DAŞ YUXULAR
60
- Cavan oğlan, sәnә bir söhbәt elәmәk istәyirәm,
amma qorxuram mәnim özümü dә dәli sayasan.
Hәqiqәtәn dә Әylisdә çoxlu cin var. Cin deyәndә mәn
ruhları nәzәrdә tuturam. Heç bilirsәn Qulunun evindә
hansı ruh yaşayır? Bir vaxt burada Minas adında çәpgöz
daşyonan yaşayırdı. Çox kilsәnin daşını bu nәslin ustaları
yonub hazırlayıblar. Minas ömrü boyu daşla әllәşib: mәzar
daşı, dәyirman daşı yonub, yola döşәnәn daş çәkiclәyib,
belә-belә işlәrdәn çox görüb. Dәli Qulunun babası Abdulla
da eynәn nәvәsi kimi tәnbәlin, yekәbaşın biriydi. Bazarda
araba dartırdı,daha doğrusu, çaydan çayxanaya su daşıyır,
qazandığı qәpik-quruşun başına elә oradaca daş salırdı.
Gәrәk ki, belә bir hadisә baş verib: elә ki, Әdif bәy
Әylisdәki ermәnilәri qırmaq әmri verir, bu çaqqal Abdulla
qorxusuz-hürküsüz şirә dönür. Özünü salır mәhlәyә, balta
götürüb cumur Minasın evinә. Minas hәyәtdә sakitcә
oturub daş yonurmuş. Hiylәgәr Abdulla әvvәl Minasın
başını kәsir, sonra onun arvadına, yazıq tifillәrinә dә aman
vermir. İndi, әzizim, әdalәt naminә özün de, bu Qulu
Minasın evindә aydan-arı, sudan duru yaşaya bilәrmi?
Allah haqqı, yaşaya bilmәz! Minasın әzablı ruhu heç vaxt
ona dinclik vermәz. Allah o qәdәr unutqan deyil ki, belә
alçaqlığı bağışlasın.
Görünür Vuraqırdın mistik mәnzәrәsi doktor
Abasәliyevi dә bәrk tәsirlәndirmişdi. O tez-tez addımlarına
ara verir, ayaqları altında küçәyә döşәnәn, min illәrin
sürtüb hamarladığı çay daşlarına nәzәr salırdı. Dağıdılmış
qәdim evlәrә sonsuz heyrәt içindә baxır, gözünü
hәyәtlәrdәn, ağaclardan ayıra bilmirdi. Ola bilsin ki, mәhz
hәmin gün, Pessimis Qulu ilә söhbәtdәn sonra, mәhz
DAŞ YUXULAR
61
çoxillik qәnaәtlәri pisxoloqu tәhrik elәmişdi ki, beynindә
közәrәn çәk-çevirlәrinin sәbәbini aydınlaşdıra bilsin. O
әsәbi halda, hәm dә anlaşılmaz qәribә bir sәslә dedi,-
Ermәni evi zәbt elәyәn hәr bir әylisli ailәsindә pisxi xәstә
var - dedi. - Mәn bunu sәnә hәkim kimi deyirәm. O
evlәrdә dinclik görәn kimsә varmi? Әgәr tәrәddüd
elәyirsәn, Vuraqurddan aşağıdakı evlәri bircә-bircә sayaq.
Götürәk Daş kilsәnin yanında Mırıq Müzәffәrin evini. Heç
kim deyә bilmәz ki, özünün, yaxud arvadının başı yerindә
deyil, normal adamdılar. Çünki onların doğulduğu vә
böyüdüyü ev basqınlar zamanı әlә keçirilmәyib. Amma
onların uşaqlarına fikir ver, hamısı pisixi xәstәdir.
Kәmağıllılığın klassik forması göz qabağındadır. Bir vaxtlar
xәstәxanamızda Müzәffәrin iki qızını müalicә elәmişәm.
Necә lazımdır elә, kefin islәyәn kimi müalicә elәmişәm.
Ola bilsin, sәn o qızları elә indicә küçәdә, bulaq başında
görәsәn. Elә bil xәstә quzudular. Bir adama salam
vermәzlәr, kimsә ilә kәlmә kәsmәzlәr. Çünki tutulduqları
azar sağalmazdır. Mәncә, bu xәstәlik deyil, cәzadır.
Günaha görә Allahın insanlara verdiyi cәzadır... Mırıq
Müzәffәrdәn azca aşağıda Qaban Qurbanın evidir.
Görürsәnmi, nәvәsi nә kökdәdir? Dırmaşır hasara, ordan
gәlib gedәnin başına daş yağdırır. Bax hәlә talanlar
zamanı zәbt edilәn evlәrin günü-güzaranı necәdir? Götür
Bәyaz qocanın oğlu Qafili - üzdәn ağıllı-başlı adamdır.
Әslindә isә başdan xarabdır. Ona ayrı nә ad verim ki,
qarşılaşanda mәni yalan olmasın bir saat çәnәsinin altına
salıb qara atın belinә qalxan Mәhәmmәdin Sina dağına -
Allahla görüşә yollanmasından danışır. Yaxşı, xәstә-
xüstәni qoyaq bir qırağa. Sağlam, ya qeyri sağlam olsun,
DAŞ YUXULAR
62
bu boyda Әylisdә bir nәfәr tapmazsan ki, o zaman
ermәniyә nahaq qan uddurub, indi isә qulağı dincdir.
Özün qulağınla eşidirsәn - Mәxsәti Aleksin (ermәni,
Yerusәlimdә İsus mәbәdinin nümayәndәsi) evinә soxulan
Qәzәnfәr hәr axşam balalarıyla döyüşdәdir, qışqırır onların
üstünә, hәdәlәyir, söyür... O qardaşlar isә hәr an bir-
birinin boğazını quş boğazı kimi üzmәyә hazırdı. Budur
bax, valideyinlәrin günahı ucbatından övladlar hansı
zülümü ayaqlayırlar. Ayaq altına salıb tapdaladığımız
ruhlar imkan vermirlәr ki, bu fani dünyada rahat yaşayaq.
Qәssab Mәhәmmәd küçәnin tam ortasında Keşiş Mkrtçın
qızını xançalla doğradı. Mәhәmmәdin ahıl vaxtını
görmәdim,amma Bakıya gәlib-gedәnlәr deyirdi ki, o it
olub hürürmüş, gözlәri tutulub, sonra da iflic olub, ağzı
әyilib durub qulağının dibindә. Hәlә bu nәdir ki, oğraşın
qarnını ishal doğrayıb, deyirlәr ayaq yoluna girib
gücәnәndә dalından çıxan gurultu Zәngәzura çatırmış.
İndi hamı onun adı gәlәndә burnunu tutub qәbrinә
tüpürür. Bir sözlә, cavan oğlan, inanmıram ki, bu yerlәrә
bir dә xoş gün qismәt ola. Görürәm ki, heç indiki әylislilәr
dә buna inanmırlar. Qulunun evindәn azca arallanandan
dәrhal sonra doktor Abasәliyev ilk alaqapını araladı,
hәyәtә girdilәr. Ev sahibi Nubar eyvanda oturub yun didir,
dodağının altında öz-özüylә nәsә mırtdanırdı.
- Keçin içәri, keçin - deyә onları salamladı - xoş
gәlmisiniz. Gün hardan çıxdı, doktor, biz dә yada düşdük.
Deyirlәr bir aydır burdasan, üzünü ilk dәfә görürәm.
Doktor Abasәliyev:
- Taxsır kimdәdir? Heç ayağını evdәn bayıra qoyursan
ki, camaat da sәni görә bilsin - dedi vә hәyәtә göz
DAŞ YUXULAR
63
gәzdirdi. - Göz dәymәsin, hәyәt-bacan gülür. Deyәsәn,
sudan korluğun yoxdur.
- Allah hәr kәsә ürәyincә versin, Zülfü qardaş. Hәlә
ki, qapı-bacaya baxmağa taqәtim var. Mudaramız sudur,
şükür bu il kәsildiyi olmayıb, irәlikindәn dә bol gәlib. Bu
saat samavarı alışdırım, bir qәsәng çay verim sizә.
- Zәhmәt çәkmә, indi gedirik. İki-üç dәqiqәliyә
gәldik, görәk necәsәn. Olmaya hәlә dә tәk qalırsan.
- Tәk qalıram, doktor, tәk, - Nubar arvad göynәdi.
Qızın biri körpә-körpә qәhr oldu, alçağın birinә vuruldu,
sonra da başına nöyüt әmdәrib cavan canını yandırdı. İki
qızı yetim qaldı. Oğlum da gedib bir rusla evlәndi, bir әlcә
әppәyә döndü, onu da it apardı, odu -budu buralara
üzükmәyib.
- Bu evdә yaşayan ermәnilәr yadına gәlir, ay Nubar?
