DAŞ yuxular 1 Әkrәm Әylisli Daş yuxular
Yüklə 0,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
DÖRDÜNCÜ HİSSӘ Dokror Abdasәliyev tәsdiqlәyir, әgәr qәtlә yetrilәn hәr ermәninin adına bir şam yandırılsa, o şamların işığı ayın işığını kölgәdә qoyar. DAŞ YUXULAR 120 Sıx duman dünyanı udub... Elә bil dünya deyilәn yalnız dumandan ibarәtdir. Belә bozluğun ardınca mütlәq nәsә olmalıdır. Qatı dumana bürünәn dünya heç şübhәsiz ki, üzünü göstәrmәlidi. Saday bunu bilir, huşu üstündә olmasa da yalnız hәmin anı gözlәyir. Hәqiqәtәn dә duman get-gedә çәkilirdi, di gәl artist indi harda olduğunu anlaya bilmirdi. Açıq-aşkar gördrdü ki, buz kimi soyuq daş sәkinin üstündәdir. Guya bura Әylisdi, Vuraqırd kilsәninә gedәn daş yolun tәn ortasında oturub. Amma oturduğu yerdәn kilsә görünmürdü, kilsәlәrin arxasından dikilәn qәlbi dağlar da görünmürdü. Artisti tәlaş vә qorxu sıxırdı vә yenә dә dәrk elәmәk istәyirdi ki, onun olduğu yer haradır. Әgәr bu hәqiqәtәn dә Әylisdәki daş yoldursa, bәs onda dağlar hanı, kilsәlәr niyә qeybә çәkilib? Bax bu an artist şirin bir ümidlә başa düşdü ki, o artıq dağlardan, kilsәlәrdәn, Vuraqırdın küçәlәrindәn çox, çox aralıdadır vә elә indilәrdә Eçmiәdzinә çatacaq. Bu tәravәtli xoşbәxt duyğular balzam kimi ürәyinin üstünә tökülәn anda onu әmәliyyat otağından palataya aparırdılar, - bәdәninin bütün hey-hәrәkәtini itirsә dә, huşsuz halda, nәlәrin baş verdiyini anlamaq iqtidarında olmasa da Saday Sadıqlı hansı bir әzasınınsa duyumu ilә yerinin dәyişdirildiyini hiss edirdi. Yalnız dördüncü gün, axşama yaxın xәstәnin vәziyyәti nәzәrә çarpacaq dәrәcәdә yaxşılaşdı. Hәlәlik danışa bilmirdi, amma görünür, sәslәri ayırd elәyir vә hәtta, söhbәtin nәdәn getdiyini duyurdu. Üçüncü gün idi ki, Azadә xanım әrinin yanından aralanmırdı. Münәvvәr xanım da günün çox hissәsini Saday Sadıqlının DAŞ YUXULAR 121 palatasında keçirirdi. Doktor Fәrzani sanki Azadә xanımın timsalında çoxdan itirdiyi әziz adamını tapmışdı. Boş vaxtlarında palatanı tәrk etmirdi. Yarı Azәrbaycan, yarı rus dilindә ordan-burdan söhbәtlәşirdilәr. Cәmi dörd gün әvvәl doktor Fәrzaninin xәstәni yerlәşdirmәk üçün ayırdığı palata mehriban ailәnin yaşadığı evә bәnzәyirdi. Azadә xanım әrinin düşdüyü ağır vәziyyәti hәlәlik atasına bildirmәmәyә qәrar vermişdi. Doktor Fәrzani dә xaiş etmişdi ki, nә qәdәr, xәstә komadan ayılmayıb atası ilә telefonda danışanda heç zadı bildirmәsin, çünki xәbәr professora pis tәsir edә bilәrdi. Amma bu mәsәlәdә doktor Fәrzani üzәrinә düşәn hәkimlik borcunun da fәrqindә idi. "Bir qәdәr kraniostenoza oxşayır. Nәrahat olmayın, keçib gedәr." Axı, bir çox halda kraniostenoz - beyin silkәlәnmәsi, özünü travmatik koma şәkilindә biruzә verir. Nuvariş Qarabağlıdan başqa, doktor Fәrzani bir kimsәni xәstәnin yanına buraxmırdı. Münәvvәr