DAŞ yuxular 1 Әkrәm Әylisli Daş yuxular
Yüklə 0,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
| DAŞ YUXULAR
60 - Cavan oğlan, sәnә bir söhbәt elәmәk istәyirәm, amma qorxuram mәnim özümü dә dәli sayasan. Hәqiqәtәn dә Әylisdә çoxlu cin var. Cin deyәndә mәn ruhları nәzәrdә tuturam. Heç bilirsәn Qulunun evindә hansı ruh yaşayır? Bir vaxt burada Minas adında çәpgöz daşyonan yaşayırdı. Çox kilsәnin daşını bu nәslin ustaları yonub hazırlayıblar. Minas ömrü boyu daşla әllәşib: mәzar daşı, dәyirman daşı yonub, yola döşәnәn daş çәkiclәyib, belә-belә işlәrdәn çox görüb. Dәli Qulunun babası Abdulla da eynәn nәvәsi kimi tәnbәlin, yekәbaşın biriydi. Bazarda araba dartırdı,daha doğrusu, çaydan çayxanaya su daşıyır, qazandığı qәpik-quruşun başına elә oradaca daş salırdı. Gәrәk ki, belә bir hadisә baş verib: elә ki, Әdif bәy Әylisdәki ermәnilәri qırmaq әmri verir, bu çaqqal Abdulla qorxusuz-hürküsüz şirә dönür. Özünü salır mәhlәyә, balta götürüb cumur Minasın evinә. Minas hәyәtdә sakitcә oturub daş yonurmuş. Hiylәgәr Abdulla әvvәl Minasın başını kәsir, sonra onun arvadına, yazıq tifillәrinә dә aman vermir. İndi, әzizim, әdalәt naminә özün de, bu Qulu Minasın evindә aydan-arı, sudan duru yaşaya bilәrmi? Allah haqqı, yaşaya bilmәz! Minasın әzablı ruhu heç vaxt ona dinclik vermәz. Allah o qәdәr unutqan deyil ki, belә alçaqlığı bağışlasın. Görünür Vuraqırdın mistik mәnzәrәsi doktor Abasәliyevi dә bәrk tәsirlәndirmişdi. O tez-tez addımlarına ara verir, ayaqları altında küçәyә döşәnәn, min illәrin sürtüb hamarladığı çay daşlarına nәzәr salırdı. Dağıdılmış qәdim evlәrә sonsuz heyrәt içindә baxır, gözünü hәyәtlәrdәn, ağaclardan ayıra bilmirdi. Ola bilsin ki, mәhz hәmin gün, Pessimis Qulu ilә söhbәtdәn sonra, mәhz DAŞ YUXULAR 61 çoxillik qәnaәtlәri pisxoloqu tәhrik elәmişdi ki, beynindә közәrәn çәk-çevirlәrinin sәbәbini aydınlaşdıra bilsin. O әsәbi halda, hәm dә anlaşılmaz qәribә bir sәslә dedi,- Ermәni evi zәbt elәyәn hәr bir әylisli ailәsindә pisxi xәstә var - dedi. - Mәn bunu sәnә hәkim kimi deyirәm. O evlәrdә dinclik görәn kimsә varmi? Әgәr tәrәddüd elәyirsәn, Vuraqurddan aşağıdakı evlәri bircә-bircә sayaq. Götürәk Daş kilsәnin yanında Mırıq Müzәffәrin evini. Heç kim deyә bilmәz ki, özünün, yaxud arvadının başı yerindә deyil, normal adamdılar. Çünki onların doğulduğu vә böyüdüyü ev basqınlar zamanı әlә keçirilmәyib. Amma onların uşaqlarına fikir ver, hamısı pisixi xәstәdir. Kәmağıllılığın klassik forması göz qabağındadır. Bir vaxtlar xәstәxanamızda Müzәffәrin iki qızını müalicә elәmişәm. Necә lazımdır elә, kefin islәyәn kimi müalicә elәmişәm. Ola bilsin, sәn o qızları elә indicә küçәdә, bulaq başında görәsәn. Elә bil xәstә quzudular. Bir adama salam vermәzlәr, kimsә ilә kәlmә kәsmәzlәr. Çünki tutulduqları azar sağalmazdır. Mәncә, bu xәstәlik deyil, cәzadır. Günaha görә Allahın insanlara verdiyi cәzadır... Mırıq Müzәffәrdәn azca aşağıda Qaban Qurbanın evidir. Görürsәnmi, nәvәsi nә kökdәdir? Dırmaşır hasara, ordan gәlib gedәnin başına daş yağdırır. Bax hәlә talanlar zamanı zәbt edilәn evlәrin günü-güzaranı necәdir? Götür Bәyaz qocanın oğlu Qafili - üzdәn ağıllı-başlı adamdır. Әslindә isә başdan xarabdır. Ona ayrı nә ad verim ki, qarşılaşanda mәni yalan olmasın bir saat çәnәsinin altına salıb qara atın belinә qalxan Mәhәmmәdin Sina dağına - Allahla görüşә yollanmasından danışır. Yaxşı, xәstә- xüstәni qoyaq bir qırağa. Sağlam, ya qeyri sağlam olsun, DAŞ YUXULAR 62 bu boyda Әylisdә bir nәfәr tapmazsan ki, o zaman ermәniyә nahaq qan uddurub, indi isә qulağı dincdir. Özün qulağınla eşidirsәn - Mәxsәti Aleksin (ermәni, Yerusәlimdә İsus mәbәdinin nümayәndәsi) evinә soxulan Qәzәnfәr hәr axşam balalarıyla döyüşdәdir, qışqırır onların üstünә, hәdәlәyir, söyür... O qardaşlar isә hәr an bir- birinin boğazını quş boğazı kimi üzmәyә hazırdı. Budur bax, valideyinlәrin günahı ucbatından övladlar hansı zülümü ayaqlayırlar. Ayaq altına salıb tapdaladığımız ruhlar imkan vermirlәr ki, bu fani dünyada rahat yaşayaq. Qәssab Mәhәmmәd küçәnin tam ortasında Keşiş Mkrtçın qızını xançalla doğradı. Mәhәmmәdin ahıl vaxtını görmәdim,amma Bakıya gәlib-gedәnlәr deyirdi ki, o it olub hürürmüş, gözlәri tutulub, sonra da iflic olub, ağzı әyilib durub qulağının dibindә. Hәlә bu nәdir ki, oğraşın qarnını ishal doğrayıb, deyirlәr ayaq yoluna girib gücәnәndә dalından çıxan gurultu Zәngәzura çatırmış. İndi hamı onun adı gәlәndә burnunu tutub qәbrinә tüpürür. Bir sözlә, cavan oğlan, inanmıram ki, bu yerlәrә bir dә xoş gün qismәt ola. Görürәm ki, heç indiki әylislilәr dә buna inanmırlar. Qulunun evindәn azca arallanandan dәrhal sonra doktor Abasәliyev ilk alaqapını araladı, hәyәtә girdilәr. Ev sahibi Nubar eyvanda oturub yun didir, dodağının altında öz-özüylә nәsә mırtdanırdı. - Keçin içәri, keçin - deyә onları salamladı - xoş gәlmisiniz. Gün hardan çıxdı, doktor, biz dә yada düşdük. Deyirlәr bir aydır burdasan, üzünü ilk dәfә görürәm. Doktor Abasәliyev: - Taxsır kimdәdir? Heç ayağını evdәn bayıra qoyursan ki, camaat da sәni görә bilsin - dedi vә hәyәtә göz DAŞ YUXULAR 63 gәzdirdi. - Göz dәymәsin, hәyәt-bacan gülür. Deyәsәn, sudan korluğun yoxdur. - Allah hәr kәsә ürәyincә versin, Zülfü qardaş. Hәlә ki, qapı-bacaya baxmağa taqәtim var. Mudaramız sudur, şükür bu il kәsildiyi olmayıb, irәlikindәn dә bol gәlib. Bu saat samavarı alışdırım, bir qәsәng çay verim sizә. - Zәhmәt çәkmә, indi gedirik. İki-üç dәqiqәliyә gәldik, görәk necәsәn. Olmaya hәlә dә tәk qalırsan. - Tәk qalıram, doktor, tәk, - Nubar arvad göynәdi. Qızın biri körpә-körpә qәhr oldu, alçağın birinә vuruldu, sonra da başına nöyüt әmdәrib cavan canını yandırdı. İki qızı yetim qaldı. Oğlum da gedib bir rusla evlәndi, bir әlcә әppәyә döndü, onu da it apardı, odu -budu buralara üzükmәyib. - Bu evdә yaşayan ermәnilәr yadına gәlir, ay