- Arakel idi dә, sәn mәnnәn dә yaxşı bilirsәn. Arvadı
Esxinin qayadan atılmağı elә bil dünәn olub. Mәn
ömrümdә heylә qәsәng qadın görmәmişәm. Nә tәhәr
yanıqlı oxuyurdu, ay Allah?! Hәm öz dilindә, hәm dә
müsәlmanca. Sәbәbkar Allah lәnәt elәmiş Әdif bәy idi.
Onun dәstәsi Әylisә girәn kimi, bәdbәxt ağlını itirdi.
Yadındadır dә gün işaracaq çıxırdı Xişkeşenin ortasına,
qayaların başına qalxıb oxuyurdu:
Allaha bax, qızışıb baş aparma,
Dәymә bizә, döymә bizi, Әdif bәy.
Biz Әylisin güllәriyik, qoparma,
Әymә bizi, qıyma bizә, Әdif bәy.
- Bәs bu hәyәtdә Arakeli kim öldürdü? - doktor
Abasәliyev inamsız-inamsız soruşdu.
DAŞ YUXULAR
64
- Arakeli evdә öldürmәdilәr axı, doktor, - Nubar arvad
mәәttәl-mәәttәl cavab verdi. - Arakeli әkinlikdә gürzә
güdaza verdi - Әbdulalı. Bilirәm nәyә işarә elәyirsәn,
amma bil, bu hәyәtdә bir damcı da qan axıdılmayıb.
Doktor dәrin düşüncәyә daldı.
- Ola bilәr - dedi - yәqin sәhv salıram. Biz hәyәtә
girәndә sәn kiminlә danışırdın?
- Burda kim var ki, kimlә danışım? - Nubar arvadın
gözlәri yaşardı: - Bir әlimdir, bir yaxam, özüm-özümlә
danışırdım.
- Nubar, ruhların varlığına inanırsan? - o, titrәyәn
sәslә soruşdu.
- İnanıram, doktor, Allaha, Peyğәnbәrә inandığım
qәdәr inanıram. Elә o ruhlardır bizi bu kökә salan, Zülfü,
bilirәm hansı sarı simә vurursan. Yadına düşür o vaxtların
Marağa iranlıları? Yadındadır, ermәni qırğınından xeyli irәli
hәftә sәkkiz, mәn doqquz bizә әdviyyat, xurma , saqqız,
zәncәfil, darçın gәtirәn hәmin marağalı tacir, sonuncu
kәrә gәlәndә nә dedi? "Nә qәdәr gec deyil tәrk elәyin
buraları, - dedi-bu qәdәr mәzarları olan yerdә insan xoş
gün görә bilmәz" - Nubar arvad birdәn göz yaşları
arasından gülümsündü, uzun vә dәrindәn elә bir nәfәs
dәrdi ki, sinәsindәn qopan xışıltı bir müddәt kәsilmәk
bilmirdi: - amma, Zülfü qardaş, Әylis müsәlmanları qәdim
qonşularıyla Nuh Nәbiyә qәdәr bir yerdә yaşasaydılar da
araya bu boyda düşmәnçilik düşmәzdi. Әdif bәyin
әmirindәn sonra bizimkilәr zalımlığa әl atdılar. Әgәr sәnin
atan Hacı Hәsәn müsibәt baş verәndә burda olsaydı,
bәlkә adamlar utanıb-çәkinәr, ermәnilәri qırmazdılar.
DAŞ YUXULAR
65
Ermәnilәrin mal-mülkünә çoxdan göz dikәn qatillәr tamah
ucbatından әllәrini qana batırdılar.
Doktor Abasәliyev Nubar arvadın söhbәtinә elә qulaq
asırdı ki, bütün bunları guya ömründә birinci dәfә eşidirdi.
Halbuki, bir neçә gün öncә o özü hәr seyi әn xırda
detallarına qәdәr Sadaya söylәmişdi.
Nubar arvad Әylisin ahıl sakinlәrindәn idi. Eyni
zamanda Әylis ermәnilәrinin doğranıb qәtlә yetirilmәyini
görәn orta yaşlı insanlar da az deyildi. O qәtliyamı öz
insanlığına vә insanlara münasibәtinә görә hәrә bir
şәkildә danışırdı. Amma şahidlәrin heç biri hәqiqәti
gizlәmәk fikirindә deyildi. Müxtәlif adamların dediklәri
sonda eyni faktı tәkrar tәsdiqlәyirdi. İş nә tәhәr olub, nә
tәhәr başlayıb, necә sona çatıb, bu mәsәlәdә demәk olar
ki, bütün adamların fikirlәri üst-üstә düşürdü.
Әhvalat belә olub: Әylisin ermәni әhalisinin nәinki
gözlәmәdiyi, ümumiyyәtlә ağıllarına belә gәlmәdiyi halda,
Әdif bәy başda olmaqla 30-40 türk atlısı bütün evlәrin
qapısını döyür, ermәniyә dә, müsәlmana da bildirir ki,
bәs, barışıq olacaq, bu sәbәbdәn hamı yığışsın filan
ermәninin hәyәtinә. Camaat deyilәn yerә yığışır, türk
әsgәrlәri müsәlman vә ermәnilәri ayırıb hәr topanı hәyәtin
ayrı tәrәfindә sıraya düzür. Qәfil hardansa әmr eşidilir:
"Atәş". Dörd bir tәrәfdәn hәyәtә cuman türk әsgәrlәri
ermәnilәri güllәboran elәyirlәr. Çoxu yerindәcә qәtlә
yetirilir, yaralananların, nәfәsi üstündә olanların başını ya
xәncәrlә başını üzürlәr, ya da birbәbir süngüdәn keçirirlәr.
Qırdıqların elә hәyәtdә, bağçada xәndәk qazıb üstünü
torpaqlayırlar. Tövlәdә, evdә gizlәnәn ermәnilәri isә elә
DAŞ YUXULAR
66
oradaca od vurub diri-diri yandırırlar. Hәmin dәhşәtli gün
evdәn bayıra çıxmağa ürәk elәmәyәn müsәlman arvadları
sonralar xatırlayırdılar: "Bir hәftә arxlardan qırmızı qan
axdı". "Әdif bәy qarğa kimi qara atın üstündә oturmuşdu,
"Atәş" deyib bağırdı, atını qamçılaya-qamçılaya çapıb
getdi. Elә o dәqiqә dә güllә yağış kimi yağdı. Elә bil göy
guruldadı, havanı bomboz toz-duman bürüdü. Elә dәhşәtli
hay-hәşir qalxdı ki, dünya yaranandan elә bir şey
görülmәyib. Hәyәtlәrdә itlәr hürüşmәyә başladı,
ağaclardan sığırçınlar çığırışıb uçdu. Perikmiş qarğalar,
göyәrçinlәr bir göz qırpımında kәnddәn qeybә çәkilib
dağlara sığındı. Sanki cәhәnnәmin ağzı aralanmışdı.
Günәş göy üzündәn yerә düşüb çilik-çilik olmuşdu.
Saday Sadıqlı, indiyәcәn Әylisdә baş verәn qәtliyam
barәdә sakit, dәhşәtә gәlmәdәn danışan adam
görmәmişdi. Sadayın yaddaşı balaca vәtәnindә baş verәn
qanlı tarixçәnin bir parçasıydı.
Doktor Abasәliyevlә tanışlıqdan sonra artist, abadlığı,
heyrәtamiz tәmizliyi, sahmanlı küçәlәri ilә "balaca Paris",
yaxud "balaca İstanbul" adlanan Әylisin - bu yığcam
coğrafi әrazinin әsil qiymәtini sözün tam mәnasında
anladı. Yalnız bundan sonra Allaha bütün varlığı ilә inanan
insanların ağılı vә zәhmәti sayәsindә yaranan zәngin
mәdәniyyәtin, әvәzsiz irsin mahiyyәtini dә anlamağa
başladı.
Doktor Abasәliyev, onun öz ifadәsi ilә desәk, sadәcә
Әylisin "fanatı" deyil, eyni zamanda bu yerlәrin tarixçisi,
pisxoloqu, yeri gәlsә lap filosofu idi. Saday Sadıqlı ilk dәfә
doktor Abasәliyevdәn eşitmişdi ki, möhtәşәm rahib Mosop
Maştos bax elә bu Әylisdә ermәni әlifbası tәrtib elәyib,
DAŞ YUXULAR
67
görkәmli yazıçı Ratfi vaxtilә kәnd mәktәbindә balalara
dәrs verib..."
Cavan oğlan, Әylis İlahi yerdir! - doktor Abasәliyev
dәfәlәrlә Saday Sadıqlıya tәntәnәli şәkildә bәyan elәmişdi
- Biz onun başına açdığımız oyunlar ucbatından qiyamәt
günü Allah qarşısında cavab vermәli olacağıq.