xanim heç Nuvarişi dә buraxmaq istәmirdi, çünki onun hәr dәfә xәstәnin yanından göz yaşlarını axıda-axıda çıxması xoşuna gәlmirdi. Tibb bacısının fikirincә Nuvarişin xәstәnin yatağının yanında faciyәvi görkәmlә dayanıb ağlaması ölü üstündә ağlamağa oxşayırdı. Xәstәxanaya gәtirilmәyinin dördüncü günü Saday Sadıqlının vәziyyәtindә dәyişiklik hiss olunmağa başladı. O, dilini tәrpәdib dodağını yalamağa çalışdı. Artist bütün gücünü toplayıb aramsız tәrpәnәn sağ әlini qaldırmağa cәhd elәdi vә bu Azadә xanımı qorxuya saldı: sanki o, әlini qaldırıb, o dәqiqә dә xaç çevirәcәkdi. DAŞ YUXULAR 122 Münәvvәr xanım xәstәyә әt şorbası içirdirdi. Doktor Fәrzani sәssiz addımlarla palatada gәzişir, arada bir dayanır, gözünü televizordan ayırmadan nә barәdәsә düşünürdü. Televizorun sәsini azaltmışdı, sıx saqqallı, iri sifәtli bir kişi ekranda әl-qol ata-ata nәsә deyirdi. Yeri gәlmişkәn, ekrandakı o idi, şair Xәlilullah Xәlilov. Lelin vә partiyaya ithaf etdiyi şeirlәrin hesabına otuz ildәn artıq bir müddәtdә orta mәkdәb dәrsliklәrindә yer almışdı. Ancaq onun şeirlәri vә adı o dәrsi öyrәnәn uşaqların yaddaşında heç bircә il duruş gәtirә bilmir, unudulurdu. İndi bu şair dönüb olmuşdu Uluruh Türkmәnmәkan, yüz minlәrlә insan nәinki Lelin meydanında, әn ucqar kәndlәrdә - toyda, ölü yerindә şairin "Qarabağ - gözümdә çıraq" poemasını әzbәr söylәyirdilәr. Tәbii ki, doktor Fәrzani Xәlilullah Xәlilovdan tam xәbәrsiz idi. İndiki halda isә bir hәkim olaraq bu adamın aşıb-daşan enerjini hardan aldığını dәrk etmәk istәyirdi. Nәhayәt belә nәticә çıxardı ki, bu mәsәlәni açmaq üçün mәxsusi biliyә ehtiyac yoxdu. Çıxışının sonunda şairin qışqıra-qışqıra söylәdiyi pafoslu iki misrası ona mәhz belә düşünmәyә әsas verirdi: Yurdumun ağası xay ola bilmәz! Ona torpağımdan pay ola bilmәz! - Ay malades, - doktor Fәrzani әlini yellәyib televizordan aralandı vә yenidәn palata boyu gәzişmәyә başladı. - Mәn bilәn bu saqqallı uşaq Әzrayıldan da qorxmur. Nә zamansa onun özünü dә bir pay torpağa basdıracaqları xәyalına da gәlmir, uzaq başı uzunu iki metir, eni әlli- altmış santimetr torpağa. Deyәsәn yox, - doktor DAŞ YUXULAR 123 gülümsündü. - Mәncә, onun torpaq payı bir az çox olacaq çünki çәnәsi çox iridi. Doktor, belәcә xoş әhvalla xәstәyә yaxınlaşdı. - Hәlә ki, tәyinat qüvvәdә qalır, - o dedi, - adamları tanıyıb danışana qәdәr gözlәyәk. Nә yolla olur, olsun insultun qarşısını almalıyıq. Әgәr insult olmasa Allahın kömәyi ilә digәr fәsadlardan salamat çıxacaq. Bu barәdә danışmaq hәlә tezdi. Bizi görmәk istәsә özünә gәlәcәk. Әgәr istәmәsә... - doktor köks ötürüb gülümsündü, - Allah qoysa istәyәr. Saday Sadıqlı hәqiqәtәn uzaqlardaydı. Palatada onların hamısından - doktordan, arvadından, hәtta başındakı zәdәdәn, bәdәnindәki yaralardan çox uzaqda