ÀÇЯÐÁÀJ†ÀÍ ÌÈËËÈ ÅËÌËЯÐ ÀÊÀÄÅÌÈJÀÑÛ
ÔÎËÊËÎÐ ÈÍÑÒÈÒÓÒÓ
______________________________________________
GÜNEY
AZƏRBAYCAN
FOLKLORU
I KİTAB
(Təbriz, Yekanat və Həmədan ərazilərindən
toplanmış folklor örnəkləri)
ÁÀÊÛ – 2013
2
Àçяðáàj‡àí Ðåñïóáëèêàñû ÌÅÀ
Ôîëêëîð Èíñòèòóòó Åëìè Øóðàñûíûí
ãяðàðû èëя ÷àï îëóíóð.
ÒÎÏËÀÉANI:
Məmmədəli Qövsi FƏRZANƏ
ELMİ REDAKTORU VƏ
ÖN SÖZÜN MÜƏLLİFİ: fil.ü.e.d. prof. İsrafil ABBASLI
ТЯРТИБ ЕДЯНİ:
fil.ü.f.d.
Sönməz ABBASLI
ÐЯJ×ÈËЯÐ:
fil.ü.f.d., dos. Rza XƏLİLOV
фil.ц.ф.д., dos. Язиз ЯЛЯКБЯРЛИ
Güney Azərbaycan folkloru, I kitab (Təbriz, Yekanat və
Həmədan ərazilərindən toplanmış folklor örnəkləri). Bakı,
“Elm və təhsil” nəşriyyatı, 2013, 456 səh.
Kitaba Güney Azərbaycanın Təbriz, Yekanat və Həmədan ərazi-
lərindən toplanmış folklor örnəkləri daxil edilmişdir.
А 3202050000
Qrifli nəşr
098 - 2013
© Фолклор Институту, 2013.
3
ÖN SÖZ ƏVƏZİ
Çoxcildli “Azərbaycan folkloru antologiyası”nın (AFA) ilk
cildinin nəşrindən iyirmi ilə yaxın bir dövr keçib. AMEA Niza-
mi adına Ədəbiyyat İnstitutu Folklor şöbəsinin layihəsi və bizim
əksər kitabların bu və ya digər formada (toplayıcı, tərtibçi, re-
daktor, rəyçi və ön söz müəllifi) iştirakçısı olduğumuz bu seriya-
nın artıq 23 cildi (Əslində Azərnəşrdə çap olunmuş “Borçalı
folkloru antologiyası” (1997), “Ağbaba folkloru antologiyası”
(1999) kitabları da bu seriyanın tərkib hissəsi sayılmalıdır) işıq
üzü görmüşdür.
Zəngin, rəngarəng və çoxyönlü çalarlarla, ideya-məzmun
əlvanlığı, bədii-poetik tutumu ilə tarix boyu yaradıcısı olan xal-
qın (etnosun, soykökün) sərvətinə çevrilmiş bu şifahi söz sənəti
– folklor irsi əslində bu gün böyük əksəriyyəti doğma tarixi tor-
paqlarında yaşayan və dünyanın müxtəlif ölkələrinə səpələnmiş
sayı 50 milyonu keçən Azərbaycan türklərinin mənəvi dünyasını
ehtiva etməkdədir. Belə bir mənəvi xəzinəni bütövlükdə nəşr
etmək işi isə gələcəklə bağlıdır və bu gün həyata keçirilməsi real
olmayan bir arzu kimi qalmaqdadır.
Biz, seriyanın (AFA) I cildinə “Azərbaycan folkloru antolo-
giyası” başlıqlı ön sözdə keçmiş SSRİ xalqlarının çoxcildli
folklor nəşrləri (onların söykəndiyi qaynaqlar, prinsiplər, mövzu
təsnifatı, əhatə çevrələri və s.) kontekstində Azərbaycan folkloru
örnəklərinə nəzər salmış və bu yöndə AFA seriyası nəşrinin
seçilməsi istiqamətini əsaslandırmağa çalışmışıq. Həmçinin, ön
sözdə qeyd olunur ki, belə bir təqdirəlayiq ədəbi-mədəni hadisə
xalqımızın yüzilliklər boyu yaranan, yaddaşlarda qorunan şifahi
söz sənətinin səciyyəvi cəhətlərini üzə çıxarmaq məqsədi güdür.
Bu məqsəd isə qismən də olsa, yerinə yetirilmiş və hazırda da bu
iş yeni istiqamətdə (Qarabağ: folklor da bir tarixdir, I, II və III
kitablar, Bakı, Elm və təhsil, 2012) davam etdirilməkdədir.