Doktor Abasәliyevin dediyinә görә 1919 - cu ildә
qırğınından canını qurtaran bir ermәni qadın Fransada
Aqulis, yәni Әylis adlı yenigül növü görüb. Tiblisidә
yaşayan qadın rәssam Qayana Xaçaturyan ömrünün
sәrasәr 9-10 ilini yalnız Әylis kilsәlәrinin rәsmini çәkmәyә
sәrf elәyib. Bir sözlә, doktor Abasәliyevin dediyindәn belә
çıxır ki, "Әylis" Allahın min bir adından biridir. Ola bilsin,
onun Әylis sevgisindә ermәni, yaxud müsәlmanın elә bir
rolu yoxdur. Әksinә, bu inanan bir insanın böyük hәqiqәtә
özünәmәxsus vә xeyirxah yanaşmasıdır. "Bu Nubar var ha
, qız vaxtı çox ağıllı olub. Hәmin vaxtlarda İstanbul tәhsilli
Mirzә Vahabın yanına gedirmiş ki, oxuyub - yazmağı
öyrәsnin" - Doktor Abasәliyev bu sözlәri deyәndә onlar
Nubar arvadın evindәn xeyli aralanmışdılar. Deyәsәn,
Nubar arvadın hәyәtindәn çıxandan sonra hәyacanlı idi. -
Bәlkә qarının sәmimiyyәtindәn, yaxud ayrı bir sәbәbdәn
heyrәtlәnmişdi. Әgәr bir qәdәr sonra Zöhrә arvadla
görüşmәsәydilәr, yәqin ki, onlar evә elәcә fikri dağınıq,
dilxor halda qayıdacaqdılar.
Çox güman, küçәdәn ötüb keçәnlәri görmәk üçün
darvazanın bir tayını açıq qoyan Zöhrә arvad artirmaya
qalxan pillәkәnin başında oturub buğlanan çay içirdi. Әl
qapısından başlamış hәmin artırmaya qalxan pillәkәnә
qәdәr hәt tәrәf tәrtәmiz süpürülmüşdü vә hәyәtә su
DAŞ YUXULAR
68
sәpilmişdi. Növ-növ güllәr-çikәklәr bitәn uzunsov lәk
salınmışdı. Hәyәtin ortasında dayaz arxla çay axıb gedirdi.
Belә qapı saxladığına görә sözün bütün mәnalarında
Zöhrә arvada sağol düşür. Mәxsusi iri qablarda әkilәn,
sırayla artırmanın qabağına düzülmüş limon ağaclarına söz
ola bilmәzdi.
Dәqiq, bu dibçәk limonlarının әvvәllәr Haykanuşa
mәxsus olduğu Sadaya irәlicәdәn mәlum idi. Qәribәsi bu
idi ki, doktor Abasәliyev dә Haykanuşun Limonlarını o saat
tanıdı.
- Bura bax, sәn niyә Haykanuşun limonlarını dartıb
gәtirmisәn bura? - O, әl qapısından tam içәri adlamamış
soruşdu.
- Nәdi? Limonu görәn kimi yaran tәzәlәndi? Hәlә dә
mәnim kimi gözәlә göz yumursan?
- Nә qalıb ki, sәnin gözәlliyindәn? Nәyin vardı tәlәf
elәmisәn çıxıb gedib, ay mәnim ürәyim Zöhrә!
Açıq-aydın görünürdü ki, onlar çoxdanın ülfәt
bağlayıblar vә aralarında zarafat var.
- Amma sәn, maşallah, konfet kimisәn, - dedi vә
artırmadan üç köhnә kәtili gәtirib arxın qırağında limon
dibçәklәrinin yanına qoydu. Keçin әylәşin. Bu saat sizә әla
çay verәcәm, indeyski. Bu istidә hardan belә? - Zöhrә
arvad әlindәki iki stәkanı kәtilinin birinin üstünә qoyub,
elә ağacdanca qopardığı limonu doğraya-doğraya
soruşdu:
- Nә әcәb arvadını gәtirmәmisәn?
- İstәmәdi. - Doktor Abasәliyev stakana süzdüyü
çayın qoxusunu lәzzәtlә sinәsinә çәkdi. - Bir balaca ürәyi
qaydasında deyil, Zöhrә. Uzaq yola çıxmağa ehtiyat elәyir.
DAŞ YUXULAR
69
- Qızın necәdi? Deyirlәr diş hәkimi olacaq? Olsun,
olsun. Allah qorusun onu. Sәnin kimi doktorun mәnә nә
xeyiri? Bәlkә qızına deyәsәn ağzıma diş sala - Zöhrә arvad
dişsiz, batıq ağzını sığallayıb dedi.
Doktor Abasәliyevin әhvalı yavaş-yavaş düzәlirdi.
Soruşdu:
- Bәs yazıq Xankişinin başına harda daş saldın? O
dünyaya göndәrmisәn deyәsәn?
- Xankişini görüm yazıq ilan vursun, Zülfü! Köpәk
oğlu mәnnәn yaşadı ki? Üç il sığalladı, gecә-gündüz kefini
çәkdi. Sonra da oğru pişik kimi sivişib çıxdı aradan. Görün
nә deyirdi: mәnә qısır arvad lazım deyil. Çaqqal oğlu
mәndәn aralanandan sonra, iki kәrә evlәndi - hanı, züryәti
olmadı. Axırı başa düşdü ki, tәqsir mәndә deyil, özü
törәdә bilmir. - Zöhrә arvad yumşaqca doktor
Abasәliyevin çiyninә toxundu. -Tifağın dağılmasın,
neylәyәk, sәn dә mәni saymadın, gedib şәhәrli qızı tapdın.
Hazırcavablığı ilә tanınan doktor Abasәliyev nәsә bu
dәfә özünü itirәn kimi oldu, möhkәm qızardı, düşdüyü
vәziyyәtdәn tez çıxmaq üçün dәrhal söhbәti dәyişdi:
- Deyәsәn, göyçәk bacılığın da sәndәn aralaşıb. Bu
limonlar mәnә dәhşәtli dәrәcәdә tanış gәlir.
- Әlbәtdә, onun limonlarıdı. Haykanuşdan savayı bu
kәnddә kimin belә limonları ola bilәr? - Zöhrә arvad
stakanlara çay süzә-süzә dedi. - Hә doktor, Haykanuş
ötәn payız yıryığış elәyib getdi. Erevana, oğlu Joranın
yanına getdi. Bәlkә dә özündәn olsaydı, qalardı. Jora tәkid
elәdi. Çıxıb gedәndә nә hala düşdüyünü gәrәk özün
görәydin. Hәyәtdәn, evdәn heç cür qopmaq istәmirdi.
Ağacların başına dәli kimi dolanırdı. Artırmanın surahısını
DAŞ YUXULAR
70
qucaqlayıb öpürdü. Lap çıxa-çıxda gәlib durdu burda,
limon ağaclarının önündә, hönkürdü, elә bil qoyub getdiyi
yeddi limon ağacı deyildi, yeddi körpә balasıydı. Belә, o
vaxtdan bәri yeddi ildi qapı-bacaya mәn baxıram. Bu il
limon yaxşı gәtirib, bir iri vedrә yığıb özünә göndәrdim.
Bizimkilәr il boyu Erevana mal dalınca gedib-gәlirlәr,
verdim onlar apardılar - Zöhrә arvad işıldayan yarpaqlar
arasından bir cüt limon üzüb kәtilin üstünә qoydu.
- Götürün, bu da sizin payınız, hәrәnizә biri düşür.
Evdә çayla içәrsiz. Sizin kimi әziz qonaqlar üçün hәr
ağacın üstündә üç-dörd dәnә saxlayıram.
Çayın sәbәbinә yorğunluğu canından çıxan doktor
Abasәliyev limon ağaclarını süzüb qәmli halda
gülümsündü. Sonra isә söhbәti davam etdirmәk xatirinә
sual verdi:
- Nә yaxşı Haykanuş sәni Erevana qonaq çağırmır?
- Çağırır, niyә çağırmır. Dәfәlәrlә Erevan bazarında
alver elәyәn әylislilәrdәn xәbәr göndәrib ki, bacıma deyin,
gәlsin, on-on beş gün qonağım olsun. - Zöhrә arvad gülüb
doktora göz vurdu. - Hә, necә bilirsәn? Bәlkә gedim olan
müsәlmanlığımı da qoca yaşımda ermәninin xarabasında
qoyub gәlim?
- Nә tәhәr belә deyirsәn ey, onsuz da içindә olduğun
ev ermәni evidi dә...
- Sәn bu qoca dәcәlxataya fikir ver. - Zöhrә arvad
ucadan Sadaya sәslәndi. - Dәli hәkimindә ağıl hardan
olsun? - dedi vә doktora yarıciddi, yarızarafat barmaq
silkәlәdi. - Bu evi atam Mәşәdiәli on beş qızıl tümәnә
Samveldәn - Arutyun dayıdan alıb. Guya bilmirsәn...
- Bilirәm. Mәn o mәnada demәdim.
DAŞ YUXULAR
71
- Atamın qarasına danışsan, mәn sәndәn incimәrәm.
Sәni and verirәm Allaha, Zülfü, o cәllad Mәmmәdağanın
adını bir dә heç harda dilinә gәtirmә. Onun becins
törәmәlәri özündәn dә betәrdi. Cingöz Şabanı deyirәm,
Zülfü. Deyirlәr, sәni dә incidib. Ondan aralı dur, bu
tayfadan nә әmәl desәn gözlәmәk olar.