Nubar? - Arakel idi dә, sәn mәnnәn dә yaxşı bilirsәn. Arvadı Esxinin qayadan atılmağı elә bil dünәn olub. Mәn ömrümdә heylә qәsәng qadın görmәmişәm. Nә tәhәr yanıqlı oxuyurdu, ay Allah?! Hәm öz dilindә, hәm dә müsәlmanca. Sәbәbkar Allah lәnәt elәmiş Әdif bәy idi. Onun dәstәsi Әylisә girәn kimi, bәdbәxt ağlını itirdi. Yadındadır dә gün işaracaq çıxırdı Xişkeşenin ortasına, qayaların başına qalxıb oxuyurdu: Allaha bax, qızışıb baş aparma, Dәymә bizә, döymә bizi, Әdif bәy. Biz Әylisin güllәriyik, qoparma, Әymә bizi, qıyma bizә, Әdif bәy. - Bәs bu hәyәtdә Arakeli kim öldürdü? - doktor Abasәliyev inamsız-inamsız soruşdu. DAŞ YUXULAR 64 - Arakeli evdә öldürmәdilәr axı, doktor, - Nubar arvad mәәttәl-mәәttәl cavab verdi. - Arakeli әkinlikdә gürzә güdaza verdi - Әbdulalı. Bilirәm nәyә işarә elәyirsәn, amma bil, bu hәyәtdә bir damcı da qan axıdılmayıb. Doktor dәrin düşüncәyә daldı. - Ola bilәr - dedi - yәqin sәhv salıram. Biz hәyәtә girәndә sәn kiminlә danışırdın? - Burda kim var ki, kimlә danışım? - Nubar arvadın gözlәri yaşardı: - Bir әlimdir, bir yaxam, özüm-özümlә danışırdım. - Nubar, ruhların varlığına inanırsan? - o, titrәyәn sәslә soruşdu. - İnanıram, doktor, Allaha, Peyğәnbәrә inandığım qәdәr inanıram. Elә o ruhlardır bizi bu kökә salan, Zülfü, bilirәm hansı sarı simә vurursan. Yadına düşür o vaxtların Marağa iranlıları? Yadındadır, ermәni qırğınından xeyli irәli hәftә sәkkiz, mәn doqquz bizә әdviyyat, xurma , saqqız, zәncәfil, darçın gәtirәn hәmin marağalı tacir, sonuncu kәrә gәlәndә nә dedi? "Nә qәdәr gec deyil tәrk elәyin buraları, - dedi-bu qәdәr mәzarları olan yerdә insan xoş gün görә bilmәz" - Nubar arvad birdәn göz yaşları arasından gülümsündü, uzun vә dәrindәn elә bir nәfәs dәrdi ki, sinәsindәn qopan xışıltı bir müddәt kәsilmәk bilmirdi: - amma, Zülfü qardaş, Әylis müsәlmanları qәdim qonşularıyla Nuh Nәbiyә qәdәr bir yerdә yaşasaydılar da araya bu boyda düşmәnçilik düşmәzdi. Әdif bәyin әmirindәn sonra bizimkilәr zalımlığa әl atdılar. Әgәr sәnin atan Hacı Hәsәn müsibәt baş verәndә burda olsaydı, bәlkә adamlar utanıb-çәkinәr, ermәnilәri qırmazdılar. DAŞ YUXULAR 65 Ermәnilәrin mal-mülkünә çoxdan göz dikәn qatillәr tamah ucbatından әllәrini qana batırdılar. Doktor Abasәliyev Nubar arvadın söhbәtinә elә qulaq asırdı ki, bütün bunları guya ömründә birinci dәfә eşidirdi. Halbuki, bir neçә gün öncә o özü hәr seyi әn xırda detallarına qәdәr Sadaya söylәmişdi. Nubar arvad Әylisin ahıl sakinlәrindәn idi. Eyni zamanda Әylis ermәnilәrinin doğranıb qәtlә yetirilmәyini görәn orta yaşlı insanlar da az deyildi. O qәtliyamı öz insanlığına vә insanlara münasibәtinә görә hәrә bir şәkildә danışırdı. Amma şahidlәrin heç biri hәqiqәti gizlәmәk fikirindә deyildi. Müxtәlif adamların dediklәri sonda eyni faktı tәkrar tәsdiqlәyirdi. İş nә tәhәr olub, nә tәhәr başlayıb, necә sona çatıb, bu mәsәlәdә demәk olar ki, bütün adamların fikirlәri üst-üstә düşürdü. Әhvalat belә olub: Әylisin ermәni әhalisinin nәinki gözlәmәdiyi, ümumiyyәtlә ağıllarına belә gәlmәdiyi halda, Әdif bәy başda olmaqla 30-40 türk atlısı bütün evlәrin qapısını döyür, ermәniyә dә, müsәlmana da bildirir ki, bәs, barışıq olacaq, bu sәbәbdәn hamı yığışsın filan ermәninin hәyәtinә. Camaat deyilәn yerә yığışır, türk әsgәrlәri müsәlman vә ermәnilәri ayırıb hәr topanı hәyәtin ayrı tәrәfindә sıraya düzür. Qәfil hardansa әmr eşidilir: "Atәş". Dörd bir tәrәfdәn hәyәtә cuman türk әsgәrlәri ermәnilәri güllәboran elәyirlәr. Çoxu yerindәcә qәtlә yetirilir, yaralananların, nәfәsi üstündә olanların başını ya xәncәrlә başını üzürlәr, ya da birbәbir süngüdәn keçirirlәr. Qırdıqların elә hәyәtdә, bağçada xәndәk qazıb üstünü torpaqlayırlar. Tövlәdә, evdә gizlәnәn ermәnilәri isә elә DAŞ YUXULAR 66 oradaca od vurub diri-diri yandırırlar. Hәmin dәhşәtli gün evdәn bayıra çıxmağa ürәk elәmәyәn müsәlman arvadları sonralar xatırlayırdılar: "Bir hәftә arxlardan qırmızı qan axdı". "Әdif bәy qarğa kimi qara atın üstündә oturmuşdu, "Atәş" deyib bağırdı, atını qamçılaya-qamçılaya çapıb getdi. Elә o dәqiqә dә güllә yağış kimi yağdı. Elә bil göy guruldadı, havanı bomboz toz-duman bürüdü. Elә dәhşәtli hay-hәşir qalxdı ki, dünya yaranandan elә bir şey görülmәyib. Hәyәtlәrdә itlәr hürüşmәyә başladı, ağaclardan sığırçınlar çığırışıb uçdu. Perikmiş qarğalar, göyәrçinlәr bir göz qırpımında kәnddәn qeybә çәkilib dağlara sığındı. Sanki cәhәnnәmin ağzı aralanmışdı. Günәş göy üzündәn yerә düşüb çilik-çilik olmuşdu. Saday Sadıqlı, indiyәcәn Әylisdә baş verәn qәtliyam barәdә sakit, dәhşәtә gәlmәdәn danışan adam görmәmişdi. Sadayın yaddaşı balaca vәtәnindә baş verәn qanlı tarixçәnin bir parçasıydı. Doktor Abasәliyevlә tanışlıqdan sonra artist, abadlığı, heyrәtamiz tәmizliyi, sahmanlı küçәlәri ilә "balaca Paris", yaxud "balaca İstanbul" adlanan Әylisin - bu yığcam coğrafi әrazinin әsil qiymәtini sözün tam mәnasında anladı. Yalnız bundan sonra Allaha bütün varlığı ilә inanan insanların ağılı vә zәhmәti sayәsindә yaranan zәngin mәdәniyyәtin, әvәzsiz irsin mahiyyәtini dә anlamağa başladı. Doktor Abasәliyev, onun öz ifadәsi ilә desәk, sadәcә Әylisin "fanatı" deyil, eyni zamanda bu yerlәrin tarixçisi, pisxoloqu, yeri gәlsә lap filosofu idi. Saday Sadıqlı ilk dәfә doktor Abasәliyevdәn eşitmişdi ki, möhtәşәm rahib Mosop Maştos bax elә bu Әylisdә ermәni әlifbası tәrtib elәyib, DAŞ YUXULAR 67 görkәmli yazıçı Ratfi vaxtilә kәnd mәktәbindә balalara dәrs verib..." Cavan oğlan, Әylis İlahi yerdir! - doktor Abasәliyev dәfәlәrlә Saday Sadıqlıya tәntәnәli şәkildә bәyan elәmişdi - Biz onun başına açdığımız oyunlar ucbatından qiyamәt günü Allah qarşısında cavab vermәli olacağıq. Doktor Abasәliyevin dediyinә görә 1919 - cu ildә qırğınından canını qurtaran bir ermәni qadın Fransada Aqulis, yәni Әylis adlı yenigül növü görüb. Tiblisidә yaşayan qadın rәssam Qayana Xaçaturyan