idi. Әylisdә... Bәli, sözsüz ki, Әylisdә idi. Amma bu, gerçәk hәyatda olan Әylis deyildi. Sadayın beş-altı yaşı olanda, yazda, bax o Әylisdә bir gözәl qara tülkü balası hardansa tәzib gәlmişdi. Saday onu cәmi bircә dәfә hәyәt hasarının dibindә görmüşdü. O qara tülkü balası hasarın üstündәn ağaca tullanıb, onu budaq-budaq gәzmiş, yaşıl yarpaqların arasnda gizlәnmәk istәmişdi. Aradan bir neçә gün keçәndәn sonra Cingöz Şabanın hәmәn o tülkünü bulağın yanında, Daş kilsәnin divarı dibindә necә güllәlәdiyini dә görmüşdü Saday. O hadisә indiyәcәn demәk olar hәr gecә Sadayın yuxusuna girir. Budur, o tülkü hәlә dә sağdır. Hasardan ağaca, ağacdan hasara tullanır, Әylisin bu başından vurub o başından çıxır. Vә bir Allah bilir ki, dörd-beş yaşında bir oğlan uşağı nә zamandan bәri o gözәl qara tülkü balasının dalınca addımbaaddım gedir. O heç vaxt belә gözәl heyvan görmәmişdi. Heç vaxt Әylisdә heylә gözәl yaz da DAŞ YUXULAR 124 olmayıb. İşıq. Hәr yan işiq. Dağlarda günәş işığı. Ağaclarda gilas işığı. Budaqlardan körpә yarpaqlar indi- indi dit verib çıxır. Yasәmәn yenicә aşıb-daşır. Hansı il idi, Allah, o il, yazın hansı vaxtı idi? Axı gilasın yetişmәyi ilә yasәmәnlәrin çiçәklәmәyi başqa-başqa vaxtlarda olurdu. Deyәsәn, tülkünün üstündә oyun durğuzduğu o hasar daşdan deyildi sarımtıl-narıncı işıqdan hörülmüşdü vә divardan süzülәn işıq küçәlәrә, yollara yayılırdı. O işığa qәrq olan Әylis sәliqәylә yığışdırılmışdı, hәr tәrәfinә güllәr әkilmişdi, küçәlәr şüşә kimi tәr-tәmiz idi. O işığa boyanan sular axıb qırağında bәnövşә, süsәn bitәn arxı doldururdu. O qәşәng tülkü balası tullanır, sevinir, oynaqlayırdı, hasarın üstüylә üzü yuxarı- günәş şәfәqlәri altında günbәzi qızıl kimi parıldayan Daş kilsәyә can atırdı, onunla birlikdә qoz ağacının açıq-yaşıl yarpaqları, alçalar, әriklәr, hasar boyunca arxın üstündә bitib göyәrәn nә vardısa, hamısı sevinir vә elә o sevinc içindә onlar da durduqları yerdә oynaqlaşırdılar. Hәrdәn bala tülkü tünd yaşıl yarpaqların arasında gözdәn itir, sonra yenә peyda olurdu. Bax o vaxt - tülkü balasının görünüb, qәfil gözdәn itdiyi hәmәn anlarda xәstәxana çarpayısında yatan Saday Sadıqlı daha dәhşәtli ağrılara tab gәtirmәli olurdu. Bir sözlә, doktor Fәrzani qәnaәtindә yanılmırdı, xәstә hәqiqәtәn dә uzaqlardaydı. Doktor onu da düz deyirdi ki, indi hәr şey onun özündәn asılıdır - yaşamaq da , ölmәk dә, istәsә o uzaqlardan qayıdacaq, istәmәsә yox, elә oralarda qalacaq. Xәstә hәlә ki, geri dönmәk islәmirdi. Nağıllardakı kimi qәşәng tülkünü qarabaqara izlәmәkdәydi. Oğlanın yeganә arzusu onu tutmaq, bağrına basmaq, öpüşlәrә qәrq DAŞ YUXULAR 125 etmәk, onun qәşәng başını, quyruğunu tumarlamaq idi. Hәlә ki, o tülkü diriydi, sağlamdı. O nur saçan hasara dazıyırdı, kefi istәyәndә yaşıl yarpaqların arasında