AFA seriyasının nəşrində öncədən elan olunmuş aşağıdakı
prinsiplərə əməl olunmuşdur: hər bir bölgənin (regionun) tarixi
4
keçmişi və folklor örnəklərinin özünəməxsus səciyyəvi özəllik-
ləri barədə ön söz; örnəklərin (ərazinin danışıq tərzi, dialekt və
şivə-ləhcə xüsusiyyətləri qorunmaqla) növ və janrlar üzrə tə
5
tarixən İraq ərazisində məskunlaşmış türkman soydaşlarımızın
folklor irsinin seriyada xüsusi yer alması da təqdirəlayiq hadisə
kimi dəyərləndirilə bilər. Məsələyə bu baxımdan yanaşılarsa,
sayı milyonlarla ölçülən Güney (Cənubi) Azərbaycan türklərinin
şifahi söz sənəti irsi yeni istiqamətli nəşrin aparıcı istiqamətini,
maddi-mənəvi yükünü, ağırlıq nöqtəsini təşkil etməlidir.
AFA-ya ön sözdə xatırlatmışdıq ki, Cənubi Azərbaycan
folkloru önəmli nəşrlərdən olacaqdır. Nəhayət, uzun illik
fasilədən sonra belə bir toplu işıq üzü görür.
“Güney Azərbaycan folkloru” cildi çapa hazırlanarkən, bizi
həmişə bir məsələ düşündürürdü. Bu gün müstəqil Azərbaycanın
əhatə etdiyi bölgələrin folklor kitablarının sayı iyirmi cildi keç-
diyi halda, Güney Azərbaycana etinasızlıq göstərmək olarmı?!
Hərgah müstəqil Azərbaycanın 9 milyonluq sakinlərinin mənəvi
irsi bundan sonra da toplanıb, əbədiləşdirilərək öz sayını artıra-
caqsa, sayı 30-35 milyon civarında qeyd edilən Güney soydaşla-
rımızın mənəvi irsi – şifahi söz sənəti, görəsən, neçə cildə sığa
bilər?! Biz hələ mədəniyyət çevrəsi ilə ölçülən dünya azərbay-
canlılarının poetik söz sənətini demirik!
Bəllidir ki, İran Azərbaycanı türklərinin ədəbi-bədii və
folklor irsini nəşr etmək həmişə gündəmdə olmuşdur. Bir neçə
cilddə nəşr olunmuş “Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı antologi-
yası” (burada folklor örnəkləri də özünə yer almışdır), “Cənubi
Azərbaycan müntəxabatı” (1998), prof. B.Abdullanın tərtib etdi-
yi “Arazam, Kürə bəndəm” toplusu və s. belə nəşrlərdəndir. Bu
silsilənin davamı kimi dəyərləndirilə bilən Güney Azərbaycanın
tanınmış folklorşünası M.Ə.Fərzanənin topladığı örnəklər əsa-
sında tərtib edilmiş bu cild də Güney Azərbaycan folklorunun
gələcək nəşrləri üçün cığır aça biləcəkdir.
Biz, AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun Elmi Şu-
rasının fəxri üzvləri olan dövrdə İraq-Türkman şair-ədibi dok.
Əbdüllətif Bəndəroğlu və güneyli həmkarım M.Fərzanədən xa-
hiş etmişdik ki, vətəndaşı olduqları ölkənin folklor toplularını
hazırlasınlar. Ə.Bəndəroğlu və İraq türkmanlarının mənəvi irsini
6
Azərbaycan elmi dövriyyəsinə gətirən və bu sahədə misilsiz xid-
mətləri olan azərbaycanşünas alimimiz prof. Qəzənfər Paşayev
belə bir antologiyanı AFA-nın növbəti kitabı kimi hazırlayıb
oxuculara təqdim etdilər (AFA, İraq-Türkman cildi, 1999).
Elə həmin dövrdə M.Fərzanə də Güney Azərbaycan folk-
loru örnəklərindən ibarət əlyazmasını bizə təqdim etmişdi. Lakin
M.Fərzanənin hazırladığı “toplu” yalnız söz sənəti örnəklərindən
ibarət olmayıb etnoqrafik, tarixi, arxeoloji, ədəbi, coğrafi və bu
kimi çoxyönlü memuar-xatirə səciyyəli yazıları çevrələyirdi.
M.Fərzanənin təqdim etdiyi materiallar içərisindən folklor
örnəklərini seçmək, onları məzmun, tutum və ideya baxımından
saf-çürük edib sistemləşdirmək işimiz uzun illər davam etdi...
M.Fərzanə folklor örnəklərinin söyləyiciləri, toplayıcıları haq-
qında heç bir pasportlaşdırma qeydləri aparmamışdı. Folklor
İnstitutunda cənublu həmkarımızla görüşümüz zamanı (iki dəfə)
ona ünvanladığımız sualları, aldığımız cavabları xatırlatmaq
istərdik:
– Ağa, nə üçün Sizin təqdim etdiyiniz folklor örnəklərinin
heç birində onların söyləyiciləri, toplayıcıları barədə bilgi veril-
məmişdir? Axı, bu məlumat folklor materiallarının nəşrində əsas
şərtlərdən sayılır!