- Sәn hardan eşitmisәn mәni incitdiyini? - O, sonsuz
heyrәtlә soruşdu, hiss olunurdu ki, әsәblәşib.
- Bu kәntdә heç nәyi ört-basdır elәmәk olmaz. O gün
bulağın başında arvadlar xısınlaşırdılar. Deyir, hardansa
qoca-qaltax tısbağa tapıb, hasardan tulayıb sizin hәyәtә,
deyir tısbağanın çanağına yazıb yağışdırıblar ki, "Bu
mәnәm, keşiş Mıkrtç, ermәni casusu Zülfü Abasәliyevin
doğmaca qardaşı".
Zәhra arvad doktorun hirsdәn bozardığını görüb
susdu. Saday qәssab Mәmmәdağanın oğlu, keşiş Mıkrtçın
qızını öldürәn, heç bir әclafla müqayisә olunmayacaq
dәrәcәdә alçaq adam olan Cingöz Şabanı çoxdan tanısa
da tısbağa әhvalatını birinci dәfә eşidirdi. Sadaydan beş-
altı yaş böyük olan Cingöz Şaban, o Şaban idi ki, bir
vaxtlar on-on bir yaşı vardı, cibindә qәssab bıçağı,
çiynindә ov tüfәngi gәzdirirdi. Bax elә o tüfәnglә Şaban o
yaz, Allah bilir hardan Әylisә - Daş kilsәnin hәyәtinә tәzib
gәlәn babbalaca, qara, qәşәng tülkü balasına atәş açıb
onu qanına qәltan elәmişdi. O vәdә Sadayın dörd, ya beş
yaşı var idi. Bununla belә, o gecә baş verәn hәmәn
hadisәni ömrü boyu unutmadı, hәtta dәfәlәrlә yuxusunda
tәkrar sәslәnәn güllә sәsinә diksinib ayıldı. Qәtlә yetirilәn
tülkü balasının hasara bulaşan qanını qar-yağış çoxdan
yuyub aparmışdı, amma Sadayın yaddaşında qıpqırmızı
DAŞ YUXULAR
72
qan lәkәsi o hasarın üstündә qiyamәtәcәn qızarıb qaldı,
heç zaman pozulmadı.
İndi dә, şübhәsiz, davakar Şaban hasardan atılan
üstü yazılı tısbağa barәdә Әylisә şәxsәn özü xәbәr
buraxmışdı.
Haykanuş Sadayın tez-tez rastlaşdığı, az-çox
yaxından tanıdığı iki qadın ermәnidәn biri idi. Әylisdә
başqa ermәnilәr dә vardı. Ancaq onlar azәrbaycanlılardan
heç fәrqlәnmirdilәr, elә buna görә dә Sadayın yadında
qalmayıblar.
Sadayın Bakıdan tәtilә getdiyi ilk yayda Haykanuş
hәlә Әylisdә yaşayırdı. Dәrddәn vә daim torpaqda
işlәmәdәn yumaq kimi bükülsә dә hәlә ki, tәsәrrüfatını
idarә elәmәk gücündә idi.
Hәyәtinin arxın yanındakı balaca әkin yerini öz әllәri
ilә qazır, kәrkilәyib yumuşaldır, özü üçün lobya, kartof,
xiyar, pomidor, göy-göyәrti әkirdi. Әylisdә hәr evә pay
çatan limon ağaclarına da özü baxırdı. Qadın Erevana,
doğma oğlu Joraya armud, şaftalı, qax (meyvә qrusu),
sucuq ( içinә qoz doldurulmuş meyvә lülәsi) göndәrirdi.
Digәr ermәnilәr kimi o da müqәddәs günlәrdә bütün
vaxtını Vәng kilsәsindә keçirir, saatlarla xaçın altında
dayanıb dua edirdi. İşdәn-gücdәn yorulanda darvazanın
ağzında oturub yaxın qonşularla, tәbii ki, hәm dә Zәhra
arvadla dәrdlәşirdi.
Haykanuşun evi Vәng kilsәsindәn xeyli aralıda, çayın
çökәyindә, kәndin müsәlmanlar yaşayan hissәsindә idi.
Yolun uzaqlığına baxmayaraq kilsәni qeyd-şәrtsiz
Haykanuşun ikinci evi saymaq daha doğru olardı. Hәr gün
möhtәşәm, topdağıtmaz darvazadan çıxıb kilsәnin
DAŞ YUXULAR
73
hәyәtinә gәlir vә sanki durduğu yerdә ağlını itirir,
mәbәdin başına dәli kimi dolanmaqdan yorulmur, daşı-
divarı öpüb xaç çevirirdi. Nәhayәt, qoca Haykanuş qarı
yaxınlaşıb qapının önündә dayanır, divardakı Әylis
müsәlmanlarının "başı çalmalı, әli uşaqlı" dediyi qadın vә
uşaq divar rәsminin önündә bir neçә dәfә xaç çәkirdi.
Saday Haykanuşun Erevanda yaşayan oğlu Joranı bir
neçә dәfә Әylisdә görmüşdü. Joranın qızı Lüsik Erevandan
Әylisә gәlәndә Sadayın on bir-on iki yaşı olardı.
Onlar eyni sinifdә oxuyan, biri - birindәn
aralanmayan üç dost idilәr - Sarı Saday, Bomba Babaş vә
Cambul Camal. Biçilmiş zәmi yerindәn başaq topalamağa
birgә gedirdilәr. Dağlara dırmaşıb qayalar, daşlar
arasından quş yumurtası yığırdılar. Mәktәbdә dәrs
olmayanda, başağa getmәyәndә, küçәdә aşıq-aşıq
oynamaqdan bezib yorulanda, özlәrini kilsәnin hәyәtinә
salırdılar. Vә su çәkib ağırlaşmış çay daşları ilә Daş
kilsәnin hәyәtindәki abidәlәrin qulağını qoparmaq,
burnunu sındırmaq üçün dәridәn - qabıqdan çıxırdılar.
Divarlara yapışdırılan xaçları qopardırdılar. Vuqarıdın
hündür damına qalxıb oradan kәndi fitә basırdılar. Vәng
kilsәsinin hәyәtinә tәpilib Mirәli kişinin әkdiyi lobya,
noxud, qarğıdalı vә rәngbәrәng güllәri heyvan kimi
yoluşdurur, әzib tökürdülәr. Çay yatağından tapıb hәmişә
ciblәrindә gәzdirdiklәri bıçaq kimi iti tinli çalpara daşlarla
kilsәnin divarlarına ad yazırdılar: "Sarı Saday, Bomba
Balaş, Cambul Camal".
Sarışın saçlar Sadaygildә nәsillikcәdi. Balaş, Bonba
lәqәbini tәkәbbürlü xasiyyәtinә, diribaşlığına, sağlamlığına
DAŞ YUXULAR
74
vә güclü olmağına görә qazanmışdı. Camalın Cambul adı
almağının isә mәxsusi, olduqca kәdәrli tarixçәsi vardı.
O, müharibәdәn irәli doğulub, iki yaşına çatanda
onları atalarından ayrı salan dava düşüb ortalığa. Ancaq
dava bitәndәn üç-dörd il sonra xәbәr çıxıb ki, bәs Camalın
atası Sümük Sәfi sağdı. Arvadı Dilruba Sәfidәn belә
mәzmunda bir mәktub alıb, bәs o ölmәyib sağ-salamatdır
vә hal-hazırda Qazaxstanın Cambul vilayәtindә yaşayır.
Yazıb ki, orda ikinci dәfә evlәnib, hәtta bir oğlu da
dünyaya gәlib. Sonra yazıb, bir daha Әylisә ayaq
basmayacaq, әgәr oğlu Camalın meyli çәkirsә atasının
yanına - Cambul şәhәrinә gәlә bilәr.
Belә dәhşәtli mәktubdan sonra günlәrin birindә
Camalın nәnәsi Әzranın qışqırığı bütün kәndi yuxudan
durğuzdu. Sәbәb dә bu idi ki, qızı Dilruba bir şüşә nefti
tәpәsinә әmdәrib özünü odlamaq istәmişdi.
Bu hadisәdәn sonra Camalın anası heç cür özünә
gәlә bilmәdi. Yemәdi, içmәdi, gecәlәr yuxusu әrşә çәkildi,
әli işә - gücә yatmadı, ev-eşik tamam yadından çıxdı.
Sonda başına hava gәldi, gecәlәr dişi canavar kimi
dağların, tәpәlәrin arasında dolaşıb әrini axtardı ki, onu
tapıb cәzalandırsın. Amma Cambulun yolunu tanımır, ora
nә tәhәr getmәyi dәrk edә bilmirdi...
