  -   o n ların   arasında  d a h a   üm um i  olanı:  ço x ald an ı  və 
çoxalanı  b aşlan ğ ıc adlandırırlar.  Bu  rəylərin  hamısı,  dem ək  o la r ki, 
b ir  birindən  nəticələrinə  görə  yox,  o n ların   çəkindikləri  əsaslan dır- 
m ad a  qarşılaşd ıq ları  çətinliklərə  görə  fərqlənirlər,  çünki  o n ların  
özləri  də  ə saslan d ırm aq   üçün  sü b u tlar  gətirirlər.  Am m a  böyük  və 
keçiyin  deyil,  ço x a ld a n   və  çoxalanın  başlanğıc  olmasına  görə  ele-
289

m entlərdən ikidən öncə ədəd yaranm alıdır:  axı  çoxaldan və çoxalan 
d a  ədəd  kimi  -  d a h a   ümumidir.  H albuki  on lar birini  təsdiq  edirlər
o  birini  isə  yox.9  Sonra,  bəziləri  hər  şeyi,  başqaları  isə  -   çoxluğu 
təkə  qarşı  qoyurlar.  A caq  əgər  o nlan n   istədiyi  kimi  mövcud  olan 
hər hansı bir şey əksliklərdən ibarətdirsə,  təkə  isə ya  heç nə əks  de- 
yilsə,  ya  d a  əgər  b u   belə  zəruridirsə  na  çox  əksdirsə,  qeyri-bərabər 
isə  -   bərabərə,  m üxtəliflik  eyni  şey  əvə  başqası  isə  -   predm etin 
özünə  (ayto)  əksdirsə -   onda  təki  çoxa  qarşı  qoyanlarm   rəyi  daha 
çox  inandırıcıdır;  lakin  onlar  da  bunu  lazımm ca  etmirlər.  Çünki 
onlarda tək  azsaylı almır:  axı çox aza, çoxlduq  isə azlığa əksdir.
Təkin  ölçü  olm ası  isə  aydındır.  H ər  bir  halda  substrat  -  
xüsusidir, 
məsələn: 
harm oniyada  dörddə  bir  ton,  [məkan] 
kəm iyyətində  -   dak til  və  ya  stop  və  i.a.,  şerdə  -   heca;  eləcə  də 
ağırlıqda -   m üəyyən  çəkui və  i.a.  ölçüdür:  keyfiyyətdə  -  keyfıyyətə 
m alik  olan,  kəm iyyətdə -  kəmiyyətcə  olan  bir  şey  ölçüdür;  ölçü də 
bir  halda  növcə,  digər  halda  -   hissi  qavrayjş  üçün  bölünməzdir, 
çünki  tək  özlüyündə  nəyinsə  mahiyyəti  deyilodir.  B unun  da  əsası 
vardır,  çünki  tək  hansısa  bir  çoxun  ölçüsü,  ədəd  isə  -   ölçülmüş 
çoxluq  və  dəfələrlə  götürülmüş10  ölçüdür  (ona  görə  tək  ədəd  deyil 
demək  düzgündür:  axı  ölçü  də  -   ölçülər  çoxluğu  deyil,  öJçü  də,  tək 
də  -  başlanğıcdır).  H əm   də  ölçü  hər  zam an  eyni  bir  şey  kimi  [bir 
növün]  bütün  predm etlərinə  xas  olmalıdır,  məsələn:  əgər  ölçü- 
atdırsa,  on d a  o 
atla ra   aiddir,  əgər  ölçü-insandırsa,  onda  o 
insanlara  aiddir.  A m m a  əgər  ölçülən  insan,  a 1:  və  tanrıdırsa,  onda 
ölçü  canlı  varlıq  olacaq,  onların  ədədi  isə  canlı  varlıqların  ədədi 
olacaq.  Ə gər  ölçülən-insan,  ağbəniz  və  gedəndirsə,  onda  onların 
ədədindən  d ah a  az  dam şm aq  olar,  çünki  ağbənizlik  və  yerimək, 
getmək  eyni  bir  varlığa  insana  xasdır,  həm   də  saycı  bir  insana 
m əxsusdur;  b u nu n la  belə  onların  əbədi  cirısələrin  ədədi  yaxud 
hansısa bu cür b aşq a  əlam ətlərinn  ədədi olacaq.