Cavab: Toplama işi Azərbaycan türkcəsində təhsil almağın
(oxumağın) və danışmağın yasaq olunduğu bir dövrdə aparılmış-
dır. Həmin tarixi mərhələdə söyləyicilərin və toplayıcıların
soyadlarının açıqlanması onların həbsi ilə nəticələnə bilərdi.
Məsələ onsuz da bəlli idi və əlavə sorğuya ehtiyac qalmadı.
M.Fərzanənin təqdim etdiyi folklor örnəklərində nəinki təkcə
söyləyici və toplayıcılar barədə məlumat verilməmiş, həmçinin
bütün söz sənəti nümunələrinin əksəriyyəti fars dilində uyğun
nəşrlərdə çap olunmuşdur. Bizə verilən materiallar isə orijinal-
larının qorunmadığı ucbatından yenidən farscadan Azərbaycan
türkcəsinə tərcümə olunmuşdur. Ana dilinin, oxunun, yazının
qadağan olunduğu bu tarixi mərhələni səciyyələndirmək üçün
həmin mənzərəyə ötəri nəzər salmaq kifayətdir.
7
Güney Azərbaycanda folklor toplamağın çətinliklərindən
söz açan şair-publisist və folklorçu Mirhidayət Hesari qeyd edir-
di ki, Azərbaycan şifahi söz sənəti örnəkləri farscaya çevrilərək
həm İran radiosu, həm də mətbuatda fars folklor örnəkləri kimi
təqdim olunurdu. Bununla da fars folkloruna qarışmış nümunə-
ləri seçmək, ayırd etmək mümkün deyildi
1
. Bu baxımdan,
M.Hesari Əli Əkbər Dehxudanın dörd cildlik “Məsəllər və hik-
mətli sözlər” əsərini Azərbaycan folklorunu fars örnəkləri kimi
təqdim edən nəşrlərdən sayırdı.
Əlli üç illik Pəhləvi rejimi dönəmində Azərbaycan türkcə-
sində danışmağın yasaq olunması, bu məsələ ilə bağlı cərimə
tətbiq edilməsi barədə öz xatirələrində söz açan tanınmış dilçi və
ədəbiyyatşünas Həmid Nitqi yazır: “...ibtidai məktəbdə oxudu-
ğum vaxt dilimiz yasaq olunduğu illər türkcə danışdığım üçün
məndən ilk cəriməni aldılar, onda mən türkcənin və farscanın
fərqinə vaqif oldum. Anladım ki, fərqləri varmış, evdə olanda
atam deyərdi ki, filan kəlmənin farscası yoxdur”
2
.
Əlbəttə, Azərbaycan türkcəsinin, geniş anlamda isə ümumiy-
yətlə türk dilinin fars dili ilə müqayisədə daha zəngin çalarlara,
söz ehtiyatına malik olduğu haqqında istər ünlü tarixi simalar,
istərsə də çağdaş araşdırıcılar onlarla tədqiqatlar yazmış və
dəyərli fikirlər söyləmişlər. Əmir Əlişir Nəvainin çağatay dilinin
farsca müqayisədə hansı üstünlüklərə, zənginliklərə malik oldu-
ğunu müəyyənləşdirən “Mühakimətül-lüğəteyn” əsəri də daxil ol-
maqla bu problemin öyrənilməsi güneyli həmkarlarımızın da hə-
mişə diqqət mərkəzində olmuşdur. Maraqlıdır ki, dok. Cavad
Heyət “Moğoyesət-ül-lüğəteyn” (“Müqayisəli lüğət”) əsərində
1650 türk sözünün fars dilində qarşılığının olmamasını aşkarlamış
və belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, farslar bu sözlərin əvəzinə ərəb
və türk dillərindən alınan sözlərdən istifadə etmişlər. Bu baxım-
dan Güney folkloru toplusunda təqdim olunan mətnlərin qeyd
1
Hesari M. Folklor yığmaqda qabaqcıllar, “Varlıq” dərg., 1996, № 103, s. 49-54
2
Hüseynova N. Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı müasir mərhələdə yaxud,
“Varlıq” ədəbi məktəbinin nümayəndələri. Bakı, “Elm və təhsil”, 2010, s.44
8
edilən səbəblər ucbatından farscadan Azərbaycan türkcəsinə tər-
cüməsi zamanı canlı danışıq dilinin, milli koloritin nə dərəcədə
qorunduğunu yəqin etmək mümkündür.