görünmәz olurdu vә bizim Saday Sadıqlının da nәfәsi gedib-gәlirdi hәlәlik. İlin sonuncu günü xәstәxanaya gәlәn Münәvvәr xanımın ilk görәcәyi iş xәstәnin sarığını dәyişmәk oldu. O, sevinc içindә hәkimә mәlumat verdi ki, xәstәnin çıxan iki barmağı, dirsәyi vә bilәyi tam normaya düşüb. Yeganә fiziki problem xәstәnin gipsә salınmış sağ ayağındakı sınıqla bağlıydı. Xәstәnin huşunun özünә qayıtması isә hәlә müşahidә olunmurdu - bilinmirdi ki, o әtrafda gedәn danışıqlara reaksiya verir, ya yox. Azadә xanım әvvәldәn planlaşdırmışdı ki, palatada yeni il süfrәsi açsın. O, yeni il axşamını birlikdә qeyd etmәk üçün Mәrdәkandan atasını gәtirmәyi dә nәzәrdә tutmuşdu. Çünki doktorun da, Münәvvәr xanım da bayram keçirmәk üçün özgә bir yerlәri yox idi. Ancaq doktor Abasәliyev, gündüzdәn şәhәrә getmәyә söz vermәyinә baxmayaraq axşamüstü fikirindәn daşındı. Yeni il tәdbirinә xeyli qalmış zәng çalıb dedi: "Belә vaxtda bağı nәzarәtsiz qoymaqdan qorxuram. Bütün ölkәni quldur yığnağına döndәriblәr. Mәnim heç mәrdәkanlılara da etibarım qalmayıb". Azadә xanım ömründә ilk dәfә yeni ili atasından ayrı qarşılayırdı. Xәstәxananın yaxınlığında yaşayan Münәvvәr xanım tәzә ili Azadә xanımla birgә qarşıladı, sonra isә çıxıb getdi evinә. Doktor Fәrzani Münәvvәr xanımı evinә yola saldı, bir necә dәqiqәliyә palataya nәzәr salıb kabnetinә çәkildi vә gözәldi ki, qızı Moskvadan nә zaman DAŞ YUXULAR 126 zәng çalacaq. Azadә xanım әri ilә palatada tәkbәtәk qalanda istәdi onu oyatsın, ona uzun illәrdәn bәri ürәyinin әn dәrin guşәsindә saxladığı sözlәri desin, o sözlәrlә әrini uşaq kimi sığallasın. Amma o gecә Saday Sadıqlı nә söz dedi, nә söz eşitdi. Artistin yalnız gözlәri danışırdı. O bir çüt göz elәcә gah gülürdü, gah ağlayırdı. Әksәr vaxtda isә uzaq, çox uzaq bir nöqtәyә dikilib qalırdı, elә bil bir cüt göz әlçatmaz-ünyetmәz uzaqlarda Allahın özünü görür vә ona baxmaqdan doymurdu. Saday Sadıqlının xәstәxanaya düşmәyinin onuncu günü idi, doktor Abasәliyev sübh tezdәn gözlәnilmәdәn palatanın qapısını açıb içәri girdi. Boğazlı yun köynәyin üstündәn gödәkcә geymiş qocaman pisixiator qapının ağzında dayananda doktor Fәrzani xәstәlәrin sәhәr müayinәsini yenicә birtirmişdi, palatanın lap uzaq küncündәki kranın qarşısında әlini yuyurdu. Münәvvәr xanım doktor üçün sәhәr yemәyi hazırlayıb dәyirmi stolun üstünә qoymuşdu. Azadә xanım pәncәrәnin qabağında dayanıb hәyәtә baxır, ötәn hәftә baş çәkmәyә imkan tapmadığı atası barәdә düşünürdü. Xәstә isә әvvәlki qaydada yatırdı vә yatdığı yerdә dörd-beş yaşlı uşaq kimi gülümsәyirdi. Fәqәt gözlәrindәki işıq qәmli, kәdәrli işıq idi. Bayırda bәrk külәk әsmәyinә baxmayaraq hava aydın vә günәşli idi. Palataya daxil olan kәnar adam çox güman, dәrhal düşünәrdi ki, pәncәrәdәn içәri süzülәn gün işığı burada hamıdan çox