Camalın anasının cәsәdini Әylisdәn otuz-qırx kilometr
aralıda daş yola sәrilmiş tapdılar. Bu sarsaq adın Camala
qoşulmağının tarixcәsi belәdir. Saday Bakıya gedәndәn
sonra Camal demәk olar ki, hәr gün onun yadına düşürdü
vә hәr dәfә dә Camal gözünün qabağına gәlәndә Vәng
kilsәsini, onun hündür gilәnar ağacları sıralanan hәyәtini,
beli daim şalla sarınmış Haykanuş qarını xatırlayırdı,
DAŞ YUXULAR
75
hәmәn o Haykanuşun paltarının qolunu dirsәkdәn yuxarı
çirmәlәyib ağlamaqdan özünü zorla saxlayan Camalın
başını yaxşı-yaxşı sabunlayıb yuduğunu gözünün qabağına
gәtirirdi.
O sәhәr ikisi dә kilsә hәyәtindәki uca gilas ağacına
dırmaşmışdı. Havalar çoxdan istilәnmişdi. Amma Camal
bütün qışı sinifindә arxa partada başı kepkalı oturmuşdu
vә o bütün qışı başına keçirdiyi o kepkanı hәlә dә
soyunmamışdı. Sinif rәhbәri Muleyli müәllimә dәrs ili
başlanandan ta yay tәtilinin axır günlәrinә qәdәr dәrs
saatlarının әsas hissәsini mәhz bu kepkanın müzakirә vә
tәhlilinә hәsr edirdi. Heç elә bil ötәn qış Әzra nәnәnin
gözlәrinin tutulduğunundan, anasının ölümündәn sonra
bir Allah bәndәsinin eyninә gәlmәyib ki, Camalın başı nә
müdddәtdәn bәri yuyulmayıb. Heç demә, bu kәnddә әn
yaxşı insan Haykanuş qarı imiş. Heç demә, Haykanuş
Cambul Camalın hәmәn sәhәr kilsәnin hәyәtinә
gәlәcәyindәn xәbәr tutubmuş. Uşaqlar hәlә ağacın
başında olanda, o gilasın altında ocaq çatır, yekә mis
tiyanda su qızdırır, evdәn mәhrәba, sabun, dolça ( su
tökmәk üçün ) bir dә lap axırda Camalın başına sürtmәk
üçün yarımletirlik bankada qır rәngindә qara mәhlul
tәdarükü görür.
Haykanuş qәfil Camalın kepkasını dartıb çıxaranda
Babaş nә tәhәr iyrәnirsә, bayaqdan qarnına doldurduğu
gilasın elliyini qusur, Saday baxa bilmir, gözünü yumub
üzünü o yana çevirir. Haykanuş vaysına-vaysına "Vay"
deyib başını tutur. Camalın Başında bit qarışqa yuvasının
ağzı kimi qaynaşırmış. Haykanuş Camalı ocaq başında,
hamar çay daşının üstündә otuzdurur. Saday dolçanı isti
DAŞ YUXULAR
76
su ilә doldurub Camalın başına tökür, qarı bitli başı
sabunlayıb dәridәn qan çıxanacan tükün dibini dırnaqlayır,
kir-pasağı tökür, sonra dönә-dönә sabunlayıb asta, yanıqlı
sәslә: - Әziz balam. Yazıq uşaq. Yetim balam! - deyir.
İndi, Bakının xәstәxana çarpayısında huşsuz halda
döşәnib qalan Saday Sadıqlı bu sәsi o qәdәr qәqiq, o
qәdәr yaxından eşidirdi ki, o sәs nә yuxuydu, nә xәyal,
sanki Haykanuş indinin indisindә palatada, onun lap
böyründәydi. Haykanuş qarı Camalın başını dönә-dönә
yuyandan, dәrman sürtüb üstündәn cuna ilә sarıyandan
sonra evlәrindәn çıxıb kilsәnin hәyәtindә dolaşan
qadınların sәsini dә Saday Sadıqlı apaydın, olduğu kimi
eşidirdi.
- Özümüzü müsәlman bilirik, amma uşağın başını
yumaq ağlımıza gәlmәyib.
- Nә olsun müsәlman deyil, amma uşağın başını
yudu, adam balasıdı dә, göydәn düşmәyib ha, o da bizim
kәnddәndi.
- Allah sәnә yaman gün göstәrmәsin, Haykanuş bacı.
Sәn müsәlmandan yaxşısan.
- Kim yetimin başını yumaq istәmәz? Amma biz
hardan bilәk ki, uşağı bit basıb?
- Biz dә deyirik niyә bu gәdә papağı başından
çıxarmır. Yazıq bitә görә yayın istisindә papağını
çıxarmağa xәcalәt çәkirmiş.
- Allah sәnin Erevandakı o bir balanı saxlasın,
Haykanuş. Sәn bizim Әylisdә әn ifallı qadınsan.
- Nә olsun ki, ermәnisәn, Haykanuş, sәn Allah
adamısan...
DAŞ YUXULAR
77
Hәr ağızdan bir avaz gәlirdi, Haykanuş isә sabunlu
әlini belinә sarıdığı şala sürtüb qurulamaq vә eyni
vәziyyәtdә durmaqdan әyilmiş qamәtini birtәhәr
düzәltmәk hayında idi. Haya gәlәn arvadlar yavaş-yavaş
dağılışırdılar. Onların qar-quru uzaqlaşıb eşidilmәz olan
kimi Haykanuş qollarını elә geniş açıb kilsәyә tәrәf şığıdı
ki, elә bil bu heysiz qadın bu möhtәşәm tikilini qucağına
alıb qaldıracaq. Qoca Haykanuş özünü әylislilәr demişkәn
"Başı çalmalı, әli uşaqlı" arvadın önündәki xaça yetirәndә
başı ağ cunayla sarıqlı Camal dinmәzcә kilsәnin girişindә,
divarın dibindә oturmuşdu. Bayaqdan darvazanın küncünә
qısılan, qorxu vә dәhşәt içindә nәnәsinin Camalın başını
yumağına tamaşa elәyәn Lüsik, indi gilas ağacının dibindә
tәrpәnmәz qalmışdı vә deyәsәn, dinmәzcә ağlayırdı.
Camalın da gözündә yaş parlayırdı. O, elә heyrәtlә
baxırdı, sanki dünyanı ilk dәfә görür, Babaş bir qıraqda
dayanaraq başını aşağı salmışdı, bayaq özünü saxlaya
bilmәyib qusduğuna görә xәcalәt çәkirdi.
Haykanuş, hәmişә olduğu kimi kilisәnin girişindә
dayanıb varlığını unudaraq dua elәyirdi. Bax elә bu anda
yer üzündә hәlә indiyәcәn görünmәmiş möcüzә baş verdi,
ermәni dilindә bircә kәlmә bilmәyәn Saday Haykanuşun
lap astadan, az qala özü-özünә pıçıldadığı hәr kәlmәsinin
mәnasını ana dilindәki kimi eşitdi. Bәlkә o yuxu görürdü?
Bәlkә bu yuxu deyildi, böyük yaradanın göy üzündәn
göndәrdiyi ilahi qüdrәt idi ki, hәr bir yaradılan bәndә heç
olmasa ömründә bir dәfә belә bir qismәtә ürcah olur.
Maraqlıdır, görәsәn, hәmişә dünyaya daş gözlәrlә baxan
qadın hәqiqәtәnmi daşdandır vә yaxud o daş olduğunu,
daşdan düzәldiyini unudub vә qәfil xoş bir tәbәssümlә
DAŞ YUXULAR
78
Sadayın üzünә gülümsәyir. Hәlә bu harasıdır. Bir anda o
başı çalmalı arvadın qucağındakı uşaq da canlanır,
boynunu ora-bura әyir bapbalaca әllәrini, xırda ayaqlarını
hәrәkәtә gәtirir. Saday gözlәri ilә açıq-aydın görürdü ki,
körpә göz qapaqlarını qaldırır vә hәtta kiminsә üzünә
gülüb göz vurur. Bu nә demәkdi, ey böyük yaradan, axı
onun gözlәri elә hәmәn anda hәm dә Camalın gözlәri
deyildimi? Yaxşı deyәk qarabasmadır, yuxudur,
görkәzmәdir. Bәs yaxşı onda kilsәnin yaxınlığında yaşayan
Taytax Çimnazın, ortancıl vә әcaz qızı Cinni Sәkinәnin
"Baxın, ay camaat! Sarı Saday ermәni kimi xaç çevirir"-
deyәn sәsi hardan gәlirdi? Bu Çimnazın hәmәn
başdanxarab qızı idi ki, Allah qoymasa haqq aşığı
olmuşdu, özü kimi çirkin bir bayatı qoşub boğazı cırıla-
cırıla oxuyurdu:
Ermәni, ay ermәni...
Dağa-daşa dırmanır
Dalından buynuz çıxıb
Yox әlacı, dәrmanı...
Hәlә o qeyri-adi İlahi işıq!