Son illərdə aparılmış araşdırmada Güney Azərbaycan türk-
lərinin ictimai-siyasi, mədəni-mənəvi mühiti belə səciyyələndi-
rilmişdir: “...Azərbaycan dilinin, ədəbiyyatının, mətbuatının və
bir sözlə desək – Azərbaycan milli-mədəni varlığının yasaq
olunduğu illərdə bu milli varlığın ən geniş və kütləvi sahəsi
sayılan xalq yaradıcılığı məhsullarının toplanması, araşdırma və
nəşr məsələsi hələ öz yerində qalsın, hətta ana dili, xalq varlığı,
xalq ədəbiyyatı və xalq inancları kimi sözləri ağıza alıb danış-
maq belə bağışlanmaz günah sayılırdı”
3
. Həmin fikirləri özgə bir
formada ifadə edən cənublu həmkarımız M.Səbri M.Fərzanənin
“Varlıq”da nəşr olunmuş (1996, № 201-2, s. 29-41) “Pəhləvi re-
jimində Güney Azərbaycanda şifahi xalq ədəbiyyatının toplan-
ması, araşdırılması və nəşri tarixindən” məqaləsinə istinadən
qeyd etmişdir ki, Pəhləvi rejimi xalqın milli-mənəvi duyğu və
düşüncələrindən süzülüb gələn və onların tarixi milli qəhrəman-
lıqlarını, mədəni bədii varlıqlarını canlandıran xalq ədəbiyyatı-
nın toplanması və nəşrinə imkan verməmişdir.
4
İranda Azərbaycan türk folklorunun Pəhləvi dönəmindəki
nəşri barədə söz açan Ə.Sərrafi olduqca acınacaqlı bir faktı belə
ifadə etmişdir: 53 illik Pəhləvi rejimi illərində folklorumuza aid
cəmi 26 kitab işıq üzü görmüşdür ki, onların ancaq 8-i türkcə,
qalanı isə farscadır (yaxud, əsasən fars dilindədir)
5
. Əlbəttə, bu
rəqəmlər o qədər də inandırıcı səslənmir və biz Güney Azər-
baycan folklorşünaslığının yaranması, təkamül yolları və nəşri
problemləri barədə az-çox məlumat verdiyimiz üçün bir daha
3
Səbri Məryəm. Cənubi Azərbaycan folklorunun toplanması, nəşri və təd-
qiqində “Varlıq” jurnalının rolu, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru dissertasiyası,
Bakı, 2011, s. 11. “Varlıq” dərgisi ilə bağlı özgə bir nəşr P.Məmmədovanın
araşdırmasıdır: “Varlıq” jurnalında ədəbiyyat məsələləri, Bakı, Elm, 2000
4
Yenə orada, s.11
5
Sərrafi Ə. İran türklərinin dili və folkloru, “Varlıq” dərgisi, 1999, №114-3,
s. 60-71
9
həmin məsələlərə qayıtmağa ehtiyac duymuruq
6
. Yalnız M.Fər-
zanənin etirafını xatırlatmaq istərdik. O öz araşdırmalarında
dəfələrlə vurğulamışdır ki, Güney Azərbaycanda xalq ədəbiy-
yatının səmərəli toplanılıb mətbuatda çap olunması 1945-1946-
cı illərə təsadüf edir.
“Güney Azərbaycan folkloru” toplusunda M.Fərza- nənin
həyat yolu və elmi fəaliyyəti barədə ayrıca oçerk təqdim edil-
diyini nəzərə alıb, yalnız onu qeyd etmək istərdik ki, müəllifin
“Varlıq” dərgisinin ayrı-ayrı saylarında çap olunmuş “Ana dilimiz
və milli varlığımız uğrunda mübarizələr dəftərindən” silsilə
yazılarında, habelə “Azərbaycan el ədəbiyyatından atalar sözü və
məsəllərə aid bir orijinal əsər”, “Azərbaycan el mahnıları”, “Dədə
Qorqud boylarının dil və üslub özəlliklərini Azərbaycan türkcə-
sində aramalıyıq”, “Novruz – el bayramı, bahar bayramı B.Q.Sə-
həndin şeirində”, “Pəhləvi rejimində Güney Azərbaycanda şifahi
xalq ədəbiyyatının toplanması, araşdırılması və nəşri tarixindən”,
“Söz dünyamız və folklor”, “Molla Nəsrəddin lətifələri” və s.
kimi məqalələrində folklorumuzun çoxyönlü qayğıları, qaynaqları
kimi bir sıra önəmli məsələlərə toxunulmuşdur.
İranda yaşayan türk mənşəli tayfalar: qaşqaylar (2 milyon-
dan çox olub 90 oba və eldə məskunlaşmışlar), şahsevən, xəlac,
türkman, padar, tərəkəmə – ümumilikdə isə Azərbaycan türkləri
etnik baxımdan az yad edilmiş, xalqın mənəvi irsinin toplanma-
sında misilsiz zəhməti olan hüquqşünas folklorçu – Əli Kəma-
linin sözləri ilə desək “...İranın milli və etnik tərkibi ilə bağlı
dünya türkologiyası uzun müddət aldadılmışdır”
7
.
6
Abbaslı İ. Folklorşünaslıq. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, altı cilddə, I cild,
Bakı, “Elm”, 2004, s. 699-701.Yenə onun: Azərbaycan folklorşünaslığının
təşəkkülü və inkişaf mərhələləri, “Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair
tədqiqlər”, IX kitab, Bakı, Səda, 2000
7
Hüseynova N. Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı müasir mərhələdə yaxud,
“Varlıq” ədəbi məktəbinin nümayəndələri, s.160
10
İran hakimiyyətinin Güney Azərbaycanla bağlı dövlət siya-
səti onlarla araşdırmalar, nəşrlər mövzusuna çevrilmişdir. Bu
istiqamətdə xeyli işlər görülmüş və görülməkdədir.