simasında bir parça tәbәssüm donan xәstәnin ürәyincәdir. Doktor Abasәliyev gödәkcәsini soyunmadan kürәkәninin üstünә atılıb onu öpdü. Sonra doktor Fәrzaninin әlini möhkәm sıxdı, dinmәzcә Münәvvәr DAŞ YUXULAR 127 xanımın çal saçına toxundu. Yalnız bundan sonra gödәkcәsini soyunub stullardan birinin üstünә atdı, qızının alnından öpüb çarpayının yanında kresloya әylәşdi. Doktor Fәrzani heyrәt elәyirdi, artıq yaşlaşmış tanışının belә qıvraq qalması vә cavanlıq şövqünü saxlaması inanılmaz gәlirdi ona vә bәlkә bundan daha çox ağır xәstәnin çarpayısı yanında özünü bu qәdәr nikbin, hәyatsevәr aparmağı, başqa sözlә, professorun psixoloji möhkәmliyi tәcüblәndirirdi onu. Axır ki, professor Abasәliyev imkan vermәdi, doktor bir kәlmә söz desin, qızının gözünün dәrinliyindәki gizli tәlaşın da fәrqinә varmadı. Әylisin vәtәnpәrvәr oğlu titrәyәn әllәri ilә dizinin üstündә tutduğu çantanı açdı, topa yazılı kağızın arasından bir vәrәq çıxardı, vәrәqi bayraqsayaq yellәyib köksü atlan-atlana danışmağa başladı. - Cavan oğlan, sәnә gözәl-göyçәk Әylis gәtirmişәm. Demә nağıl danışır. Hamısı burda yazılıb. Yüz faiz doğrudur. Axı sәnә bir әylisli tacirin gündәliyi barәdә danışmışdım. Mәn o gündәliyi türklәr Әylisi dağıdandan irәli Mirzә Vahabda görmüşdüm. Vәtәn müharibәsindәn sonra dostum Erevandan hәmәn әlyazmanın rus dilinә tәrcümәsini gәtirdi. Mәn dә bilmirdim hara qoymuşam, çox axtardım. Budur, axır ki, köhnә kitabların arasından çıxdı. Rusca adı belәdir: "Dnevnik Zakariya Akulusskoqo". Mәncә, sonuncu söz Akulis yox, Aqulis olmalıdır. Çünki әksәr qәdim kitablarda söz "k" ilә yox, "q" ilә yazılıb. Ola bilәr, ruscaya tәrcümәdә "q" dönüb olub "k". Әylisdә o, sәn dә bilirsәn, hәlә indiyәcәn Zәkәriyyә Әylisli kimi xatırlanır. Mirzә Vahab da hәmişә elә deyirdi. Rәhmәtlik atam bu tacir barәdә çox şey bilirdi. Doktor Abasәliyev DAŞ YUXULAR 128 gözünü xәstәdәn ayırıb Fәrzaniyә baxdı. - Fәrid, onun Әylisdә böyük hörmәti vardı, hәtta müsәlmanlar uşaqlarına onun adını qoyurdular! - Tәzәdәn kürәkәninә sarı çevrildi - Cavan oğlan, heç başqa bir yerdә görmüsәnmi müsәlman öz uşağına Zәkәriyyә adı qoysun? Әylisdә sәn dә zәkәriyyәlәrlә ilә qarşılaşmısan. Yadındadı, biz orda olanda biri gәlmişdi, özünә patefon aldı. Onun bircә valı vardı, Xan Şuşinskinin valıydı. Sәhәrdәn axşamacan oxudurdu. " Kim çәkәr nazın, kim çәkәr nazın, ay qadası?" Doktor Fәrzaninin getmәyә hazırlaşdığını görәn professor bir dәqiqә söhbәtinә ara verdi. - Sәn hara? Otur, qulaq as! - Cәrrah keçib öz yerindә әylәşәndә, davam elәdi. - Gündәlikdә 1630-cu ildә anadan olduğunu yazıb. Fikir ver, әylisli ermәni anadan olduğu ili, ayı, günü alman dәqiqliyi ilә әtraflı vә dürüst qeyd edib. ".. bazar günü, müqәddәs Georgi günü, günortadan sonra". - o, çantadan daha bir vәrәq çıxartdı. - Bu da onun ticarәtә başlamağı barәdәdi. 