ömrünün sәrasәr 9-10 ilini yalnız Әylis kilsәlәrinin rәsmini çәkmәyә sәrf elәyib. Bir sözlә, doktor Abasәliyevin dediyindәn belә çıxır ki, "Әylis" Allahın min bir adından biridir. Ola bilsin, onun Әylis sevgisindә ermәni, yaxud müsәlmanın elә bir rolu yoxdur. Әksinә, bu inanan bir insanın böyük hәqiqәtә özünәmәxsus vә xeyirxah yanaşmasıdır. "Bu Nubar var ha , qız vaxtı çox ağıllı olub. Hәmin vaxtlarda İstanbul tәhsilli Mirzә Vahabın yanına gedirmiş ki, oxuyub - yazmağı öyrәsnin" - Doktor Abasәliyev bu sözlәri deyәndә onlar Nubar arvadın evindәn xeyli aralanmışdılar. Deyәsәn, Nubar arvadın hәyәtindәn çıxandan sonra hәyacanlı idi. - Bәlkә qarının sәmimiyyәtindәn, yaxud ayrı bir sәbәbdәn heyrәtlәnmişdi. Әgәr bir qәdәr sonra Zöhrә arvadla görüşmәsәydilәr, yәqin ki, onlar evә elәcә fikri dağınıq, dilxor halda qayıdacaqdılar. Çox güman, küçәdәn ötüb keçәnlәri görmәk üçün darvazanın bir tayını açıq qoyan Zöhrә arvad artirmaya qalxan pillәkәnin başında oturub buğlanan çay içirdi. Әl qapısından başlamış hәmin artırmaya qalxan pillәkәnә qәdәr hәt tәrәf tәrtәmiz süpürülmüşdü vә hәyәtә su DAŞ YUXULAR 68 sәpilmişdi. Növ-növ güllәr-çikәklәr bitәn uzunsov lәk salınmışdı. Hәyәtin ortasında dayaz arxla çay axıb gedirdi. Belә qapı saxladığına görә sözün bütün mәnalarında Zöhrә arvada sağol düşür. Mәxsusi iri qablarda әkilәn, sırayla artırmanın qabağına düzülmüş limon ağaclarına söz ola bilmәzdi. Dәqiq, bu dibçәk limonlarının әvvәllәr Haykanuşa mәxsus olduğu Sadaya irәlicәdәn mәlum idi. Qәribәsi bu idi ki, doktor Abasәliyev dә Haykanuşun Limonlarını o saat tanıdı. - Bura bax, sәn niyә Haykanuşun limonlarını dartıb gәtirmisәn bura? - O, әl qapısından tam içәri adlamamış soruşdu. - Nәdi? Limonu görәn kimi yaran tәzәlәndi? Hәlә dә mәnim kimi gözәlә göz yumursan? - Nә qalıb ki, sәnin gözәlliyindәn? Nәyin vardı tәlәf elәmisәn çıxıb gedib, ay mәnim ürәyim Zöhrә! Açıq-aydın görünürdü ki, onlar çoxdanın ülfәt bağlayıblar vә aralarında zarafat var. - Amma sәn, maşallah, konfet kimisәn, - dedi vә artırmadan üç köhnә kәtili gәtirib arxın qırağında limon dibçәklәrinin yanına qoydu. Keçin әylәşin. Bu saat sizә әla çay verәcәm, indeyski. Bu istidә hardan belә? - Zöhrә arvad әlindәki iki stәkanı kәtilinin birinin üstünә qoyub, elә ağacdanca qopardığı limonu doğraya-doğraya soruşdu: - Nә әcәb arvadını gәtirmәmisәn? - İstәmәdi. - Doktor Abasәliyev stakana süzdüyü çayın qoxusunu lәzzәtlә sinәsinә çәkdi. - Bir balaca ürәyi qaydasında deyil, Zöhrә. Uzaq yola çıxmağa ehtiyat elәyir. DAŞ YUXULAR 69 - Qızın necәdi? Deyirlәr diş hәkimi olacaq? Olsun, olsun. Allah qorusun onu. Sәnin kimi doktorun mәnә nә xeyiri? Bәlkә qızına deyәsәn ağzıma diş sala - Zöhrә arvad dişsiz, batıq ağzını sığallayıb dedi. Doktor Abasәliyevin әhvalı yavaş-yavaş düzәlirdi. Soruşdu: - Bәs yazıq Xankişinin başına harda daş saldın? O dünyaya göndәrmisәn deyәsәn? - Xankişini görüm yazıq ilan vursun, Zülfü! Köpәk oğlu mәnnәn yaşadı ki? Üç il sığalladı, gecә-gündüz kefini çәkdi. Sonra da oğru pişik kimi sivişib çıxdı aradan. Görün nә deyirdi: mәnә qısır arvad lazım deyil. Çaqqal oğlu mәndәn aralanandan sonra, iki kәrә evlәndi - hanı, züryәti olmadı. Axırı başa düşdü ki, tәqsir mәndә deyil, özü törәdә bilmir. - Zöhrә arvad yumşaqca doktor Abasәliyevin çiyninә toxundu. -Tifağın dağılmasın, neylәyәk, sәn dә mәni saymadın, gedib şәhәrli qızı tapdın. Hazırcavablığı ilә tanınan doktor Abasәliyev nәsә bu dәfә özünü itirәn kimi oldu, möhkәm qızardı, düşdüyü vәziyyәtdәn tez çıxmaq üçün dәrhal söhbәti dәyişdi: - Deyәsәn, göyçәk bacılığın da sәndәn aralaşıb. Bu limonlar mәnә dәhşәtli dәrәcәdә tanış gәlir. - Әlbәtdә, onun limonlarıdı. Haykanuşdan savayı bu kәnddә kimin belә limonları ola bilәr? - Zöhrә arvad stakanlara çay süzә-süzә dedi. - Hә doktor, Haykanuş ötәn payız yıryığış elәyib getdi. Erevana, oğlu Joranın yanına getdi. Bәlkә dә özündәn olsaydı, qalardı. Jora tәkid elәdi. Çıxıb gedәndә nә hala düşdüyünü gәrәk özün görәydin. Hәyәtdәn, evdәn heç cür qopmaq istәmirdi. Ağacların başına dәli kimi dolanırdı. Artırmanın surahısını DAŞ YUXULAR 70 qucaqlayıb öpürdü. Lap çıxa-çıxda gәlib durdu burda, limon ağaclarının önündә, hönkürdü, elә bil qoyub getdiyi yeddi limon ağacı deyildi, yeddi körpә balasıydı. Belә, o vaxtdan bәri yeddi ildi qapı-bacaya mәn baxıram. Bu il limon yaxşı gәtirib, bir iri vedrә yığıb özünә göndәrdim. Bizimkilәr il boyu Erevana mal dalınca gedib-gәlirlәr, verdim onlar apardılar - Zöhrә arvad işıldayan yarpaqlar arasından bir cüt limon üzüb kәtilin üstünә qoydu. - Götürün, bu da sizin payınız, hәrәnizә biri düşür. Evdә çayla içәrsiz. Sizin kimi әziz qonaqlar üçün hәr ağacın üstündә üç-dörd dәnә saxlayıram. Çayın sәbәbinә yorğunluğu canından çıxan doktor Abasәliyev limon ağaclarını süzüb qәmli halda gülümsündü. Sonra isә söhbәti davam etdirmәk xatirinә sual verdi: - Nә yaxşı Haykanuş sәni Erevana qonaq çağırmır? - Çağırır, niyә çağırmır. Dәfәlәrlә Erevan bazarında alver elәyәn әylislilәrdәn xәbәr göndәrib ki, bacıma deyin, gәlsin, on-on beş gün qonağım olsun. - Zöhrә arvad gülüb doktora göz vurdu. - Hә, necә bilirsәn? Bәlkә gedim olan müsәlmanlığımı da qoca yaşımda ermәninin xarabasında qoyub gәlim? - Nә tәhәr belә deyirsәn ey, onsuz da içindә olduğun ev ermәni evidi dә... - Sәn bu qoca dәcәlxataya fikir ver. - Zöhrә arvad ucadan Sadaya sәslәndi. - Dәli hәkimindә ağıl hardan olsun? - dedi vә doktora yarıciddi, yarızarafat barmaq silkәlәdi. - Bu evi atam Mәşәdiәli on beş qızıl tümәnә Samveldәn - Arutyun dayıdan alıb. Guya bilmirsәn... - Bilirәm. Mәn o mәnada demәdim. DAŞ YUXULAR 71 - Atamın qarasına danışsan, mәn sәndәn incimәrәm. Sәni and verirәm Allaha, Zülfü, o cәllad Mәmmәdağanın adını bir dә heç harda dilinә gәtirmә. Onun becins törәmәlәri özündәn dә betәrdi. Cingöz Şabanı deyirәm, Zülfü. Deyirlәr, sәni