A m m a qeyri-bərabərə tək  mimi  baxıb,  ikini  böyük və kiçikdən 
ibarət qeyri-müəyyənlik kimi qəbul edənlər öz ifadələrində doğru və 
m ümkün  oland an   çox  uzaq  düşürlər.  Axı  bu  ədədlərin  və 
kəm iyyətlərin  su b stratın d an   d aha  çox  onların  özlərinin  variantları 
və  təsadüfi  xassələridir  (az  və  çox  -   ədədin  variantları,  böyük  və 
kiçik kəmiyyət v ariantları yaxud şəkil dəyişməsidir),  eləcə də cüt və 
tək,  h am ar  və  kələkötür,  düz  və  əyri  variantlardır.  Am m a  bu 
yanlışlığa  o  d a  əlavə  olunur ki,  böyüklük və  kiçiklik  və  i.a.  zəruri 
əlaqələndirilm ədir,  halbuki,  əlaqələnmə  bütün  kateqoriyalardan
290
daha  az  o rijinal  və  m ahiyyət  sayılm alıdır  və  o  keyfiyyət  və 
kəm iyyətlə  müqayisədə  sonra  gələndir;  bu  zam an  əlaqələnmə, 
deyildiyi  k im i  kəmiyyətin  b ir  şəkildəyişməsidir,  a n c a q   [onun] 
m ateriyası  deyildir,  cünki  həm  üm um iyyətlə əlaqələnm iş  üçün,  həm 
onun h issələri  və növləri üçün  m ateriya b aşq ad ır.12 Ç ü n k i böyük və 
kiçik, ço x  və az,  ümumiyyətlə əlaqələnm iş nəsə bir b a şq ası  olm adan 
heç  b ir  b ö y ü k   və  kiçik,  çox  və  az,  ümumiyyətlə  əlaqələnm ə  ola 
bilməz.  Ə laqələnm işin  d aha  az  m ahiyyət  və  həqiqi  b ir  m övcudluq 
olm adığı  isə  onunla  təsdiq  o lu n u r  ki,  kəmiyyət  ü ç ü n   artm a  və 
azalm a,  keyfiyyət  iıçün  -   çevrilm ə,  m əkan  üçün  -   yerdəyişmə, 
m ahiyyət 
üçün 
-sadəcə  y a ra n m a   və  m əhv  o lm a   vardırsa 
əlaqələnm iş  üçün  nə  yaranm a,  n ə  də  m əhv  olm a  v a rd ır.  Kəmiyyət, 
keyfiyyət, 
m ək an  və  m ahiyyətin  qeyd  edilən  xüsusiyyətləri 
əlaqələnm ədə  yoxdur,  çünki  h ərək ətə  gətirilm əyən  eyni  bir  şey 
[başq asm dan ]  bəzən  böyük,  b əzən  kiçik,  yaxud 
b u   başqasınm  
kəm iyyətcə  dəyişilməsindən asılı  o laraq   ona bərabər o lacaq .  Bir də 
ki,  hər  h a n s ı  b ir şeyin  m ateriyasının,  deməli,  həm   də  m ahiyyətinin 
im k a n d a 13  olm ası  zəruridir;  əlaqələnm ə  isə  nə  m ahiyyət,  nə  imkan, 
nə  də  g erçək lik   devildir.  O d u r  ki,  m ahiyyət  o lm a y a n   bir  şeyin 
m ahiyyətin  elem enti  və  ond an   birinci,  ilkin  olm asını  h esab  etmək 
m ənasız  v ə   m ümkıinsüzdür,  çünk i  bütün  [başqa]  k ateq o riy alar 
m ahiyyətə  m ünasibətdə  son ra  gəlir.  Sonra,  elem entlər  elementləri 
olduğu14  şey  haqqın d a  m əlum at  verm irlər,  halbuki  ço x   və  az  ayrı- 
ayrılıqda  v ə  birlikdə  ədəd,  u z u n   və  qısa  haqq m d a  -   x ə tt  və  səth 
h aqqında,  o la   bilər  enli  və  d a r  h aq q ın d a   d a   m əlum at  verir.  Əgər 
həm  də  h a q q ın d a   hər  zam an   az  kim i  fıkir  yürüdülən  b ir  çoxluq, 
məsələn,  ik i  varsa  (axı  əgər  iki  -   çoxdursa,  o n d a   «bir»  a z '5 
olm alıdır),  o n d a   şübhəsiz,  çox  d a   mövcud  olm alıdır,  məsələn  on 
əgər  o n d a n   böyük16  ədəd  y o xdu rsa,  o,  yaxud  on  m in 17  çox  ədəd 
olm alıdır.  Belə  oldvıqda,  azd an  və  çoxdan  ədəd  necə  alına  bilər? 