Son illərdə güneyli ziyalılarla, folklor həvəskarları ilə gö-
rüşlərimiz zamanı İran hakimiyyətinin dövlət siyasətində ermə-
nilərə bəslənilən münasibətlə bağlı suallar vermiş, erməni dilin-
də folklor nəşrlərindən nə dərəcədə xəbərdar olduqları barədə
maraqlanmışıq. Sorğularımıza cavab ala bilməmişik.
Bu gün çoxlarını düşündürə bilər ki, tarixi torpaqlarında ya-
şayıb öz əsrlik gələnəklərini davam etdirən və sayları milyon-
larla ölçülən İran türklərinin maddi-mənəvi irsləri azlıqda qalan
ermənilərin mədəniyyətləri ilə bir səviyyədə dayana bilərmi? Bu
problem tarixi xronoloji baxımdan açıqlanmalı və çoxyönlü
araşdırmaların predmetinə çevrilməlidir. Biz isə bu məsələ ilə
bağlı düşüncələrimizi cənublu həmkarlarımızla bölüşdürmək
istərdik.
Heç bir müdaxilə etmədən İran erməniləri ilə bağlı erməni
qaynaqlarında qorunmuş əsas məqamları təqdim etmək bir çox
mətləblərə aydınlıq gətirə bilər.
Akad. H.Acaryanın hesablamalarına görə bizim eradan
öncə VII əsrdən başlayaraq Firdovsinin yaşadığı yüzilliyə kimi
(XI ə.) tam 1600 il ermənilər İran tayfaları ilə qonşuluqda ya-
şamışlar. Onun tam 900 ilini onlar farsların, yaxud fars haki-
miyyətinin vassalı olmuşlar
8
.
Erməni dilli qaynaqlardakı ayrı-ayrı faktlar təsdiq edir ki,
hələ XI-XII əsrlərdə fars dili ermənilər içərisində tədris olunur-
muş. Bu dil həm dövlət dili sayılmış, həm də iqtisadi əlaqələrin
möhkəmləndirilməsində mühüm rol oynamışdır. XI yüzilliyin
birinci yarısından etibarən farscadan ermənicəyə tərcümə əsər-
lərinə təsadüf edilir. İlk dəfə olaraq Əbubəkr Məhəmməd ibn
Zəkəriyyə Razinin (869-925) tibb əsəri ermənicəyə çevrilmiş-
8
Acaryan H. Erməni dilinin tarixi, I hissə, İrəvan, 1940, s. 222 (ermənicə)
11
dir
9
. XVIII əsrin müəllifi Gevork Dpir (1737-1812) tərəfindən
farsca-türkcə lüğət əsasında hazırlanmış “Farsca-ermənicə lü-
ğət” də fars-erməni münasibətlərinin tarixində mühüm mədəni
hadisələrdən sayılmışdır
10
.
Fars-erməni ədəbi əlaqələrinin mühüm bir həlqəsi də “Şah-
namə” “Sasna dzrer”, “Rüstəm-Zal” mənqəbəsinin qarşılıqlı mü-
qayisəli təhlilindən irəli gələn məsələlərdir. “Firdovsi: İran mifik
motivləri “Şahnamə”də və erməni qaynaqlarında”, “Şahnamə və
erməni mənbələri” və bu tipli araşdırmalarda Firdovsinin öz
tarixi əsərində erməni mifik qaynaqlarından faydalandığını
müəyyənləşdirməyə cəhd göstərilmişdir
11
.
Bu ötəri xatırlatmadan sonra düşünürük ki, “Şahnamə”nin
Oğuz-türk mifoloji qaynaqları əsasında öyrənilməsinin vaxtı
çatmışdır. Güneyli həmkarlarımızın araşdırmaları bu məsələyə
qismən də olsa cığır açmışdır. Doktor Həmid Nitqinin (1920-
1999) “Təzə nəzəriyyələr: tanıtmaq və tanıtmağa doğru” məqa-
ləsini təhlil edən ədəbiyyatşünas N.Hüseynova yazır: “...Doktor
Həmid Nitqi göstərmişdir ki, 1071-ci il Oğuzların Azərbaycana
son gəlişi sayılır. Amma müəllif (Həmid Nitqi) onların burada
miladdan qabaqkı üçüncü və ikinci minilliklər arasında yaşadıq-
larını tarixi faktlara söykənərək müəyyənləşdirmişdir”
12
. Bu mə-
nada “Şahnamə”ni Oğuz-türk mifologiyası kontekstində öyrən-
mək daha məntiqli, tutarlı və məqsədyönlü sayıla bilər. Və belə
bir tədqiqatın aparılması gündəmdə duran mühüm məsələlərdən
olmalıdır. Bu yerdə prof. Xalıq Koroğlunun araşdırmalarından
bir məqamı xatırlatmaq yerinə düşər. Ötən yüzilliyin 70-ci illə-
rindən başlayaraq Moskvada “SSRİ xalqları eposu” seriyasında
nəşr olunacaq Azərbaycan “Koroğlu”sunun variantlarından biri-
9
Çukaszyan B.A. Erməni-İran ədəbi əlaqələri (V-XVIII əsrlər), İrəvan, Erm.