dә incidib. Ondan aralı dur, bu tayfadan nә әmәl desәn gözlәmәk olar. - Sәn hardan eşitmisәn mәni incitdiyini? - O, sonsuz heyrәtlә soruşdu, hiss olunurdu ki, әsәblәşib. - Bu kәntdә heç nәyi ört-basdır elәmәk olmaz. O gün bulağın başında arvadlar xısınlaşırdılar. Deyir, hardansa qoca-qaltax tısbağa tapıb, hasardan tulayıb sizin hәyәtә, deyir tısbağanın çanağına yazıb yağışdırıblar ki, "Bu mәnәm, keşiş Mıkrtç, ermәni casusu Zülfü Abasәliyevin doğmaca qardaşı". Zәhra arvad doktorun hirsdәn bozardığını görüb susdu. Saday qәssab Mәmmәdağanın oğlu, keşiş Mıkrtçın qızını öldürәn, heç bir әclafla müqayisә olunmayacaq dәrәcәdә alçaq adam olan Cingöz Şabanı çoxdan tanısa da tısbağa әhvalatını birinci dәfә eşidirdi. Sadaydan beş- altı yaş böyük olan Cingöz Şaban, o Şaban idi ki, bir vaxtlar on-on bir yaşı vardı, cibindә qәssab bıçağı, çiynindә ov tüfәngi gәzdirirdi. Bax elә o tüfәnglә Şaban o yaz, Allah bilir hardan Әylisә - Daş kilsәnin hәyәtinә tәzib gәlәn babbalaca, qara, qәşәng tülkü balasına atәş açıb onu qanına qәltan elәmişdi. O vәdә Sadayın dörd, ya beş yaşı var idi. Bununla belә, o gecә baş verәn hәmәn hadisәni ömrü boyu unutmadı, hәtta dәfәlәrlә yuxusunda tәkrar sәslәnәn güllә sәsinә diksinib ayıldı. Qәtlә yetirilәn tülkü balasının hasara bulaşan qanını qar-yağış çoxdan yuyub aparmışdı, amma Sadayın yaddaşında qıpqırmızı DAŞ YUXULAR 72 qan lәkәsi o hasarın üstündә qiyamәtәcәn qızarıb qaldı, heç zaman pozulmadı. İndi dә, şübhәsiz, davakar Şaban hasardan atılan üstü yazılı tısbağa barәdә Әylisә şәxsәn özü xәbәr buraxmışdı. Haykanuş Sadayın tez-tez rastlaşdığı, az-çox yaxından tanıdığı iki qadın ermәnidәn biri idi. Әylisdә başqa ermәnilәr dә vardı. Ancaq onlar azәrbaycanlılardan heç fәrqlәnmirdilәr, elә buna görә dә Sadayın yadında qalmayıblar. Sadayın Bakıdan tәtilә getdiyi ilk yayda Haykanuş hәlә Әylisdә yaşayırdı. Dәrddәn vә daim torpaqda işlәmәdәn yumaq kimi bükülsә dә hәlә ki, tәsәrrüfatını idarә elәmәk gücündә idi. Hәyәtinin arxın yanındakı balaca әkin yerini öz әllәri ilә qazır, kәrkilәyib yumuşaldır, özü üçün lobya, kartof, xiyar, pomidor, göy-göyәrti әkirdi. Әylisdә hәr evә pay çatan limon ağaclarına da özü baxırdı. Qadın Erevana, doğma oğlu Joraya armud, şaftalı, qax (meyvә qrusu), sucuq ( içinә qoz doldurulmuş meyvә lülәsi) göndәrirdi. Digәr ermәnilәr kimi o da müqәddәs günlәrdә bütün vaxtını Vәng kilsәsindә keçirir, saatlarla xaçın altında dayanıb dua edirdi. İşdәn-gücdәn yorulanda darvazanın ağzında oturub yaxın qonşularla, tәbii ki, hәm dә Zәhra arvadla dәrdlәşirdi. Haykanuşun evi Vәng kilsәsindәn xeyli aralıda, çayın çökәyindә, kәndin müsәlmanlar yaşayan hissәsindә idi. Yolun uzaqlığına baxmayaraq kilsәni qeyd-şәrtsiz Haykanuşun ikinci evi saymaq daha doğru olardı. Hәr gün möhtәşәm, topdağıtmaz darvazadan çıxıb kilsәnin DAŞ YUXULAR 73 hәyәtinә gәlir vә sanki durduğu yerdә ağlını itirir, mәbәdin başına dәli kimi dolanmaqdan yorulmur, daşı- divarı öpüb xaç çevirirdi. Nәhayәt, qoca Haykanuş qarı yaxınlaşıb qapının önündә dayanır, divardakı Әylis müsәlmanlarının "başı çalmalı, әli uşaqlı" dediyi qadın vә uşaq divar rәsminin önündә bir neçә dәfә xaç çәkirdi. Saday Haykanuşun Erevanda yaşayan oğlu Joranı bir neçә dәfә Әylisdә görmüşdü. Joranın qızı Lüsik Erevandan Әylisә gәlәndә Sadayın on bir-on iki yaşı olardı. Onlar eyni sinifdә oxuyan, biri - birindәn aralanmayan üç dost idilәr - Sarı Saday, Bomba Babaş vә Cambul Camal. Biçilmiş zәmi yerindәn başaq topalamağa birgә gedirdilәr. Dağlara dırmaşıb qayalar, daşlar arasından quş yumurtası yığırdılar. Mәktәbdә dәrs olmayanda, başağa getmәyәndә, küçәdә aşıq-aşıq oynamaqdan bezib yorulanda, özlәrini kilsәnin hәyәtinә salırdılar. Vә su çәkib ağırlaşmış çay daşları ilә Daş kilsәnin hәyәtindәki abidәlәrin qulağını qoparmaq, burnunu sındırmaq üçün dәridәn - qabıqdan çıxırdılar. Divarlara yapışdırılan xaçları qopardırdılar. Vuqarıdın hündür damına qalxıb oradan kәndi fitә basırdılar. Vәng kilsәsinin hәyәtinә tәpilib Mirәli kişinin әkdiyi lobya, noxud, qarğıdalı vә rәngbәrәng güllәri heyvan kimi yoluşdurur, әzib tökürdülәr. Çay yatağından tapıb hәmişә ciblәrindә gәzdirdiklәri bıçaq kimi iti tinli çalpara daşlarla kilsәnin divarlarına ad yazırdılar: "Sarı Saday, Bomba Balaş, Cambul Camal". Sarışın saçlar Sadaygildә nәsillikcәdi. Balaş, Bonba lәqәbini tәkәbbürlü xasiyyәtinә, diribaşlığına, sağlamlığına DAŞ YUXULAR 74 vә güclü olmağına görә qazanmışdı. Camalın Cambul adı almağının isә mәxsusi, olduqca kәdәrli tarixçәsi vardı. O, müharibәdәn irәli doğulub, iki yaşına çatanda onları atalarından ayrı salan dava düşüb ortalığa. Ancaq dava bitәndәn üç-dörd il sonra xәbәr çıxıb ki, bәs Camalın atası Sümük Sәfi sağdı. Arvadı Dilruba Sәfidәn belә mәzmunda bir mәktub alıb, bәs o ölmәyib sağ-salamatdır vә hal-hazırda Qazaxstanın Cambul vilayәtindә yaşayır. Yazıb ki, orda ikinci dәfә evlәnib, hәtta bir oğlu da dünyaya gәlib. Sonra yazıb, bir daha Әylisә ayaq basmayacaq, әgәr oğlu Camalın meyli çәkirsә atasının yanına - Cambul şәhәrinә gәlә bilәr. Belә dәhşәtli mәktubdan sonra günlәrin birindә Camalın nәnәsi Әzranın qışqırığı bütün kәndi yuxudan durğuzdu. Sәbәb dә bu idi ki, qızı Dilruba bir şüşә nefti tәpәsinә әmdәrib özünü odlamaq istәmişdi. Bu hadisәdәn sonra Camalın anası heç cür özünә gәlә bilmәdi. Yemәdi, içmәdi, gecәlәr yuxusu әrşә çәkildi, әli işә - gücә yatmadı, ev-eşik tamam yadından çıxdı. Sonda başına hava gәldi, gecәlәr dişi canavar kimi dağların, tәpәlәrin arasında dolaşıb әrini axtardı ki, onu tapıb cәzalandırsın. Amma Cambulun yolunu tanımır, ora nә tәhәr getmәyi dәrk edә bilmirdi... Camalın anasının cәsәdini Әylisdәn otuz-qırx kilometr aralıda daş yola sәrilmiş tapdılar. Bu sarsaq adın Camala qoşulmağının tarixcәsi belәdir. Saday Bakıya gedәndәn sonra Camal demәk olar ki, hәr gün onun