Axı o n u n   h a q q ın d a   ya onların h ə r ikisi  (az və çox), y a d a  onlardan 
biri  m ə lu m a t  verm əlidiro,  b a şq a   sözlə, 
ədəd  ya  onların  hər 
ikisində,  y a   d a  onlardan  birində  (ya  azda,  ya  da  ço x d a)  özünü 
göstərm əlidir; halbuki b u rad a o n la rd a n  yalnız biri görsənir.
İkinci fəsil
Ə b əd i  olam n  elem entlərdən  yarana  bilməsi  məsələsi  də 
araşdırılm alıdır.  Əgər  bu  m üm kündürsə  o n d a   o n u n   m ateriyası 
olm alıdır,  çünki  elem entlərdən  b ira ə t  olan  h ər  şey  m ürəkkəbdir.
291

Əgər elem enrtlərdən ibarət  olan  (əbədi  yaxud  yaranm ış1)  hər hansı 
bir şeyin  elm entlərdən  yaranm ası zəruridirsə;  bütün  yarananlar isə 
im kanda  m övcud  olandanyaranırsa  (axı  o  im kansızlıqdan  yarana 
və  o n d an   ib arət  ola  bilməz),  im kanda  mövcud  olan  isə  gerçəulik 
ola  da  olm aya  da  bildiyindən,  onda  m ateriyası  olan  ədəd  yaxud 
başqa nə isə nə qədər əbədi olsa da,  bir gündə yaxud  bir neçə illərdə 
m övcud  ol*-  +*m uşun bir gün  olm ayacağı kimi  o da  olmaya bilər; 
əgər  belədirsə,2  onda  m övcudluq  m üddətinin  hüdudu  olm ayan  da 
yox  ola  bilər.  Deməli,  başqa  m ühakimələrimizdə3  göstərdiyimiz 
kimi  o lm ay a  da  bilən  bir  şey  əbədi  olmadığı  kimi  ədəd  də  əbədi 
olm ayacaq.  Əgər  bu  söylədiklərimiz  üm umən  həqiqətdirsə  yəni 
əgər  hər  hansı  bir  m ahiyyət  [xalis]  gerçəklik,  elementləri  isə 
m ahiyyətin m ateriyası  deyilsə o mahiyyət əbəcli deyilsə,  onda hesab 
edilm əlidir ki,  heç bir əbədi m ahiyyət üçün  onun  tərkib hıssələri ola 
bilən elem entlər yoxdur.
Bəziləri4  isə təkdən  sonra  qeyri-müəyyən  ikini  də  element kimi 
qəbul  edirlər,  qeyri-bərabəri  isə  onlar  burad an  irəli  gələn 
uyğunsuzluğu  nəzərə  alıb  düzgün  olaraq  [element  kimi]  rədd 
edirlər;  [am m a]  onlar  qeyri-bərabəri  yəni 
əlaqələnmişi  element 
kirni  qəb ul  edənlər  üçün  labüdən  yaranan 
çətinliklərdən  yalnız 
yaxalarm ı 
q u rtarn iar; 
bu  rəylə  birlikdə  yaranan   çətinliklərə 
gəlincə,  o n la r  bu  elem entlərdən  asılı  olm ayaraq  labüdən  o 
çətinliklərin  içərisindədiıiər.
O n la n n   düzgün  yoldan  sapm alarının  bir  çox  səbəbləri  var, 
ancaq  o n lard a n   başğıcası  əski  üsulda  ifadə  olunm uş  şübhədir. 
Yəni:  o n la r  hesab  etm işlər  ki,  əgər  Parm enidən:  «Qeyri-varlığın 
varhğım   heç vaxt sübut etmək  olmaz» m üddəası təkzib edib aradan 
qaldırm aq  m üm kün  deyilsə,  o n d a   mövcud  olan  hər  şey  tək  və  öz- 
özünə  m övcud  olmalıdır;  guya  qeyri-vaıiığın  var  olduğunu  sübkt 
etm ək  zəruridir,  çünki  yalnız  bu  yolla  mövcud  olandan  yaxud 
başqa nədənsə, əgər o  çoxluqdursa mövcud nəsə alına bilər.