EA nəşriyyatı, 1963, s. 208 (ermənicə)
10
Yenə orada
11
Şahsuvaryan Av. “Şahnamə” və erməni mənbələri, İrəvan, “Hayastan”
nəşriyyatı, 1967(ermənicə)
12
Hüseynova N. Cənibi Azərbaycan ədəbiyyatı müasir mərhələdə yaxud
“Varlıq” ədəbi məktəbinin nümayəndələri, s.60
12
nə ön söz yazmış prof. X.Koroğlu eposun mifoloji qaynaqlarına
toxunaraq “Şahnamə”ni Oğuz-türk mifologiyası əsasında öyrə-
nilməsini də ön plana çəkmiş və mövzunun əsas xətlərini, mə-
qamlarını, görüntülərini müəyyənləşdirməyə çalışmışdır. Lakin
Azərbaycan “Koroğlu”sunun Moskva nəşri baş tutmadı. Bu
barədə müfəssəl məlumat verdiyimizi
13
nəzərə alıb mətləbdən
kənara çıxmaq istəmirik.
Erməni-fars tarixi, mədəni-ədəbi əlaqələrinin əsrlik köklərə,
rişələrə malik olduğunu vurğulayan özgə araşdırmalar da vardır.
Onlardan söz açmaq imkan xaricindədir. Təbrizdə doğulub
Azərbaycan mücadilə hərəkatının iştirakçısı olmuş, erməni-fars
ədəbi əlaqələri sahəsində bir sıra araşdırmaların müəllifi B.Çu-
kaszyan Movses Xorenasiyə istinadən qeyd edir ki, Kiçik Midi-
yanın çarı Ajdahaq (erməni qaynaqları Astiaqı bu şəkildə təqdim
edir) erməni çarı Tiqranın bacısı Tiqranuhi ilə evlənmiş, bununla
da onlar arasında sıx münasibətlər yaranmışdır. Lakin Tiqranuhi
Ajdahaqa böyük məhəbbət bəsləsə də qardaşına (Tiqrana) qarşı
hazırlanan qanlı cinayətləri gizli yolla ona xəbər verirmiş
14
.
Daha sonra müəllif xatırladır ki, Ajdahaq və Firudun haq-
qında dolaşan İran mifik rəvayətləri də M.Xorenasinin tarixində
qələmə alınmışdır. O da vurğulanır ki, IV əsrdə yaşamış fars ta-
rixçisi Xorobut haqqında məlumat heç bir qaynaqda qorunma-
yıb, yalnız Movses Xorenasinin əsərində özünə yer almışdır
15
.
Erməni qaynaqlarında ermənilərin tarixən İranda məskun-
laşması, farslarla sıx siyasi-iqtisadi və mədəni əlaqələrdə yaşa-
maları barədə araşdırmalar çoxdur. Burada köçürülmələr, məs-
kunlaşmalar haqqında rəsmi rəqəmlərin statistikası barədə ötəri
xatırlatmalarla kifayətlənmək istərdik: I Şah Abbasın köçürmə
siyasəti (rus tarixşünaslığına “Velikiy syurgin” istilahı ilə daxil
13
Abbaslı İ. Dastanlarımızın Moskva nəşrinin taleyi: vəziyyətimiz və
vəzifələrimiz, Folklorşünaslıq axtarışları, II cilddə, I cild, Bakı, Nurlan, 2009,
s.451-462
14
Çukaszyan B.A.Erməni-İran ədəbi əlaqələri (V-XVIII əsrlər), s.203
15
Yenə orada
13
olmuş bu söz əslində Arakel Təbrizliyə məxsusdur) dövründə
(1603-1604) İrana köçürülmüş ermənilərin sayı təxminən 500
min nəfərə çatmışdır. Köçürülmüş ermənilər Qəzvində, İsfahan
və onun ətrafında, Mazandaranda, Gilanda, Şirazda, 1605-ci ildə
əsası ermənilər tərəfindən qoyulmuş Nor-Cuğada (tezliklə bura
ticarət, sənətkarlıq, mədəniyyət mərkəzinə çevrilmişdir) məs-
kunlaşmışlar
16
.
“Xarici erməni koloniyaları bu gün” kitabının İrana həsr
olunmuş bölməsində qeyd edilir ki, “Hazırda İranda 140 min
erməni yaşayır. Onların 60 mini Tehranda məskunlaşıb. İsfahan
mahalında yerləşən Nor-Cuğada təxminən 8 min erməni yaşayır.