yadına düşürdü vә hәr dәfә dә Camal gözünün qabağına gәlәndә Vәng kilsәsini, onun hündür gilәnar ağacları sıralanan hәyәtini, beli daim şalla sarınmış Haykanuş qarını xatırlayırdı, DAŞ YUXULAR 75 hәmәn o Haykanuşun paltarının qolunu dirsәkdәn yuxarı çirmәlәyib ağlamaqdan özünü zorla saxlayan Camalın başını yaxşı-yaxşı sabunlayıb yuduğunu gözünün qabağına gәtirirdi. O sәhәr ikisi dә kilsә hәyәtindәki uca gilas ağacına dırmaşmışdı. Havalar çoxdan istilәnmişdi. Amma Camal bütün qışı sinifindә arxa partada başı kepkalı oturmuşdu vә o bütün qışı başına keçirdiyi o kepkanı hәlә dә soyunmamışdı. Sinif rәhbәri Muleyli müәllimә dәrs ili başlanandan ta yay tәtilinin axır günlәrinә qәdәr dәrs saatlarının әsas hissәsini mәhz bu kepkanın müzakirә vә tәhlilinә hәsr edirdi. Heç elә bil ötәn qış Әzra nәnәnin gözlәrinin tutulduğunundan, anasının ölümündәn sonra bir Allah bәndәsinin eyninә gәlmәyib ki, Camalın başı nә müdddәtdәn bәri yuyulmayıb. Heç demә, bu kәnddә әn yaxşı insan Haykanuş qarı imiş. Heç demә, Haykanuş Cambul Camalın hәmәn sәhәr kilsәnin hәyәtinә gәlәcәyindәn xәbәr tutubmuş. Uşaqlar hәlә ağacın başında olanda, o gilasın altında ocaq çatır, yekә mis tiyanda su qızdırır, evdәn mәhrәba, sabun, dolça ( su tökmәk üçün ) bir dә lap axırda Camalın başına sürtmәk üçün yarımletirlik bankada qır rәngindә qara mәhlul tәdarükü görür. Haykanuş qәfil Camalın kepkasını dartıb çıxaranda Babaş nә tәhәr iyrәnirsә, bayaqdan qarnına doldurduğu gilasın elliyini qusur, Saday baxa bilmir, gözünü yumub üzünü o yana çevirir. Haykanuş vaysına-vaysına "Vay" deyib başını tutur. Camalın Başında bit qarışqa yuvasının ağzı kimi qaynaşırmış. Haykanuş Camalı ocaq başında, hamar çay daşının üstündә otuzdurur. Saday dolçanı isti DAŞ YUXULAR 76 su ilә doldurub Camalın başına tökür, qarı bitli başı sabunlayıb dәridәn qan çıxanacan tükün dibini dırnaqlayır, kir-pasağı tökür, sonra dönә-dönә sabunlayıb asta, yanıqlı sәslә: - Әziz balam. Yazıq uşaq. Yetim balam! - deyir. İndi, Bakının xәstәxana çarpayısında huşsuz halda döşәnib qalan Saday Sadıqlı bu sәsi o qәdәr qәqiq, o qәdәr yaxından eşidirdi ki, o sәs nә yuxuydu, nә xәyal, sanki Haykanuş indinin indisindә palatada, onun lap böyründәydi. Haykanuş qarı Camalın başını dönә-dönә yuyandan, dәrman sürtüb üstündәn cuna ilә sarıyandan sonra evlәrindәn çıxıb kilsәnin hәyәtindә dolaşan qadınların sәsini dә Saday Sadıqlı apaydın, olduğu kimi eşidirdi. - Özümüzü müsәlman bilirik, amma uşağın başını yumaq ağlımıza gәlmәyib. - Nә olsun müsәlman deyil, amma uşağın başını yudu, adam balasıdı dә, göydәn düşmәyib ha, o da bizim kәnddәndi. - Allah sәnә yaman gün göstәrmәsin, Haykanuş bacı. Sәn müsәlmandan yaxşısan. - Kim yetimin başını yumaq istәmәz? Amma biz hardan bilәk ki, uşağı bit basıb? - Biz dә deyirik niyә bu gәdә papağı başından çıxarmır. Yazıq bitә görә yayın istisindә papağını çıxarmağa xәcalәt çәkirmiş. - Allah sәnin Erevandakı o bir balanı saxlasın, Haykanuş. Sәn bizim Әylisdә әn ifallı qadınsan. - Nә olsun ki, ermәnisәn, Haykanuş, sәn Allah adamısan... DAŞ YUXULAR 77 Hәr ağızdan bir avaz gәlirdi, Haykanuş isә sabunlu әlini belinә sarıdığı şala sürtüb qurulamaq vә eyni vәziyyәtdә durmaqdan әyilmiş qamәtini birtәhәr düzәltmәk hayında idi. Haya gәlәn arvadlar yavaş-yavaş dağılışırdılar. Onların qar-quru uzaqlaşıb eşidilmәz olan kimi Haykanuş qollarını elә geniş açıb kilsәyә tәrәf şığıdı ki, elә bil bu heysiz qadın bu möhtәşәm tikilini qucağına alıb qaldıracaq. Qoca Haykanuş özünü әylislilәr demişkәn "Başı çalmalı, әli uşaqlı" arvadın önündәki xaça yetirәndә başı ağ cunayla sarıqlı Camal dinmәzcә kilsәnin girişindә, divarın dibindә oturmuşdu. Bayaqdan darvazanın küncünә qısılan, qorxu vә dәhşәt içindә nәnәsinin Camalın başını yumağına tamaşa elәyәn Lüsik, indi gilas ağacının dibindә tәrpәnmәz qalmışdı vә deyәsәn, dinmәzcә ağlayırdı. Camalın da gözündә yaş parlayırdı. O, elә heyrәtlә baxırdı, sanki dünyanı ilk dәfә görür, Babaş bir qıraqda dayanaraq başını aşağı salmışdı, bayaq özünü saxlaya bilmәyib qusduğuna görә xәcalәt çәkirdi. Haykanuş, hәmişә olduğu kimi kilisәnin girişindә dayanıb varlığını unudaraq dua elәyirdi. Bax elә bu anda yer üzündә hәlә indiyәcәn görünmәmiş möcüzә baş verdi, ermәni dilindә bircә kәlmә bilmәyәn Saday Haykanuşun lap astadan, az qala özü-özünә pıçıldadığı hәr kәlmәsinin mәnasını ana dilindәki kimi eşitdi. Bәlkә o yuxu görürdü? Bәlkә bu yuxu deyildi, böyük yaradanın göy üzündәn göndәrdiyi ilahi qüdrәt idi ki, hәr bir yaradılan bәndә heç olmasa ömründә bir dәfә belә bir qismәtә ürcah olur. Maraqlıdır, görәsәn, hәmişә dünyaya daş gözlәrlә baxan qadın hәqiqәtәnmi daşdandır vә yaxud o daş olduğunu, daşdan düzәldiyini unudub vә qәfil xoş bir tәbәssümlә DAŞ YUXULAR 78 Sadayın üzünә gülümsәyir. Hәlә bu harasıdır. Bir anda o başı çalmalı arvadın qucağındakı uşaq da canlanır, boynunu ora-bura әyir bapbalaca әllәrini, xırda ayaqlarını hәrәkәtә gәtirir. Saday gözlәri ilә açıq-aydın görürdü ki, körpә göz qapaqlarını qaldırır vә hәtta kiminsә üzünә gülüb göz vurur. Bu nә demәkdi, ey böyük yaradan, axı onun gözlәri elә hәmәn anda hәm dә Camalın gözlәri deyildimi? Yaxşı deyәk qarabasmadır, yuxudur, görkәzmәdir. Bәs yaxşı onda kilsәnin yaxınlığında yaşayan Taytax Çimnazın, ortancıl vә әcaz qızı Cinni Sәkinәnin "Baxın, ay camaat! Sarı Saday ermәni kimi xaç çevirir"- deyәn sәsi hardan gәlirdi? Bu Çimnazın hәmәn başdanxarab qızı idi ki, Allah qoymasa haqq aşığı olmuşdu, özü kimi çirkin bir bayatı qoşub boğazı cırıla- cırıla oxuyurdu: Ermәni, ay ermәni... Dağa-daşa dırmanır Dalından buynuz çıxıb Yox әlacı, dәrmanı... Hәlә o qeyri-adi İlahi işıq! Haykanuş ermәni dilindә oxuyan duaların Sadaya әyan olduğu, ömründә ilk dәfә qeyri-ixtiyarı xaç çevirdiyi gün hәmişәki kimi kilsәnin günbәzinә, dağların dikinә sarımtıl-narıncı işıq