A m m a  birincisi,  əgər  m övcudluğun  m üxtəlif  anlam ları  varsa 
(axı  o  y a  m ahiyyət,  yə  kəmiyyət  yaxud  digər  kateqoriyalardan 
hansısa  b irin i  bildirir),  onda  əgər  qcyıi  varlıq  m övcud  olmazsa 
bütün  m övcud  olanlar  hansı  təkdən  ibarət  olacaq?  Bu  tək 
m ahiyyətm i  yoxsa  xassələrmi və varlığın  eyni  [qisimlərimi] yaxud 
onlarm   birliyindənm i  ibaıət  olacaq,  həm   də  müəyyən  bir  nəsə, 
hansısa  keyfiyyətmi,  hansısa  kəmiyyətmi  və  varlığın  hansısa  bir 
qism ini  bildirən  bütün digər şeylərdəmi  tək olacaq? A m m a  hansısa
292
tək in  [physis]5 m eydana  gəlm əsinin  varhğın  b ir d əfə müəyyən nəsə, 
b a şq a   bir  dəfə  fılan  keyfıyyət,  üçüncü  b ir  dəfə  -   fılan  kəmiyyət, 
dö rd ü n cü   dəfə -  m əkanda  b ir  hal  üçün  səbəb  o lm ası  cəfəngiyyatdır 
və m ü m k ü n  deyil.
İkincisi,  m övcud  şeylər  hansı  qey ri-v arlıq d an  və  varlıqdan 
ib arə td ir?   Axı  varhğın  m üxtəlif  anlam ları 
o ld u ğ u   kimi  qeyri- 
varlığm  d a   m üxtəlif anlam ları var; və insan olm am aq-m üəyyən  bir 
şey  o lm a m a q , düz olm am aq -  fılan cür o lm a m a q , üç tak ti  uzunluq 
o lm a m a q   isə  fılan  ölçüdə  olm am aq  dem əkdir.  m əsələn,  şeylərin 
çoxlu ğu   hansı 
varlıqdan  və  qeyri-varlıqdan  alınır?  O 6  burada 
yalan ı  nəzərdə  tu tu r  və  y alan m   təbiətini  qeyri-v arlıq  adlandırır, 
o n d a n   və 
varlıqdan  şeylər  çoxluğunu  hasil  edir.  O na  görə  də 
deyilir  ki, 
həndəsaçilər  u zun lu ğu 
bir  sto p   o lm a y a n   xəttin 
o 
u z u n lu q d a   olduğuriıu  ehtim alla  qəbul  etdikləri  kim i,  burada  bir 
y alan ı  eh tim al etm ək lazım dır.  Lakin  b u ra d a   m əsələ  elə deyil.  Axı 
həndəsəçilər də  ehtim alla  heç  bir yalan  qəbul etm irlər (çünki  [şərti 
qəb u l  o lu n an ]  m üqəddim ə  sillogizmə daxil  o lm u r7  və  bu  cür qeyri- 
v a rlıq d a n   şeylər  ya.ranm ır  və  məhv  o ld u q d a   o n a   çevrilmirlər. 
A m m a   qeyri  varlıq  h a q q ın d a   kateqoriyaların 
sayı  qədər  məna- 
lard a   danışıldığından,  b u n u n la   yanaşı  söz y a la n   anlam ınd a qeyri- 
varlıq   h a q q ın d a  və  im k an d a  olan  varlıq  kim i  q eyri-varhqdan gedə 
b ild iy indən ,  yaranış  im k an d a  olan  varlıq  an la m ın d a   qeyri- 
v a rlıq d a n   gedə  bildiyindən,  yaranış  im k an da  o lan   v aıiıq  anlam ın- 
d a  qeyri-varlıqd an  irəli gəlir yəni:  insan  -  [hələ]  in san   olm ayandan, 
a n c aq   im k a n d a  insan o la n d a n  ağbəniz-[hələ]  ağ bəniz- olm ayandan, 
a n c aq   im k an d a  ağbəniz  in san   olandan  -   b ir  y a x u d   çox  nəsə  eyni 
cür y aran ırm ı.