Mahalda 23 erməni kəndi var ki, burada 30 min erməni məs-
kunlaşıb. Digər yaşayış məntəqələri belədir: Sultanabudda 2-3
min, bu əraziyə yaxın kəndlərdə təxminən 4 min, Abadanda 6
min, Məscidi-Süleymaniyyədə 2 min, Həmədan, Girmanşah və
Girmanda 1000 nəfər. Çoxlu sayda erməni İranın şimal rayonla-
rında yerləşib. Belə ki. Təbrizdə 6 minə yaxın, İran Azərbayca-
nının kəndlərində 20 min (əsasən Salmast və Qaradağ mahal-
larında), Riza və onun ətraf kəndlərində 5 min, Muşda 300,
Rəşd, Pəhləvi, Qurqan, Şahi-Hümbətdə 1000 nəfər
17
. Müəllifin
əhalinin sayı ilə bağlı təqdim etdiyi statistik bilgilər öncəkindən
fərqlənməkdədir. Belə ki, 1955-ci ilin məlumatına görə İranda
ermənilərin sayı 119 minə çatıb. Onlardan Tehran bölgəsində 62
min, Atrpatakanda 14 min, Nor-Cuğada isə 43 min erməni yaşa-
yır
18
.
İranda Azərbaycan türklərinin ana dilində təlim-tərbiyəsi,
təhsili haqqında yazılmış onlarla araşdırmalardakı məlumatları
təkrarlamaq fikrində deyilik. Lakin onu xatırlatmaqla kifayətlən-
mək istəyirik ki. S.Z.Bayramzadənin yazdığına görə, ümumiy-
16
Alboyanyan A. Erməni köçkünlüyü tarixindən, III cild, Qahirə, 1961, s.
156 (ermənicə)
17
Qasparyan S. Xarici erməni koloniyaları bu gün, İrəvan, Haypetrat, 1962,
s. 89 (ermənicə)
18
Yenə orada, s. 97
14
yətlə 1947-1978-ci illərdə Güney Azərbaycanda orta və xüsusilə
ali təhsil ləng inkişaf etmiş, yeganə təhsil müəssisəsi olan Təbriz
Universiteti Şahın siyasətinə görə İran millətçiliyinin “etibarlı
dayağı” sayılmışdır
19
. Bu baxımdan maarif və təhsil sarıdan
ermənilərin vəziyyəti sayları milyonları aşan Azərbaycan
türklərinə nisbətən daha uğurlu olmuşdur. Həmin məsələ ilə
bağlı yuxarıda istinad etdiyimiz kitabda yazılır: Yeni məlumata
görə, İranda 67 erməni məktəbi fəaliyyət göstərir ki, onlarda
oxuyan şagirdlərin sayı 12.240 nəfərə çatır. Ümumi hesaba görə
isə hər iki erməni ailəsindən bir şagird təhsil alır
20
.
Azlıqda qalan xalqların mədəniyyət və mənəviyyat atribut-
ları həm də kitab nəşri və mətbuat orqanlarının mövcudiyyatı,
fəaliyyəti ilə ölçülür. İran nəşriyyatlarında erməni dilində çap
olunmuş ədəbiyyat, xüsusilə folklora dair kitablar barədə cənub-
lu həmkarlarımızdan bilgi almaq istəsək də onların bu sahəyə
maraq göstərməmələrinin şahidi olduq. Amma təqdirəlayiq hal-
dır ki, tanınmış ensiklopedik alim Məhəmmədəli Tərbiyət çox-
yönlü elmi və ictimai fəaliyyəti dövründə erməni dilli mətbuat
orqanlarının da şəxsi kitabxanasına toplanması ilə yaxından
məşğul olmuşdur. Müəllifin “Danişməndani Azərbaycan” (Azər-
baycanın görkəmli elm, sənət adamları) əsərinin Azərbaycan
dilinə tərcüməçiləri İsmayıl Şəms ilə Qafar Kəndli M.Tərbiyətin
“İran və fars mətbuatı tarixi” dəftərindən götürülmüş mətbuat
orqanlarının siyahısını təqdim etmişlər ki, onların içərisində tək-
cə Təbrizdə erməni dilində nəşr olunmuş qəzetlər barədə məlu-
mat da özünə yer almışdır. “Danışməndani Azərbaycan” əsərinin
yazılmasına qədər M.Tərbiyətin təqdim etdiyi erməni qəzetlə-
rinin adları bunlardır: “Ağacan” (1912-1913), “Azdarar” (1904-
1908), “Ayıq” (1912-1922), “Qaradağ” (1912-1913), “Aravod”
(1909-1912), “Arşaluys” (1918-1919), “Baykar” (1918-1919),
19
Bayramzadə S. Z. İran hakim dairələrinin Cənubi Azərbaycan maarifi sa-
həsindəki siyasəti, Cənubi Azərbaycan tarixi məsələləri (məqalələr toplusu),
Bakı, Elm, 1991, s. 46
20
Kasparyan S. Xarici erməni
15
“Zanq” (1910-1912), “Kurtoz” (1903), “Minaret” (1919-1920),
“Xosq” (1913-1914, jurnal), “Kqasır” (1919)
21
. Təəssüf ki, xa-
tırlandırılan qaynaqda Təbrizdə ana dilində çap olunmuş bu say-
da qəzet adlarına təsadüf etmirik.