sәpәlәnmişdi - Sanki o işıq Allahın nәzәri idi, mәbәdin içini nurlandırırdı. Necә olur axı bu? Saday Sadıqlı kilsәni, eyni zamanda onun özünün qәlbini dolduran qeyri-adi dәrәcәdә parlaq işığı bir daha heç zaman, heç harda görmәdi. Amma bununla belә heç vәchlә inanmaq istәmirdi ki, Әylisin işığı bambaşqadı, dünyanın işığı bambaşqa. Onun Әylisdә gördüyü nur, o DAŞ YUXULAR 79 işıq yalnız Әylisdәdir, Әylisә mәxsusdur, daha heç yerdә yoxdur. Axı bu ola bilmәz. Axı Әylisin yuxarı başının eni nәdir, uzunu nәdir: altı-yeddi kilometr ola, ya olmaya. Bәs bu bir әlcә yerin işıq hikmәti nәdir görәsәn? Amma yox, әgәr haçansa insanlar bu bir әlcә torpaqda on iki kilisә tikiblәrsә, o kilisәlәrin yan - yörәsindә cәnnәt bağı salıblarsa, ola bilmәz ki, onların işığından buralarda ilişib qalmasın, әks halda Allah insanın nәyinә lazımdı? Görәsәn hәmin gün bütün Әylisi bürüyәn sarımtıl- narıncı işığı Sadaydan başqa bir kimsә dә görübmü? Necә olub ki, elә o gün kilsәnin hәyәtindәcә ilahi işıq barәdә kimdәnsә nәsә soruşmaq ağlına gәlmәyib. İndi, Bakıda bu barәdә uzaqbaşı Babaşdan soruşa bilәr. Amma necә? Amma hansı Babaşdan? İndi günü bu gün dә Babaş Ziyadovdan o nur, o işiq barәdә soruşmaq "jek" müdirindәn Allahın ünvanını soruşmaq qәdәr mәnasız bir işdir. Hәmin yay Bomba Babaş Haykanuşun Erevandan tәşrif buyuran nәvәsi - Lüsikin dәrdindәn Mәcnuna dönüb çöllәrә düşdü. Elә miskin foks qalmadı icad elәmәsin. Әn uca ağacların tәpәsinә çıxıb ordan özünü yerә tulladı, xoruz kimi banladı, qarğa tәki qarıldadı, ya da kolluqda gizlәnib kәklik sәsi çıxartdı. Gah quzuya, gah qurda döndü. Elә olurdu gün әrzindә bir neçә dәfә әllәri üstündә tәpәsi aşağı kilsәnin başına dolanırdı. "Es kes surumen! Es kes Surumem!" - deyә gah hasarın üstündәn, gah da kilisәnin damından qışqırır, öz sonsuz sevgisini Lüsikә ermәni dilindә çatdırdığına görә çox xoşbәxt olurdu. Di gәl, arıq vә nәnәsi kimi әsmәr bәnizli Lüsik onun bütün bu oyunbazlığına sәbirlә dözürdü: O, nәinki Babaşa az da DAŞ YUXULAR 80 olsa diqqәt göstәrmir, әslinә qalanda heç onu görmürdü. Әtrafda heç nәyi, heç kimi hiss etmәyәn Lüsikin bütün vaxtı gün әrzindә kilsәnin hәyәtindә rәnglәrә vә fırçaya sәrf olunurdu. Tәbii ki, Haykanuş qarı yay günlәrini kәnddә keçirәn nәvәsini gözdәn qoymur, әn azı gündә bir yol kilsәyә baş çәkәndә termosda nәvәsinә çay, qazanda isti yemәk gәtirirdi. Lüsik ona Babaşın әmәllәri barәdә heç nә demirdi. Amma Haykanuş özü hardansa eşidib-duydu, mәsәlәdәn agah olanda Ziyadovların evinә gәlib oğlanın babasına şikayәt elәdi. Bundan sonra Babaş guya özünü yığışdırdı. Heç demә hәngamә irәlidә imiş. Bu mәsәlә dә hәmin yay tәtili zamanı ortalığa çıxdı. Günlәrin birindә kәndә xәbәr yayıldı ki, bәs kimsә gecә Haykanuşun hasarından aşıb hәr limon ağacından bir dәnә limon qopardıb. Әlbәttә, bu gerçәkli oğurluq sayıla bilmәz, sadәcә kimsә hansı sәbәbdәnsә ev sahibәsinә işarә verirmiş. Haykanuş hamıdan çox Babaşdan sübhәlәnsә dә heç kimә şikayәtlәnmәdi. Bundan iki gün sonra yenә kimsә Haykanuşun hәyәtinә keçib paltar ipinin üstündәn Lüsikin tursikini aparar. Birisi gün sәhәri onların çoxillik vә sarsılmaz dostluğunun sonu yetişdi vә onların hamısının parlaq işıqlı uşaqlığına yekә bir nöqtә qoyuldu. Mәscidin qarşısında, adәtәn Әylis uşaqlarının oynadığı meydançada Saday heç özü dә dәrk edә bilmәdi ki, hansı ürәklә kәndin әn güclü oğlanlarından sayılan Babaşa möhtәşәm bir zәrbә endirdi vә bir zәrbәdәn Babaşın yerә sәrәlәnmәyinә әmәlli-başlı heyrәt elәdi. Sonra tursiki Babaşın әlindәn dartıb aldı, yuxarı qaldırıb havada yellәdә-yellәdә uşaqlara göstәrdi, var sәsi ilә qışqırdı: DAŞ YUXULAR 81 - Uşaqlar, ay uşaqlar, bu tursik Lüsikin deyil, Babaşın bacısı Rasimәnindir! Rasimәnin tursiyini kimә verim? Satıram, gәlin, alın! Bu әhvalatdan sonra bir sinifdә oxusalar da danışmadılar, heç salamlaşmadılar da. Sonra guya ki, barışdılar. Amma aralarındakı soyuqluq hәmişәlik qaldı. Hәtta Bakıya oxumağa gәlәndәn sonra da biri-birini axtarıb aramadılar. Sonralar Saday kimdәnsә eşitdi ki, Babaş Komsomolun Mәrkәzi Komitәsinә düzәlib, işlәri dә xod gedir. Hәr dәfә onun yeni tәyinatı barәsindә eşidәndә Saday istәr-istәmәz kilsәni, Lüsiki, Haykanuşun limonlarını, mәscidin qarşısındakı meydançanı, Babaşı, Lüsikin havada yellәnәn tursiyini xatırlayırdı. O biri gün Haykanuş Lüsiki Ordubad vağzalından qatara әylәşdirib Erevana göndәrdi. Lüsik hәmin vaxtdan sonra bir dә heç vaxt Әylisә gәlmәdi. Әylisdә ikinci mәşhur vә görkәmli ermәni qadın hamının Anıx deyә çağırdığı Aniko idi. O, qoçaq qadındı, qürurlu vә hökmlü. Allah saxlamış hәr şeydәn xәbәrdar idi. Arıçıya arıçılıqdan, ipәkçiyә ipәkçilikdәn mәslәhәtlәr verirdi, tibbi tәhsili olmasa da kәndin canı ağrıyanlarını, naxoşlarını sağaldırdı. İlahi, görәsәn, qadında bu boyda hәvәs vә güc hardandı? Aniko 1919-cu ilin dәhşәtli payız günü türk әsgәrlәrinin kәndin ermәni әhalisini güllәnin qabağına verib qırdığı, qılıncdan keçirib doğradığı, hәr tәrәfdә qanın su yerinә axıb göllәndiyi fәlakәtin canlı şahidlәrindәn biriydi vә onun valideynlәri, qardaşaları, bacıları hәmin basqında milçәk kimi qırılmışdılar. Bütün Әylis camaatı bilirdi ki, qaçıb tәndirdә gizlәnәn Aniko o vaxt tәsadüfәn salamat qalmışdı. Üç-dörd gün orada ac- DAŞ YUXULAR 82 susuz girәlәnәn qızı Mirzә Vahabın anası Zöhrә arvad tapıb tәndirdәn çıxarmışdı. İstanbulda tәhsil alan, o zamankı Әylisin әn savadlı müsәlmanı sayılan Mirzә Vahab, doktor Abasәliyevin dediyinә görә, tәqribәn otuz yaşlarında imiş. Mirzә Vahab uşağı evindә gizlәyib, böyüdüb vә sonra әlbәttә, zor gücünә özünә arvad elәyib. Bunun әvәzi olaraq Anikonun özündәn iyirmi yaş böyük әrinә göstәrdiyi ehtiram, qayğıkeşlik Allahın möcüzәsi deyil, bәs nәdir? O, әri haqqında hәr zaman fәxrlә danışır, savadlı, xeyirxah, düzgün insan olduğunu söylәyirdi. Adı dilindәn düşmәyәn Mirzә