5 mart 1647-ci ildә, on yeddi yaşında ipәk yükü ilә Әylisdәn çıxıb. " Bu gün mәn Zakarı Әylisdәn yola düşdüm. Müqәddәs ruhun kömәyi ilә! Әgәr harda maraqlı bir әhvalat görsәm, bu dәftәrә yazacağam. Әgәr kimsә mәnim yazdıqlarımda yalan axtarmağa başlasa qoy Müqәddәs Ruh onun ağlına işıq salsın". Fikir verirsәn o, "ağıl versin demir", "işıq salsın" deyir. Niyә? Keçib getdiyi sәyahәt yoluna bircә-bircә nәzәr sal: Erevan, Kars, Әrzurum, Toqat, Bursa, İzmir, nәhayәt Stanbul. Niyә o hәr yerdә İstanbul әvәzinә Stanbol yazır? Onun birinci DAŞ YUXULAR 129 sәyahәti on ay çәkib, dekabırın sonunda Әylisә dönüb. Daha sonralar haralarda olmayıb: Yunanstan, Venesiya, İspaniya, Portuqalya, Almanya, Polşa, Hollandiya... Azadә xanım atasının qalıb soyumuş çayını tәzәlәdi. - Heç olmasa bircә stakan çay iç, - dedi - sәnin ermәni tacirin heç yerә qaçmır. - İçmişәm. Axı bilirsәn gündә bircә dәfә çay içirәm. - Doktor Abasәliyev hirslә qızına cavab verib, elә o hirsli sәslә dә davam elәdi. - Bilirsәnmi şahlar, xanlar, sultanlar Әylisin başına hansı müsübәtlәri açıblar: "1663, 10 iyul. Әylis. Bu gün şah Abbasın canişini Әylisә gәldi. O on altı yeniyetmә oğlanın vә qızın adını bir kağıza yazdı, amma heç kimi özüylә aparmadı. Bu dәfә bizi Allah saxladı. Şah Abbasın vәliәhdi Şah Süleymanın isә Әylisә gәtirdiyi bәdbәxtlik nә yerә sığar, nә göyә. Sәfiqulu Xanın әmrinә әsasәn bu gün Erevandan Әylisә Qağayız bәy adında namәlum bir şәxs gәldi. Onun başında otuz atlı vardı. Şahın әmri ilә onlar Әylis әhalisindәn 1000 tümәn toplamalı idilәr. Rüşvәtxorluğun, zülmün, zorakılığın hәddi bilinmirdi. Onlar yüzdәn çox adama işgәncә verdilәr, otuz beş nәfәri asdılar. Amma bütün bu zülümdәn sonra bәdbәxt әhalidәn cәmi 350 tümәn toplaya bildilәr. Doktor Abasәliyev 340 il bundan irәli doğulan, bütün dünyanı dolaşan ermәni tacirin rus dilinә tәrcümә olunmuş gündәliyini nәinki oxumuşdu, hәtta başdan-ayağa әzbәrlәmişdi. Yaşı sәksәni adlamış bu kişinin qeyri-adi yaddaşı doktor Fәrzanini heyrәtә gәtirirdi. - "Bu gün Әylisә Xosrov ağa gәlib caamata elan elәdi ki, onu Qohman hakimi tәyin elәyiblәr. O, Meqrindәn, Sorutdan, Lehramdan çox adam gәtirmişdi.- Sonuncuya DAŞ YUXULAR 130 qabaqlar Nehrәm deyilirdi. - Әylis mәlәyi Ovanesin başına oyun açdılar. Eşşәyin üstünә qoyub zurna çala-çala bütün kәndi dolandırdılar. Axırda 100 tümәnini alıb boşladılar. - Doktor Abasәliyev bir neçә dәqiqә çantadakı kağızları qurdaladı. - Fikir ver, cavan oğlan, tәsәvvür edirsәn, 1669-cu ildә iyulun 22-dә Әylisә qar yağıb! 1677-ci il, iyunun 3-dәn avqustun sonuna qәdәr bir damcı da yağış düşmәyib. 1680-ci ildә elә leysan töküb ki, yatağından çıxan çay evlәri yuyub aparıb. Ardınca elә quraqlıq başlayıb Әylisdәn Tәbrizәcәn әhali hәtta içmәli su da tapmayıb. 