V arlığın  nə  cür  çox  old u ğ u n u   tədqiq  ed ərk ən ,  açıqca  varlığı 
m ah iy y ət  anlam m d a  götürürlər,  çünki  [b u ra d a   başlanğıclardan] 
hasil  ed ilən  -   ədədlər,  xətlər  və  cisimlərdir.  A m m a   vaıiığın  nə  cür 
çox  o ld u ğ u n u  
izah  edərkən  keyfıyyəti  yaxu d   kəmiyyəti  deyil 
yalonız  [şeylərin]  özlərini  araşd ırm aq   m ənasızdır.  A xı  iki  ağ cismin 
və ya  [müxtəlif]  çiçəklərin,  qoxuların  yaxud  fıq u rla rın 8 çoxluğunun 
səbəbi  qeyri-m üəyyən  iki və  böyük  və kiçik  deyil,  çünki  əgər bunlar 
o n ların   səbəbi  olsaydı,  o n d a   indi  adı  çəkilənlər  ədədlər  və  vahidlər 
olard ı. 
A ncaq 
bıı 
araşdırılsa, 
onda 
ço xluğ u n 
səbəbinin 
m ahiyyətlərdə olduğunu  görm ək  olardı,  çünki  b u ra d a   səbəb -  eyni 
y ax u d   oxşardır.  Axı  [düzgün]  yo ldan9 k ə n a ra   çıx m aq   həm  də  ona 
g ətirib   çıxarır  ki,  varlıq  və  tək  [başlanğıclara]  əks  olanın
293

a x ta n ş ın d a ,  onlar  mövcud  o la n   şeyləri  varlıqdan  və  təkdən  və 
o nlara  əks  olandan  hasil  ed ib   varlığa 
və  təkə,  nə  də  onların 
in k arın a   əks  olmayan,  am m a  şeyin  varlığı  və  onun  keyfiyyəti  kimi
o  qəbild ən   bir 
mövcudluq  o lan   qeyri-bərabəıiiyi  münasibətin 
əsasında qoyurlar.
Bu zam an  əlaqələnmişin yalnız  tək yox,  həm  də nə cür çoxluq 
olması  d a   tədqiq  edilməli  idi;  o n la r isə  birinci  təklə  yanaşı  çoxlu 
birlərin  necə  mümkün  old u ğ u n u   tədqiq  edirlər,  ancaq  [özlüyündə] 
qeyri-bərabərlə  yanaşı  çoxlu  qeyri-bərabərin 
necə  müınkün 
o ld u ğ u n u   tədqiq  etmirlər.  A m m a,  həm  də  onlar  öz 
mühaki- 
m ələrində  [qeyri-bərabərin  çoxluğundaen]  istifadə  edir və  ədədlərin 
irəli  gəldiyi  böyük  və  kiçik,  çox  və  az  h aqqında,  xətlərin  irəli 
gəldiyi  uzuııluqdan  və  q ısah q d an ,  m üstəvinin  irəli  gəldiyi  enli  və 
d a r  h a q q m d a ,  həcmin 
törəndiyi  ucalıq 
va  alçaqlıq  haqqında 
d an ışırlar,  həmçinin  əlaqələnm işin  daha  çox  növlərini  göstərirlər. 
m əsələn b u  növlərin çox olm asım n səbəbi nədir?