Əlbəttə, erməni-fars, yaxud İran-erməni ədəbi-mədəni mü-
nasibətləri barədə burayadək ötəri nəzərdən keçirdiyimiz mə-
lumatlar tarix səhifələrində əbədiləşdirilmiş, uyğun mövzulu
kitab səhifələrində özünə yer almış faktik görüntülərdir. Və biz
bunlara etinasız, biganə qala bilmərik.
İllər boyu klassik irsin, xüsusilə şifahi söz sənətinin toplan-
ması, nəşri və araşdırılmasında önəmli zəhməti olmuş M.Fərza-
nənin adı ilə bağlı bu toplunun nəşri son dərəcə təqdirəlayiq ədə-
bi-mədəni hadisə sayıla bilər. Biz vaxtilə çap olunmuş “Güney
Azərbaycanın el çələngi” (Ön söz və örnəklər, “Çıraq” jurn.
1999, №2) təqdimat məqaləsini nəzərə alıb “Güney Azərbaycan
folkloru” adlı toplunun I kitabının mövzu və ideya tutumu, janr
və regional xüsusiyyətləri, məzmun və süjet əlvanlığı barədə söz
deməyi artıq saydıq.
Folklor örnəklərinin nəşrində əsas amil təqdim olunan ma-
terialın bəlli prinsiplərə söykənərək təqdim edilməsi ilə bağlıdır.
Yəqin ki, böyük zəhmət bahasına başa gələn bu iş ömrünün son
çağlarında doğma Vətənini tərk edib qürbətdə dünyasını dəyişən
Məmmədəli Qövsi Fərzanənin işıqlı ruhu qarşısında Müstəqil
Azərbaycan folklorşünaslığının kiçik ərmağanı kimi qəbul edil-
sə, yerinə düşər. Biz bu toplunun nəşri ilə qürur hissi keçirir və
bu yöndə əlyazma sənədləri və “qırmızı terror” qurbanlarının ilk
dəfə işıq üzü görən əsərlərinin elmi dövriyyəyə gətirilməsini
mənəvi borc sayırıq. Bunlar aşağıdakı nəşrlərdir:
1. Lələ. Yaranmışam daşdan mən. Ön sözün müəllifi və
tərtib edəni İ.Abbaslı, Bakı, Gənclik, 1995
2. Qövsi Təbrizi. Divan, İrəvan arxivlərindən, nəşrə hazırla-
yanı və ön sözün müəllifi İ.Abbaslı, Bakı, “Nurlan”, 2011, 58 s.
21
Tərbiyət Məhəmmədəli. Danışməndani Azərbaycan (Görkəmli elm və
sənət adamları), Bakı, Azərnəşr, 1987, s. 439-447
16
3. Koroğlu (Paris nüsxəsi), nəşrə hazırlayan, “Ön söz”,
“Lüğət”, “İzah və qeydlər”in müəllifi İ.Abbaslı, Bakı, Şərq-
Qərb, 2005, 233 s.
4. Hənəfi Zeynallı, Azərbaycan türk mahnıları haqqında,
mətni nəşrə hazırlayan və “Ön söz”ün müəllifi İ.Abbaslı, Bakı,
Səda, 2004, 68 s.
5. Azərbaycan nağılları, beş cilddə, I cild, nəşrə hazırla-
yanlardan biri İ.Abbaslı, Kitabın redaktoru və “Redaktordan”
başlıqlı ön sözün müəllifi, Bakı, Şərq-Qərb, 2005, 358 s.
Cild H.Zeynallının üç cildlik “Azərbaycan nağılları”
əlyazması əsasında hazırlanmışdır.
6. Folklor çələngi (mətni nəşrə hazırlayan, tərtib və ön
sözün müəllifi İ. Abbaslı), “Azərbaycan folklorunun ilkin nəşr-
ləri” seriyası, 7-ci kitab, Bakı, Nurlan, 2008.
7. Bəhlul Behcət. Qaçaq Nəbinin tarixi, mətni hazırlayan və
“Ön söz”ün müəllifi İ.Abbaslı, Bakı, Çıraq, 2011, 296 s.
İranda – xüsusilə Güney Azərbaycanda– Təbrizdə olmaq
arzu şəklində qalsa da, şübhə etmirik ki, M.Fərzanənin adı ilə
bağlı bu toplu güneyli həmkarlarımız, folklor həvəskarları tərə-
findən rəğbətlə qarşılanacaq.
Prof. İsrafil Abbaslı
Bakı, 2013
Dostları ilə paylaş: |