Haykanuş ermәni dilindә oxuyan duaların Sadaya
әyan olduğu, ömründә ilk dәfә qeyri-ixtiyarı xaç çevirdiyi
gün hәmişәki kimi kilsәnin günbәzinә, dağların dikinә
sarımtıl-narıncı işıq sәpәlәnmişdi - Sanki o işıq Allahın
nәzәri idi, mәbәdin içini nurlandırırdı. Necә olur axı bu?
Saday Sadıqlı kilsәni, eyni zamanda onun özünün qәlbini
dolduran qeyri-adi dәrәcәdә parlaq işığı bir daha heç
zaman, heç harda görmәdi. Amma bununla belә heç
vәchlә inanmaq istәmirdi ki, Әylisin işığı bambaşqadı,
dünyanın işığı bambaşqa. Onun Әylisdә gördüyü nur, o
DAŞ YUXULAR
79
işıq yalnız Әylisdәdir, Әylisә mәxsusdur, daha heç yerdә
yoxdur. Axı bu ola bilmәz. Axı Әylisin yuxarı başının eni
nәdir, uzunu nәdir: altı-yeddi kilometr ola, ya olmaya. Bәs
bu bir әlcә yerin işıq hikmәti nәdir görәsәn? Amma yox,
әgәr haçansa insanlar bu bir әlcә torpaqda on iki kilisә
tikiblәrsә, o kilisәlәrin yan - yörәsindә cәnnәt bağı
salıblarsa, ola bilmәz ki, onların işığından buralarda ilişib
qalmasın, әks halda Allah insanın nәyinә lazımdı?
Görәsәn hәmin gün bütün Әylisi bürüyәn sarımtıl-
narıncı işığı Sadaydan başqa bir kimsә dә görübmü? Necә
olub ki, elә o gün kilsәnin hәyәtindәcә ilahi işıq barәdә
kimdәnsә nәsә soruşmaq ağlına gәlmәyib. İndi, Bakıda bu
barәdә uzaqbaşı Babaşdan soruşa bilәr. Amma necә?
Amma hansı Babaşdan? İndi günü bu gün dә Babaş
Ziyadovdan o nur, o işiq barәdә soruşmaq "jek"
müdirindәn Allahın ünvanını soruşmaq qәdәr mәnasız bir
işdir.
Hәmin yay Bomba Babaş Haykanuşun Erevandan
tәşrif buyuran nәvәsi - Lüsikin dәrdindәn Mәcnuna dönüb
çöllәrә düşdü. Elә miskin foks qalmadı icad elәmәsin. Әn
uca ağacların tәpәsinә çıxıb ordan özünü yerә tulladı,
xoruz kimi banladı, qarğa tәki qarıldadı, ya da kolluqda
gizlәnib kәklik sәsi çıxartdı. Gah quzuya, gah qurda
döndü. Elә olurdu gün әrzindә bir neçә dәfә әllәri üstündә
tәpәsi aşağı kilsәnin başına dolanırdı. "Es kes surumen! Es
kes Surumem!" - deyә gah hasarın üstündәn, gah da
kilisәnin damından qışqırır, öz sonsuz sevgisini Lüsikә
ermәni dilindә çatdırdığına görә çox xoşbәxt olurdu. Di
gәl, arıq vә nәnәsi kimi әsmәr bәnizli Lüsik onun bütün bu
oyunbazlığına sәbirlә dözürdü: O, nәinki Babaşa az da
DAŞ YUXULAR
80
olsa diqqәt göstәrmir, әslinә qalanda heç onu görmürdü.
Әtrafda heç nәyi, heç kimi hiss etmәyәn Lüsikin bütün
vaxtı gün әrzindә kilsәnin hәyәtindә rәnglәrә vә fırçaya
sәrf olunurdu.
Tәbii ki, Haykanuş qarı yay günlәrini kәnddә keçirәn
nәvәsini gözdәn qoymur, әn azı gündә bir yol kilsәyә baş
çәkәndә termosda nәvәsinә çay, qazanda isti yemәk
gәtirirdi. Lüsik ona Babaşın әmәllәri barәdә heç nә
demirdi. Amma Haykanuş özü hardansa eşidib-duydu,
mәsәlәdәn agah olanda Ziyadovların evinә gәlib oğlanın
babasına şikayәt elәdi. Bundan sonra Babaş guya özünü
yığışdırdı. Heç demә hәngamә irәlidә imiş. Bu mәsәlә dә
hәmin yay tәtili zamanı ortalığa çıxdı. Günlәrin birindә
kәndә xәbәr yayıldı ki, bәs kimsә gecә Haykanuşun
hasarından aşıb hәr limon ağacından bir dәnә limon
qopardıb. Әlbәttә, bu gerçәkli oğurluq sayıla bilmәz,
sadәcә kimsә hansı sәbәbdәnsә ev sahibәsinә işarә
verirmiş. Haykanuş hamıdan çox Babaşdan sübhәlәnsә dә
heç kimә şikayәtlәnmәdi. Bundan iki gün sonra yenә
kimsә Haykanuşun hәyәtinә keçib paltar ipinin üstündәn
Lüsikin tursikini aparar. Birisi gün sәhәri onların çoxillik vә
sarsılmaz dostluğunun sonu yetişdi vә onların hamısının
parlaq işıqlı uşaqlığına yekә bir nöqtә qoyuldu. Mәscidin
qarşısında, adәtәn Әylis uşaqlarının oynadığı meydançada
Saday heç özü dә dәrk edә bilmәdi ki, hansı ürәklә kәndin
әn güclü oğlanlarından sayılan Babaşa möhtәşәm bir
zәrbә endirdi vә bir zәrbәdәn Babaşın yerә sәrәlәnmәyinә
әmәlli-başlı heyrәt elәdi. Sonra tursiki Babaşın әlindәn
dartıb aldı, yuxarı qaldırıb havada yellәdә-yellәdә uşaqlara
göstәrdi, var sәsi ilә qışqırdı:
DAŞ YUXULAR
81
- Uşaqlar, ay uşaqlar, bu tursik Lüsikin deyil, Babaşın
bacısı Rasimәnindir! Rasimәnin tursiyini kimә verim?
Satıram, gәlin, alın!
Bu әhvalatdan sonra bir sinifdә oxusalar da
danışmadılar, heç salamlaşmadılar da. Sonra guya ki,
barışdılar. Amma aralarındakı soyuqluq hәmişәlik qaldı.
Hәtta Bakıya oxumağa gәlәndәn sonra da biri-birini
axtarıb aramadılar. Sonralar Saday kimdәnsә eşitdi ki,
Babaş Komsomolun Mәrkәzi Komitәsinә düzәlib, işlәri dә
xod gedir. Hәr dәfә onun yeni tәyinatı barәsindә eşidәndә
Saday istәr-istәmәz kilsәni, Lüsiki, Haykanuşun
limonlarını, mәscidin qarşısındakı meydançanı, Babaşı,
Lüsikin havada yellәnәn tursiyini xatırlayırdı.
O biri gün Haykanuş Lüsiki Ordubad vağzalından
qatara әylәşdirib Erevana göndәrdi. Lüsik hәmin vaxtdan
sonra bir dә heç vaxt Әylisә gәlmәdi.
Әylisdә ikinci mәşhur vә görkәmli ermәni qadın
hamının Anıx deyә çağırdığı Aniko idi. O, qoçaq qadındı,
qürurlu vә hökmlü. Allah saxlamış hәr şeydәn xәbәrdar
idi. Arıçıya arıçılıqdan, ipәkçiyә ipәkçilikdәn mәslәhәtlәr
verirdi, tibbi tәhsili olmasa da kәndin canı ağrıyanlarını,
naxoşlarını sağaldırdı. İlahi, görәsәn, qadında bu boyda
hәvәs vә güc hardandı? Aniko 1919-cu ilin dәhşәtli payız
günü türk әsgәrlәrinin kәndin ermәni әhalisini güllәnin
qabağına verib qırdığı, qılıncdan keçirib doğradığı, hәr
tәrәfdә qanın su yerinә axıb göllәndiyi fәlakәtin canlı
şahidlәrindәn biriydi vә onun valideynlәri, qardaşaları,
bacıları hәmin basqında milçәk kimi qırılmışdılar. Bütün
Әylis camaatı bilirdi ki, qaçıb tәndirdә gizlәnәn Aniko o
vaxt tәsadüfәn salamat qalmışdı. Üç-dörd gün orada ac-
DAŞ YUXULAR
82
susuz girәlәnәn qızı Mirzә Vahabın anası Zöhrә arvad
tapıb tәndirdәn çıxarmışdı. İstanbulda tәhsil alan, o
zamankı Әylisin әn savadlı müsәlmanı sayılan Mirzә
Vahab, doktor Abasәliyevin dediyinә görә, tәqribәn otuz
yaşlarında imiş. Mirzә Vahab uşağı evindә gizlәyib,
böyüdüb vә sonra әlbәttә, zor gücünә özünә arvad elәyib.