D em əli,  söylədiyimiz  kim i, 
hər  bir  ayrıca  şeyin 
im kanda 
varlığı 
ehtim al  edilməlidir.  A m m a  b u n dan   başqa,  bu  təlimin10 
şərhçisi  im kanda müəyyən  b ir  şeyin  və  m ahiyyətin  nə  olduğunu  da 
göstərm işdir  ki,  im kanda  o lan   öz-özünə  m övcudluq  yox,  im kanda 
təkdən  və  ya  varlıqdan,  nə  o n ların   ink arınd an  ibarət  olmayan 
am m a  m övcud  olanlardan  biri  olan  m ünasibətdir  (kaş  o 11  bunu 
keyfiyyət  adlandıraydı);  həm   d ə  əgər  o  şeylərin  çoxluğunun  necə 
m üm ükün  oldduğunu  axtarsaydı,  onda,  a rt q  söylənildiyi  kimi, 
yalnız  həm in  kateqoriyaya  a id  
olanı  -   ço>;lu  mahiyyətlərin  və 
çoxlu  keyfiyyətlərin  necə  m üm kün  olduğunu  yox,  ümumiyyətlə 
m övcud  o lan ın  nə cür  çox old u ğ u n u  tədqiq et n ək d a h a   çox zəruri 
olardı:  axı  bir  varlıq  -   m ahiyyətdir,  o  biri-  xassələrdir,  üçüncüsü- 
əlaqədir.  Digər 
kateqo riy alar  aid  olan  çətinlik  vardır:  onlar 
çoxluğu  necə  əmələ  gətirirlər  (b ir  halda  ki,  ksyfiyyət  və  kəmiyyət 
ay rıh q d a  mövcud  deyillər,  su b stratların   çoxluğundan  asılı  olaraq 
an lar  d a   çoxdurlar  asılı  o lara q   onlar  da  çoxdurlar  və  hər  halda 
onların  h ə r  bir  cinsi  üçün  hansısa  m ateriya  zəruridir,  ancaq 
m ateriy an ın   m ahiyyətlərdən  a y n h q d a   m övcııd  olması  mümükün 
deyil);  lak in   əgər yalnız nədəsə  [eyni  vaxtda]  həm   müəyyən nəsənin
o  cür  m ahiyyətinin  olduğu  g ü m an   edilməsə,  onqda  müəyyən  bir 
şeyin necə  çoxluq təşkil etdiyini  soruşm aqda  m əna var;  çətinlik  isə 
d a h a   çox  ondan  ibarətdir kui,  b irin   necə  m övcud  olm asından  yox,
294
gerçəklikdə12  m ö v cu d   olan  m ahiyyətlərin  necə  çox  o lm a sın d a n  
ibarətdir.
D igər tərəfdən  m üəyyən bir şey və kəm iyyət eyni deyilsə,  o n d a  
[belə  m ühakim ələrlə]  mövcudluğun  necə  və  niyə  çoxluğu nu 
göstərməyib,  yalnız  kəmiyyətin  çoxlu ğ unu n   necə  m ümkün  o ld u - 
ğunu  göstərirlər.  D o ğ ru d a n   da,  hər  bir  ə d ə d   bir  kəmiyyəti  bild irir, 
vahid  isə  yalnız  əg ər  o   ölçü  deyilsə  -   kəm iyyətcə  bir  bölünm əzlik13 
deməkdir.  Beləliklə,  əgər  kəmiyyət  və  şey  ayrıdırsa,  onda  [həm ən 
bu  mühakimələrlə]  b u   şeyin  h arad an   y a ra n d ığ ı  və  onun  necə  ço x  
olduğunu  göstərm irlər;  am m a  əgər  kəm iyyət  və şey  eynidirsə,  o n d a  
bunu təsdiq edən ç o x lu  ziddiyyətlərə14 y u v arlanır.
Ədədin  g e rç ə k d ə n   [ayrılıqda]  m ö v cu d   olduğuna  əm inliyin 
haradan y arandığı ü zərin d ə də d ay anm aq olard ı.  bir halda ki,  ə d ə d  
nə isə  bir ideyadır,  id e y a  isə nə cürsə q alan   b ü tü n  şeylərin v arhğının 
səbəbidirsə  (fərz  e d ə k   ki,  onlar  bu  m üqəddim ədən  çıxış  edirlər), 
onda ideyaları  q ə b u l  edənlərin ədədi  q a la n   şeylərin  varlığını  səbəbi 
saymaq üçün əsası v a r.
Bu cür düşünm əyənlərə gəlincə (çünki  o n la r ideyalara aid  o la n  
daxili  çətinlikləri  g öriirlər,  bu səbəbdən  də  ədədləri  [ideyalar]  h e sa b  
etmirlər),  an caq   ədəclləri  riyazi15  ədədlər  k im i  qəbul  edirlər,  o n d a  
nə  üçün  in a n m a lıd ırla r  ki,  riyazi  ədəd  m ö v cu d d u r  və  başqa  şeylər 
üçün  faydası  nədir?  O   adam   ki,  belə  əd ə d in   mövcud  o ld u ğ u n u  
deyir,  onu nəyinsə ə d ə d i kimi təqdim  etm ir (o n u n  üçün o özü-özünə 
bir  m övcudluqdur),  həm   də  onun  nəyinsə  səbəbi  olduğu  d a  
görünmür.  A m m a  a x ı  ədədlər  haq qınd a  təlim də  bütün  m üd d əalar 
söyləndiyi kim i,  h isslərlə qavram lan şeylərə tətb iq  olunmalıdır.