Vahabdan Aniko iki oğlan, iki qız doğdu. Hәr yerdә danışırdılar ki, qadın ailәsinә görә müsәlmanlığı qәbul edib. Qәribdir, o, qorxub çәkinmәdәn nә zamansa ermәnilәrin bir dә bu yerlәrә dönәcәklәrini, Әylisi cәnnәtin bir parçasına çevirәcәklәrini söylәyirdi. Özünü müsәlman sayan Aniko imamların matәmindә o biri arvadlarla bikir kiminsә evindә oturub Mәhәmmәd Peyğәnbәrin nәvәlәrinin müsibәtinә acı-acı ağlamaqla bahәm, demәk olar, hәr gün sәhәr ertәdәn Vәng kilsәsinә baş çәkmәyi dә unutmurdu. O, gәlәn kimi kilsәnin hәyәtini süpürüb tәmizlәyir, öz әllәri ilә әkdiyi rәngbәrәng, qәşәng güllәrә qulluq elәyir vә istisnasız olaraq hәr dәfә kilsәni anbara çevirib qapısına kilid bağlayan Mirәli kişinin ölüsünә dә, dirisinә dә dişinin dibindәn çıxanı deyirdi. Anikonun öz hәyәti isә Әylisdә bir başqasında tәsadüf olunmayan güllәrlә bәzәdilmiş bayram sәrgisinә oxşayırdı. Mirzә Vahab bu evә 1919-cu il ermәni qırğınından sonra yerlәşmişdi. Hәtta danışırdılar ki, Әylis evlәrinin әn yaxşılarından sayılan bu evi İstanbulda tәhsil almış Mirzә DAŞ YUXULAR 83 Vahaba Türk sәrkәrdәsinin şәxsәn özü - Әdif bәy peşkәş elәmişdi. Necә ki, o dәhşәtli basqından Anikonun sağ- salamat xilas olmağına inanmaq olmur, elәcә qadının әllәri ilә gülüstana dönәn bu hәyәtin nә vaxtsa Әdif bәyin dәstәsi tәrәfindәn qanla suvarıldığına da inanmaq çәtindir. Әlbәttә, Aniko bunun fәrqindә olmaya bilmәzdi. Bәlkә elә onun әlvan güllәrә bu qәdәr bağlılığı da sәbәbsiz deyildi, bu yolla o, mәhv edilmiş qohum-әqrabasının xatirәsini әziz tutur, onların nakam ömrünü bu işıqlı dünyada bir az da uzatmaq istәyirdi. Bәlkә, qәtlә yetirilәn hәr bir ermәninin ölmәdiyini, bu yer üzünün gözәl güllәrinә döndüyünü sübut elәmәk istәyirdi? Vә bәlkә istәyirdi bu Allahdan gizli olmayan mәtlәbi hәr bir әylisli müsәlman bәndәsi dә yadında saxlasın? Çox gümün, o vaxtlar bu hәyәtә tökülәn nahaq qan arvadın yaddaşında cövlan edirmiş. Qanlı yaddaşın әzabından xilas olmaq üçün yeganә әlac ona qalırmış ki, hәyәtinә gül-çüçәk әksin, Vәng kilsәsindә güllәrdәn ibarәt böyük bir xiyaban salsın! Sadayın yaddaşında Aniko hәm gözәl insan vә qadın kimi, hәm dә başqalarından fәrqlәnәn şәn vә cingiltili sәsi ilә qalmışdı. Onun sәsi bütün Әylisi - onun evlәrini, kilsәlәrini, dağlarını, yollarını, çaylarını, bulaqlarını dolaşır, sәhәrin açıldığını xәbәr verәn zәng kimi sәslәnirdi. Çünki hәmişә sübh tezdәn yuxudan oyanır, hündür artırmaya çıxıb uca sәslә nәsә deyir, elә bil bununla Әylis müsәlmanlarını xәbәrdar elәmәk istәyirdi ki, hәlә Әylisdә ermәni sәsi yaşayır. Haykanuşdan fәrqli olaraq o, Vәng kilsәsinә hay- küylә gedirdi: köhnә fayton yoluyla şәstlә addımlayır vә ucadan danışırdı. Hamı eşidә-eşidә xatırlayıb Esxinin DAŞ YUXULAR 84 özünü qayadan atmasına görә Әdif bәyә lәnәt yağdırır, Әylisin әn gözәl kilsәsini miskin anbara döndәrәn Mirәli kişini uzaqdan-uzağa hәdәlәyirdi. Anikonun sәsi müsәlmanlığı qәbul edәn, Mirzә Vahab kimi xoşxasiyyәt, savadlı şәxsә әrә gedәn ermәni qızın, türk süngüsündәn möcüzә nәticәsindә yayına bilәn yetimin sәsi deyildi. O, sözün hәqiqi mәnasında Әylisin әsl sahibәsinin әsrlәrin әn dәrin qatlarından gәlәn sәsi idi. Başqa sözlә bu Әylisin itirilmiş sәsi idi! Bakıda yaşayarkәn, Saday Sadıqlı yuxularında o sәsi çox eşitmişdi, dәfәlәrlә Bakı sabahlarını o sәslә açmışdı. Saday Sadıqlı qәribә bir kilsәdә yuxu görürdü: elә ki, qoca qәhbәlәrin әdәbsiz bazarlaşmağı başlayır, bax onda ermәnilәrlә müsәlmanların namәrd vә qaçılmaz toqquşması çıxır meydana. Qәribәsi bu idi ki, o, yuxuda gördüyü kilsә Әylis kilsәlәrinin heç birinә bәnzәmirdi, amma bununla belә vahimәsinә, mistik tәsirinә görә burada o kilsәlәrin hәrәsindәn nәsә bir әlamәt vardı. O yuxuda ilin vaxtlarını müәyyәn etmәk olmazdı. Әylisdә sübh tezdәndi, hava tәzә-tәzә işıqlaşır, kәnd zülmәtin pәncәsindәn çәtinliklә qopur. Dağların quzey tәrәfindә qalın qar әrimәyib. Onun tuşunda әlçim-әlçim qeyri-adi düzümlü buludlar göy üzünü tutub. Vә bir dә sәmavi, mistik işıq: yad vә hәm dә hәdsiz dәrәcәdә doğma, tanış işıq! Saday yuxu görürdü: kilsәnin ağ boyanmış hündür divarlarını görürdü, görürdü ki, külәklәr hәmәn o çat verәn divarı ovub, yekә bir deşik açıb. O deşikdәn kilsәnin içinә işıq süzülür vә o işıq pәtәk üstündә qaynaşan arılardan çıxan sәsә oxşar bir qıjıltıyla axır, axdıqca da DAŞ YUXULAR 85 şeytani bir ehtirasla göndәrilәn mühüm bir xәbәri yer üzünün hәr bir mәkanına çatdırmağa tәlәsir. Elә o vaxtdan bu dünyaya aid olmayan o qәribә sәs Sadayı qarabaqara izlәyirdi. O sәs hәr yerdә idi. Vә Saday radio dalğalarında, televizor ekranında, inqilabi, dini, vәtәnpәrvәrlikdәn bәhs edәn vәrәqlәrdә, giriş qapılarında, küçә dirәklәrindә qәzet vә jurnalların iri qara şiriftlәrlә yazılmış mәqalә başlıqlarında hәmin xışıltı vә şırıltıyla axıb tökülәn sәsli işığı görür, eşidirdi. Bu sәsli işıq hәlә indiyәcәn görünmәmiş fәlakәt haqqında dünyanın hәr yerinә xәbәr aparırdı. Vә o heç vәchlә qәbul edә bilmәzdi ki, heç kimin heç nәdәn qorxub çәkinmәdiyi bir zamanda daim qorxu hissinin altında sıxılıb әzilmәlidir. Nә üçün hәr söhbәt, qәzetdәn oxuduqları, radiodan, televizordan eşitdiklәri, meydanlarda natiqlәrin nitqlәri, küçәdә arvadaların qar-quru ona faciә kimi görünürdü? Nәyә görә hamilә qadınlara, bulvarda, parkda qoşa addımlayan cavanlara baxdıqca qanı qaralır? Yәni o, insanları gәlәcәkdә gözlәyәn qorxu әzabını tәkbaşınamı çәkmәlidir? Doğrudanmı, әvvәllәr dә, elә indi dә onu qorxuya salan mәsәlә baş verәcәk, onun gördüyü bu küçәlәr, bu meydanlar istәrsә dә, istәmәzsә dә hakimiyyәt başına yeni bir Xozeyin gәtirәcәk? Nә üçün qarşısıalınmaz qan davasının ağrı vә әzabını mәhz o, Saday Sadıqlı çәkmәlidir? Qәlbini sıxıb әzәn suallara cavab tapa bilmәyәn Saday Sadıqlı hәr gecә yuxuda Әylisi görürdü. Çünki Әylis ürәyinin sağalmaz yarası idi. Vaxt ötdükcә daha әsәslı