Bunun әvәzi olaraq Anikonun özündәn iyirmi yaş böyük
әrinә göstәrdiyi ehtiram, qayğıkeşlik Allahın möcüzәsi
deyil, bәs nәdir? O, әri haqqında hәr zaman fәxrlә danışır,
savadlı, xeyirxah, düzgün insan olduğunu söylәyirdi. Adı
dilindәn düşmәyәn Mirzә Vahabdan Aniko iki oğlan, iki qız
doğdu.
Hәr yerdә danışırdılar ki, qadın ailәsinә görә
müsәlmanlığı qәbul edib. Qәribdir, o, qorxub çәkinmәdәn
nә zamansa ermәnilәrin bir dә bu yerlәrә dönәcәklәrini,
Әylisi cәnnәtin bir parçasına çevirәcәklәrini söylәyirdi.
Özünü müsәlman sayan Aniko imamların matәmindә
o biri arvadlarla bikir kiminsә evindә oturub Mәhәmmәd
Peyğәnbәrin nәvәlәrinin müsibәtinә acı-acı ağlamaqla
bahәm, demәk olar, hәr gün sәhәr ertәdәn Vәng kilsәsinә
baş çәkmәyi dә unutmurdu. O, gәlәn kimi kilsәnin
hәyәtini süpürüb tәmizlәyir, öz әllәri ilә әkdiyi rәngbәrәng,
qәşәng güllәrә qulluq elәyir vә istisnasız olaraq hәr dәfә
kilsәni anbara çevirib qapısına kilid bağlayan Mirәli kişinin
ölüsünә dә, dirisinә dә dişinin dibindәn çıxanı deyirdi.
Anikonun öz hәyәti isә Әylisdә bir başqasında tәsadüf
olunmayan güllәrlә bәzәdilmiş bayram sәrgisinә oxşayırdı.
Mirzә Vahab bu evә 1919-cu il ermәni qırğınından sonra
yerlәşmişdi. Hәtta danışırdılar ki, Әylis evlәrinin әn
yaxşılarından sayılan bu evi İstanbulda tәhsil almış Mirzә
DAŞ YUXULAR
83
Vahaba Türk sәrkәrdәsinin şәxsәn özü - Әdif bәy peşkәş
elәmişdi. Necә ki, o dәhşәtli basqından Anikonun sağ-
salamat xilas olmağına inanmaq olmur, elәcә qadının әllәri
ilә gülüstana dönәn bu hәyәtin nә vaxtsa Әdif bәyin
dәstәsi tәrәfindәn qanla suvarıldığına da inanmaq çәtindir.
Әlbәttә, Aniko bunun fәrqindә olmaya bilmәzdi. Bәlkә elә
onun әlvan güllәrә bu qәdәr bağlılığı da sәbәbsiz deyildi,
bu yolla o, mәhv edilmiş qohum-әqrabasının xatirәsini әziz
tutur, onların nakam ömrünü bu işıqlı dünyada bir az da
uzatmaq istәyirdi. Bәlkә, qәtlә yetirilәn hәr bir ermәninin
ölmәdiyini, bu yer üzünün gözәl güllәrinә döndüyünü
sübut elәmәk istәyirdi? Vә bәlkә istәyirdi bu Allahdan gizli
olmayan mәtlәbi hәr bir әylisli müsәlman bәndәsi dә
yadında saxlasın? Çox gümün, o vaxtlar bu hәyәtә tökülәn
nahaq qan arvadın yaddaşında cövlan edirmiş. Qanlı
yaddaşın әzabından xilas olmaq üçün yeganә әlac ona
qalırmış ki, hәyәtinә gül-çüçәk әksin, Vәng kilsәsindә
güllәrdәn ibarәt böyük bir xiyaban salsın!
Sadayın yaddaşında Aniko hәm gözәl insan vә qadın
kimi, hәm dә başqalarından fәrqlәnәn şәn vә cingiltili sәsi
ilә qalmışdı. Onun sәsi bütün Әylisi - onun evlәrini,
kilsәlәrini, dağlarını, yollarını, çaylarını, bulaqlarını dolaşır,
sәhәrin açıldığını xәbәr verәn zәng kimi sәslәnirdi. Çünki
hәmişә sübh tezdәn yuxudan oyanır, hündür artırmaya
çıxıb uca sәslә nәsә deyir, elә bil bununla Әylis
müsәlmanlarını xәbәrdar elәmәk istәyirdi ki, hәlә Әylisdә
ermәni sәsi yaşayır.
Haykanuşdan fәrqli olaraq o, Vәng kilsәsinә hay-
küylә gedirdi: köhnә fayton yoluyla şәstlә addımlayır vә
ucadan danışırdı. Hamı eşidә-eşidә xatırlayıb Esxinin
DAŞ YUXULAR
84
özünü qayadan atmasına görә Әdif bәyә lәnәt yağdırır,
Әylisin әn gözәl kilsәsini miskin anbara döndәrәn Mirәli
kişini uzaqdan-uzağa hәdәlәyirdi. Anikonun sәsi
müsәlmanlığı qәbul edәn, Mirzә Vahab kimi xoşxasiyyәt,
savadlı şәxsә әrә gedәn ermәni qızın, türk süngüsündәn
möcüzә nәticәsindә yayına bilәn yetimin sәsi deyildi. O,
sözün hәqiqi mәnasında Әylisin әsl sahibәsinin әsrlәrin әn
dәrin qatlarından gәlәn sәsi idi. Başqa sözlә bu Әylisin
itirilmiş sәsi idi!
Bakıda yaşayarkәn, Saday Sadıqlı yuxularında o sәsi
çox eşitmişdi, dәfәlәrlә Bakı sabahlarını o sәslә açmışdı.
Saday Sadıqlı qәribә bir kilsәdә yuxu görürdü: elә ki,
qoca qәhbәlәrin әdәbsiz bazarlaşmağı başlayır, bax onda
ermәnilәrlә müsәlmanların namәrd vә qaçılmaz
toqquşması çıxır meydana. Qәribәsi bu idi ki, o, yuxuda
gördüyü kilsә Әylis kilsәlәrinin heç birinә bәnzәmirdi,
amma bununla belә vahimәsinә, mistik tәsirinә görә
burada o kilsәlәrin hәrәsindәn nәsә bir әlamәt vardı. O
yuxuda ilin vaxtlarını müәyyәn etmәk olmazdı. Әylisdә
sübh tezdәndi, hava tәzә-tәzә işıqlaşır, kәnd zülmәtin
pәncәsindәn çәtinliklә qopur. Dağların quzey tәrәfindә
qalın qar әrimәyib. Onun tuşunda әlçim-әlçim qeyri-adi
düzümlü buludlar göy üzünü tutub. Vә bir dә sәmavi,
mistik işıq: yad vә hәm dә hәdsiz dәrәcәdә doğma, tanış
işıq!
Saday yuxu görürdü: kilsәnin ağ boyanmış hündür
divarlarını görürdü, görürdü ki, külәklәr hәmәn o çat
verәn divarı ovub, yekә bir deşik açıb. O deşikdәn kilsәnin
içinә işıq süzülür vә o işıq pәtәk üstündә qaynaşan
arılardan çıxan sәsә oxşar bir qıjıltıyla axır, axdıqca da
DAŞ YUXULAR
85
şeytani bir ehtirasla göndәrilәn mühüm bir xәbәri yer
üzünün hәr bir mәkanına çatdırmağa tәlәsir.
Elә o vaxtdan bu dünyaya aid olmayan o qәribә sәs
Sadayı qarabaqara izlәyirdi. O sәs hәr yerdә idi. Vә Saday
radio dalğalarında, televizor ekranında, inqilabi, dini,
vәtәnpәrvәrlikdәn bәhs edәn vәrәqlәrdә, giriş qapılarında,
küçә dirәklәrindә qәzet vә jurnalların iri qara şiriftlәrlә
yazılmış mәqalә başlıqlarında hәmin xışıltı vә şırıltıyla axıb
tökülәn sәsli işığı görür, eşidirdi. Bu sәsli işıq hәlә
indiyәcәn görünmәmiş fәlakәt haqqında dünyanın hәr
yerinә xәbәr aparırdı. Vә o heç vәchlә qәbul edә bilmәzdi
ki, heç kimin heç nәdәn qorxub çәkinmәdiyi bir zamanda
daim qorxu hissinin altında sıxılıb әzilmәlidir. Nә üçün hәr
söhbәt, qәzetdәn oxuduqları, radiodan, televizordan
eşitdiklәri, meydanlarda natiqlәrin nitqlәri, küçәdә
arvadaların qar-quru ona faciә kimi görünürdü? Nәyә görә
hamilә qadınlara, bulvarda, parkda qoşa addımlayan
cavanlara baxdıqca qanı qaralır? Yәni o, insanları
gәlәcәkdә gözlәyәn qorxu әzabını tәkbaşınamı çәkmәlidir?
Doğrudanmı, әvvәllәr dә, elә indi dә onu qorxuya salan
mәsәlә baş verәcәk, onun gördüyü bu küçәlәr, bu
meydanlar istәrsә dә, istәmәzsә dә hakimiyyәt başına
yeni bir Xozeyin gәtirәcәk? Nә üçün qarşısıalınmaz qan
davasının ağrı vә әzabını mәhz o, Saday Sadıqlı
çәkmәlidir?