1667-ci ildә Әylisdә 200-dәn çox uşaq qızılcadan tәlәf olub. 1679-cu ildә Erevanda elә zәlzәlә qopub ki, hәtta Әylisdә evlәrin vә kilsәlәrin divarları çat verib. Zakari Aqulis Әylisin bütün kilsәlәrini qeyd edir. Vәng kilsәsi - Müqәddәs Foma kilsәsi. Sәn onu tanıyırsan.Vuraqırd - Vardakert sözünün tәhrif olunmuş şәklidir. Bizim gördüyümüz Vuraqırd kilsәsi Müqәddәs Xristofor kilsәsidi. Bizim Daş kilsә dediyimiz Müqәddәs Osip kilsәsidi, gәrәk ki, Zakari Aqulisin yaşadığı dövrdә tikilib. Bәlkә dә bәrpa olunub vә 1665-ci il noyabrın 5-dә yenidәn istifadәyә verilib. Gündәlikdә belә yazılıb. - Doktor Abasәliyev bir müddәt yenә kağızları eşәlәdi. - "1668-ci il. 4 yanvar. Bu gün Әylisdә zәlzәlә oldu. Bu gün Әylinin qәrb sәmasında kometa göründü. O, bizә günahlarımıza görә cәzanın olduğunu xatırladır. 1668-ci il.21 dekabr. Müqәddәs Foma kilsәsinin rәhbәri Arximandrat Petros kilsәni dörd tәrәfdәn hündür hasara saldırdı. Günbәzin vә zәng qüllәsinin tikintisindә çay daşalarından vә bişmiş kәrpicdәn istifadә edildi. Ustalar Kürdüstandan gәlmişdilәr... - O zaman türk DAŞ YUXULAR 131 vilayәtlәrinә daxil olan Van, Bitlis, Diyarbәkr Kürdüstan adlanırdı. - İç divarlar daşla üzlәndi. Kilsәyә su çәkildi. Allah bütün ustalara güc-qüvvәt verdi." Doktor Abasәliyev daha xәstә tәrәfә gözünün ucuyla da baxmır, biri-birinin ardınca çantadan dartıb çıxardığı vәrәqlәri elә boğuq sәslә oxuyurdu ki, sanki özü-özünә mütaliә edirdi. Münәvvәr xanım anladı ki, bu iş uzun çәkәcәk, müdaxilә elәdi: - Doktor, axı hәr yerdә onların ermәni yox, alban olduqları yazılır. Doktor Abasәliyev sanki bircә anı da olsun boş yerә vaxt itirmәk istәmirdi. Amma bununla belә başını qaldırıb tibb bacısına baxdı, gözünü kağızdan ayırmadan qışqırdı: - Sәnin dediklәrin tam mәntiqsizdi! Әgәr kimsә özünü ermәni adlandırırsa, mәn necә deyә bilәrәm ki, yox, sәn ermәni deyilsәn? Sәn hansısa albansan, lәzgi, talışsan, yaxud bütün bunların cәminin qarışığısan? Düzdü, bәzilәri Әylis ermәnilәrini "zok" adlandırırlar. Onların dili dә Erevan ermәnilәrinin dilindәn bir qәdәr seçilir. Yazılarında da fәrqlәr tapmaq olar. Axı bizim Ordubadın müsәlman kәndlәrinin dә hәrәsi öz lәhcәsindә danışır. Şәkilini bakılı ilә qarışıq salmaq olmur - gör nә qәdәr dil, xarakter, adәt fәrqlәri var. Ermәnilәrdә dә eyni haldır. Bilmirәm bu albanlar kim imiş, harda yaşayıblar. Amma Әylisdәkilәrin ermәni olduğu dәqiqdir. Ermәnini növlәrә bölmәyә nә ehtiyac var. Bәli, - doktor bu dәfә dә Fәrid Fәzaniyә müraciәtlә dedi. - VIII-XIII әsrlәrdә necә әrәb yürüşlәri olub, elәcә dә türk, tatar-monqol, oğuz, sәlcuq yürüşlәri olub. Sonralar üç yüz il bu torpaqlar İranın vә Türkiyәnin DAŞ YUXULAR 132 qanlı döyüş meydanına çevrilmişdir. O gәlir qırır, bu gәlir qırır. Әgәr işgәncә