şәkildә depressiv-melenxolik ovqata düçar olan Saday dünyadan vә adamlardan hәr gün bir az da uzaqlaşırdı. DAŞ YUXULAR 86 Tez-tez yuxuda sayıqlayıb inildәyirdi. Rabitәsiz monoloqlarında Haykanuşun, Anikonun, Camalın, Lüsikin, Babaşın, eyni zamanda Azadә xanıma mәlum vә mәlum olmayan adamların adlarını çәkirdi. Amma bir dәfә gecәnin yarısı Azadә xanım Sadayın yuxulu-yuxulu xaç çevirdiyini görәndә xeyli müddәt özünü әla ala bilmәdi. Elәcә dәhşәtli gecәlәrin birindә әrinin anlaşılmaz nitqlәrindә hamının çoxdan unutduğu tülkü balası peyda oldu. Çox vaxt baş verәnlәri atasından gizlәdәn Azadә xanım Sadayın gecәki iniltilәrinә dözmәyib sәhәri gün keçirdiyi iztirabları doktor Abasәliyevә bildirdi. - Papa, bәlkә onunla sәn danışasan? Niyә әzab çәkdiyini aydınlaşdırasan? Doktor Abasәliyev meydana çıxan psixoloji drum qarşısında tibbin çarәsizliyini yaxşı bilirdi, ona görә dә qızını sakitlәşdirmәyә çalışdı. - Bu kriptomneziyadı, - dedi. Bütün hәssas adamlarda müşahidә olunur: -yaşlandıqca "uşaqlığa qayıdırlar", narahat olma. Onsuz da hәr kәs öz hәyatını yaşayır. Bәla burasında idi ki, Saday mәhz indi öz hәyatını yaşamırdı. Qәribәdir, Saday Sadıqlının nәsil-kökündә bircә damla da ermәni qanı olmadığı halda (bir babası Kәrbәlanı, o birisi Mәkkәni ziyarәt elәmişdi) nә qәdәr müddәtdi sanki o, canında hansısa adsız bir ermәnini daşıyırdı. Lap dәqiqi, daşımır, gizlәdirdi. Sanki bu böyük şәhәrdә incidilәn, alçaldılan, qәtlә yetirilәn hansısa bir ermәni deyildi, onun özünü incidir, tәhqir edir, öldürürdülәr. Payızın lap әvvәlindәn bu vaxta qәdәr onun üzü bircә dәfә dә gülmәmişdi, sıxıntı vә kәdәr içindә hәrlәnmişdi daima. Әvvәllәr hәftәdә iki dәfә baş çәkdiyi DAŞ YUXULAR 87 teatra daha ayağını da qoymurdu. Hәtta bir vaxt hәvәslә qoşulduğu mitinqlәr mәna vә mәzmununu itirib gözündәn düşmüşdü. Şәhәrdә özünә yer tapa bilmirdi, evdә dә qәrarı tutmurdu. Külәkli, yağışlı bir axşam o, evә elә bir halda gәldi ki, Azadә xanımı dәhşәt bürüdü, qışqırmaqdan özünü zorla saxladı, kişini elә bil gölә basmışdılar - tәpәdәn dırnağa cumculuq suyun içindә idi. Әyninin paltarı, saçı, çәnәsi bәs deyincә islanmışdı. Plaşının ciblәrindәn su süzülürdü. Şalvarı çamura, palçığa bulaşmışdı, pencәyinin düymәlәrini, köynәyinin boyunluğunu dartıb qoparmışdılar. Azadә xanım ağlaya-ağlaya әrini soyundurdu, hamama aparıb isti suyun altına saldı. Sonra bir qәdәh konyak verdi, çay gәtirdi. Saday bir qәdәr özünә gәlәndәn sonra sorğu-suala başladı: - Harda dalaşmısan? - Dalaşmamışam... - Bәs onda sәni kim bu kökә salıb? Saday cavab vermәdi. Uzun sükutdan sonra elә hönkürdü ki, Azadә xanım soruşmağına peşman oldu. - Aza, vağzalda cavan bir qadına od vurub yandırdılar! Üstünә benzin töküb diri- diri yandırdılar! - Kim yandırdı? - Azadә xanım gözünün yaşını silә-silә soruşdu. - Arvadlar, Aza, küçәdә alver elәyәn qadınlar. Elә bil adam deyildilәr, cin yığınıydı. - Sәni dә onlar bu hala saldılar? Artist heyrәtlәndi, hәqiqәtәn dә o, evә nә vәziyyәtdә gәldiyindәn xәbәrsiz idi. DAŞ YUXULAR 88 - Bilmirәm. Heç nә yadıma gәlmir. O әcinnәlәr ermәni qadını yandıran dәqiqә yoxa çıxdılar. Bir dә gördüm vağzalda tәmtәk qalmışam. Әhvalatın mәğzini öyrәnәndә Azadә xanımın halı xarablaşdı. - Gecә yuxuda görürәm ki, bizimkilәr mәni aradan götürmәk üçün bir ermәniyә pul verirlәr. - Kim? Kimdir sәni öldürtmәk istәyәn? - Az qala başını itirәn Azadә xanım öz sәsinә bәnzәmәyәn tamamilә yad sәslә qışqırdı. - Ermәniyә pulu bizim hakimiyyәtdә olan adamlar verirdilәr. - Bәsdi! Bu ölkәdә çoxdan hakimiyyәt yoxdur. Olanlar da düşmәn dәyirmanına su tökürlәr. Sәncә, Sumqayıtı cәhәnnәm oduna qalayan xalqdı? Yox, әzizim, yox! Bu ya KQB-nin, ya da hakimiyyәti zәbt edәn bir qrup mafiozun әmәlidir. Dünya dağıla, Saday, inanmaram, kimlәrsә azәrbaycanlıları belә ağılsız vәhşiliyә tәhrik elәsinlәr. - Hansı haqla belә deyirsәn? Axı sәn Әylisdә olmusan, - artist dәrdli gözlәrini arvadına zillәyib belә dedi vә dәrhal da başını uşaq kimi sinәsinә әydi. - Hә, Әylisdә olmuşam, bilirәm ki, türklәr günahsız insanların üstünә vәhşi kimi cumub, onlara divan tutublar. Amma sәn elә yerdә olmusan ki, orada ermәnilәr minlәrlә bәdbәxt azәrbaycanlını yerindәn-yurdundan qovublar. Ömründә bir dәfә sәn, evsiz-eşiksiz qalan, bu gündәn sabaha ümidi olmayan o bәdbәxtlәrin halına yanmısanmı? Mәgәr aranı qızışdırıb bu qanı tökәnlәr onlar haqqında düşünürmü? İndi fәrqi yox, qarabağlı, yaxud bakılı ermәnilәr olsun, ona görә azәrbaycanlıya tüpürürlәr ki, DAŞ YUXULAR 89 bizi türk hesab elәyirlәr. Bir deyәn yoxdur ki, әgәr sizi türk qırıbsa, gedin davanızı da türklә elәyin. Ermәni boşboğazların harası bizim primitivlәrdәn artıqdır. Sәn niyә bu barәdә düşünmürsәn, әzizim? Elә bir hala düşmüsәn, özün özünü tanımırsan. Bilirsәn necә sınıxmısan, әzizim. Özünә yazığın gәlmir, heç olmasa mәnә yazığın gәlsin. - Mәn istәyirdim...istәyirdim...Mәn ölmәk istәyirdim, Aza, - dedi vә zorla udqundu. Azadә xanım anladı ki, әri söz eşidәsi halda deyil, susdu. Saday Sadıqlı tamamilә özünә qapandı. İndi o, nәinki arvadını, hәm dә dünyanı hiss etmirdi. Azadә xanım әrinin vağzala getmәyinin sәbәbini indi başa düşdü. Saday bütün gün vağzalda ona görә hәrlәnib-fırlanıb ki, uşaqlığının "Bakı-Erevan" qatarının qabağında kimisә qarşılasın vә yaxud kimisә yola salsın. Eçmiәdzinә gedib xristianlığı qәbul elәmәk xәyalı ilә dolaşan Saday, doğma Ordubaddan ötüb keçәn bu qatarla demәk olar ki, hәr gün sәfәrә çıxırdı... DAŞ YUXULAR 90 Kataloq: blog -> Kitab Kitab -> Ən dar günümdə də məni tək qoymayan Taylerin xatirəsinə Məktəblilərin sinifdən xaric oxusu üçün Kitab -> Vaqġf sultanli Kitab -> Azÿrbaycan Respublikasûnûn Prezidenti Èlham ßliyevin Kitab -> Milli Virtual Kitabxananın Təqdimatında Tanınmış alman yazı Kitab -> Wilhelm reich Yüklə 0,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|