Qәlbini sıxıb әzәn suallara cavab tapa bilmәyәn
Saday Sadıqlı hәr gecә yuxuda Әylisi görürdü. Çünki Әylis
ürәyinin sağalmaz yarası idi. Vaxt ötdükcә daha әsәslı
şәkildә depressiv-melenxolik ovqata düçar olan Saday
dünyadan vә adamlardan hәr gün bir az da uzaqlaşırdı.
DAŞ YUXULAR
86
Tez-tez yuxuda sayıqlayıb inildәyirdi. Rabitәsiz
monoloqlarında Haykanuşun, Anikonun, Camalın, Lüsikin,
Babaşın, eyni zamanda Azadә xanıma mәlum vә mәlum
olmayan adamların adlarını çәkirdi. Amma bir dәfә
gecәnin yarısı Azadә xanım Sadayın yuxulu-yuxulu xaç
çevirdiyini görәndә xeyli müddәt özünü әla ala bilmәdi.
Elәcә dәhşәtli gecәlәrin birindә әrinin anlaşılmaz
nitqlәrindә hamının çoxdan unutduğu tülkü balası peyda
oldu. Çox vaxt baş verәnlәri atasından gizlәdәn Azadә
xanım Sadayın gecәki iniltilәrinә dözmәyib sәhәri gün
keçirdiyi iztirabları doktor Abasәliyevә bildirdi.
- Papa, bәlkә onunla sәn danışasan? Niyә әzab
çәkdiyini aydınlaşdırasan?
Doktor Abasәliyev meydana çıxan psixoloji drum
qarşısında tibbin çarәsizliyini yaxşı bilirdi, ona görә dә
qızını sakitlәşdirmәyә çalışdı.
- Bu kriptomneziyadı, - dedi. Bütün hәssas adamlarda
müşahidә olunur: -yaşlandıqca "uşaqlığa qayıdırlar",
narahat olma. Onsuz da hәr kәs öz hәyatını yaşayır.
Bәla burasında idi ki, Saday mәhz indi öz hәyatını
yaşamırdı. Qәribәdir, Saday Sadıqlının nәsil-kökündә bircә
damla da ermәni qanı olmadığı halda (bir babası
Kәrbәlanı, o birisi Mәkkәni ziyarәt elәmişdi) nә qәdәr
müddәtdi sanki o, canında hansısa adsız bir ermәnini
daşıyırdı. Lap dәqiqi, daşımır, gizlәdirdi. Sanki bu böyük
şәhәrdә incidilәn, alçaldılan, qәtlә yetirilәn hansısa bir
ermәni deyildi, onun özünü incidir, tәhqir edir,
öldürürdülәr. Payızın lap әvvәlindәn bu vaxta qәdәr onun
üzü bircә dәfә dә gülmәmişdi, sıxıntı vә kәdәr içindә
hәrlәnmişdi daima. Әvvәllәr hәftәdә iki dәfә baş çәkdiyi
DAŞ YUXULAR
87
teatra daha ayağını da qoymurdu. Hәtta bir vaxt hәvәslә
qoşulduğu mitinqlәr mәna vә mәzmununu itirib gözündәn
düşmüşdü. Şәhәrdә özünә yer tapa bilmirdi, evdә dә
qәrarı tutmurdu.
Külәkli, yağışlı bir axşam o, evә elә bir halda gәldi ki,
Azadә xanımı dәhşәt bürüdü, qışqırmaqdan özünü zorla
saxladı, kişini elә bil gölә basmışdılar - tәpәdәn dırnağa
cumculuq suyun içindә idi. Әyninin paltarı, saçı, çәnәsi
bәs deyincә islanmışdı. Plaşının ciblәrindәn su süzülürdü.
Şalvarı çamura, palçığa bulaşmışdı, pencәyinin
düymәlәrini, köynәyinin boyunluğunu dartıb
qoparmışdılar.
Azadә xanım ağlaya-ağlaya әrini soyundurdu,
hamama aparıb isti suyun altına saldı. Sonra bir qәdәh
konyak verdi, çay gәtirdi. Saday bir qәdәr özünә gәlәndәn
sonra sorğu-suala başladı:
- Harda dalaşmısan?
- Dalaşmamışam...
- Bәs onda sәni kim bu kökә salıb?
Saday cavab vermәdi. Uzun sükutdan sonra elә
hönkürdü ki, Azadә xanım soruşmağına peşman oldu.
- Aza, vağzalda cavan bir qadına od vurub
yandırdılar! Üstünә benzin töküb diri- diri yandırdılar!
- Kim yandırdı? - Azadә xanım gözünün yaşını silә-silә
soruşdu.
- Arvadlar, Aza, küçәdә alver elәyәn qadınlar. Elә bil
adam deyildilәr, cin yığınıydı.
- Sәni dә onlar bu hala saldılar?
Artist heyrәtlәndi, hәqiqәtәn dә o, evә nә vәziyyәtdә
gәldiyindәn xәbәrsiz idi.
DAŞ YUXULAR
88
- Bilmirәm. Heç nә yadıma gәlmir. O әcinnәlәr
ermәni qadını yandıran dәqiqә yoxa çıxdılar. Bir dә
gördüm vağzalda tәmtәk qalmışam.
Әhvalatın mәğzini öyrәnәndә Azadә xanımın halı
xarablaşdı.
- Gecә yuxuda görürәm ki, bizimkilәr mәni aradan
götürmәk üçün bir ermәniyә pul verirlәr.
- Kim? Kimdir sәni öldürtmәk istәyәn? - Az qala
başını itirәn Azadә xanım öz sәsinә bәnzәmәyәn tamamilә
yad sәslә qışqırdı.
- Ermәniyә pulu bizim hakimiyyәtdә olan adamlar
verirdilәr.
- Bәsdi! Bu ölkәdә çoxdan hakimiyyәt yoxdur. Olanlar
da düşmәn dәyirmanına su tökürlәr. Sәncә, Sumqayıtı
cәhәnnәm oduna qalayan xalqdı? Yox, әzizim, yox! Bu ya
KQB-nin, ya da hakimiyyәti zәbt edәn bir qrup mafiozun
әmәlidir. Dünya dağıla, Saday, inanmaram, kimlәrsә
azәrbaycanlıları belә ağılsız vәhşiliyә tәhrik elәsinlәr.
- Hansı haqla belә deyirsәn? Axı sәn Әylisdә
olmusan, - artist dәrdli gözlәrini arvadına zillәyib belә dedi
vә dәrhal da başını uşaq kimi sinәsinә әydi.
- Hә, Әylisdә olmuşam, bilirәm ki, türklәr günahsız
insanların üstünә vәhşi kimi cumub, onlara divan tutublar.
Amma sәn elә yerdә olmusan ki, orada ermәnilәr minlәrlә
bәdbәxt azәrbaycanlını yerindәn-yurdundan qovublar.
Ömründә bir dәfә sәn, evsiz-eşiksiz qalan, bu gündәn
sabaha ümidi olmayan o bәdbәxtlәrin halına yanmısanmı?
Mәgәr aranı qızışdırıb bu qanı tökәnlәr onlar haqqında
düşünürmü? İndi fәrqi yox, qarabağlı, yaxud bakılı
ermәnilәr olsun, ona görә azәrbaycanlıya tüpürürlәr ki,
DAŞ YUXULAR
89
bizi türk hesab elәyirlәr. Bir deyәn yoxdur ki, әgәr sizi türk
qırıbsa, gedin davanızı da türklә elәyin. Ermәni
boşboğazların harası bizim primitivlәrdәn artıqdır. Sәn
niyә bu barәdә düşünmürsәn, әzizim? Elә bir hala
düşmüsәn, özün özünü tanımırsan. Bilirsәn necә
sınıxmısan, әzizim. Özünә yazığın gәlmir, heç olmasa
mәnә yazığın gәlsin.
- Mәn istәyirdim...istәyirdim...Mәn ölmәk istәyirdim,
Aza, - dedi vә zorla udqundu.
Azadә xanım anladı ki, әri söz eşidәsi halda deyil,
susdu. Saday Sadıqlı tamamilә özünә qapandı. İndi o,
nәinki arvadını, hәm dә dünyanı hiss etmirdi. Azadә xanım
әrinin vağzala getmәyinin sәbәbini indi başa düşdü. Saday
bütün gün vağzalda ona görә hәrlәnib-fırlanıb ki,
uşaqlığının "Bakı-Erevan" qatarının qabağında kimisә
qarşılasın vә yaxud kimisә yola salsın. Eçmiәdzinә gedib
xristianlığı qәbul elәmәk xәyalı ilә dolaşan Saday, doğma
Ordubaddan ötüb keçәn bu qatarla demәk olar ki, hәr gün
sәfәrә çıxırdı...
DAŞ YUXULAR
90
Dostları ilə paylaş: |