verilәrәk öldürülәn hәr ermәninin üstündә bir şam yandırsaydılar, o şamların işığı Ayın nurunu kölgәdә qoyardı. Ermәnilәr hәr әzaba qatlaşıblar, amma heç zaman öz etiqadlarından dönmәyә razı olmayıblar. Bu xalq işgәncәlәrdәn yorulub, zülümdәn cana gәlib, amma yenә kilsә tikmәkdәn, kitab yazmaqdan, Allahını sevmәkdәn usanmayıb. - Bәs elәdirsә әlavә torpaq bu xalqın nәyinә lazımdı? Nә qәdәr istәyirlәr göy üzü ilә danışsınlar. - Fәrid Fәrzani yüngülcә gülüb, cavab verdi. Doktor topa kağızların arasından bir vәrәq dә çıxardı. - "1651-ci il. 7 oktyabr. Tәbriz. Qardaşım Simonla Tәbrizә getmişdik. Tәbriz hakimi Әliqulu xan istәdi Simon müsәlmanlığı qәbul elәsin. Bizi bu böyük bәdbәxtçilikdәn Allah saxladı." Bizim qәhr edilәn aqulislilәr Allaha belә bağlıydılar, Fәrid. Әgәr müsәlmanlığı qәbul etsәydi, hәmәn o Әliqulu xan Simonu qızıla tutardı. - O, fasilәsiz olaraq gülümsәyәn xәstәyә nәzәr saldı, özü dә ürәkdәn güldü vә bayaqkı hәvәslә sözünün dalını gәtirdi: - Onların bir әjdaha şairi var - Eqeşe Çarens - 37-dә repressiyanın qurbanı olub. Deyib-gülәn, tut arağının ölüsü olan bu şair bir dәfә zarafat elәdi: "vaxtında әzamızın axmaq yerindәn bir tikә kәsmәyә qoymadıq, ona görә dә müsәlmanlar bütün millәtimizin başını kәsmәyә qәrar verdilәr." Xәstәnin növbәti dәrman qәbuluna hәlә yarım saat qalırdı. Ancaq Azadә xanım başa düşdü ki, atası gündәliyin oxunuşunu davam etdirmәk fikrindәdir, DAŞ YUXULAR 133 çarpayının yanına gәldi, işarә etdi ki, xәstәni rahat buraxmaq lazımdı. Ata bu dәfә dә qızının tәlaşını nәzәrә almadı. Çantadan daha bir vәrәq çıxarıb әyiş-üyüşünü sağallayıb düzәltdi: - Burada isә belә yazılıb, cavan oğlan...Bax, Zakari Aqulis 10 noyabr 1676-cı ildә yazıb: "Mәn, Zakari bu gün Müqәddәs Ovanes kilsәsinin hәyәtinә qollu-budaqlı, iri bir çinar basdırdım." Mәnә elә gәlir, Daş kilsәnin hәyәtindә çinar ağacı olmayıb. Bәlkә var imiş, unutmuşam, düzünü sәn bilәrsәn. Bax elә bu an Saday Sadıqlının gözlәri qeyri-adi dәrәcәdә geniş açıldı, qurumuş dodaqları tәrpәndi: - Çeş - me - se - din! Eç - ma- eçmaz - za! Xәstәxana çarpayısında döşәli qaldığı günlәrdәn bәri onun dilindәn ayrılan ilk sәslәr idi ki, hansısa bir sözә oxşayırdı. "Eçmiәdzin"in nә demәk olduğunu isә yalnız Azadә xanım başa düşә bilәrdi vә başa düşdü...özünü әlә ala bilmәdi...bәrkdәn içini çәkdi...dәrdli-dәrdli hönkürüb ağadı. - Papa! Papa!.. - göz yaşları içindә danışmağa başladı. - O, hәlә danışa bilmir, papa, O, heç nәyi tanımır. Sәn isә ara vermәdәn danışırsan, danışırsan... Doktor Abasәliyevin rәngi qәfil ağardı. Sanki sarsıntı keçirmiş adam nә baş verdiyini, hara düşdüyünü anlamaq istәyir, gah xәstәyә, gah Fәrzaniyә, gah Münәvvәr xanıma, lap sonda isә onun düşünülmәz hәrәkәti nәticәsindә göz yaşlarına qәrq olan yeganә qızına baxırdı. DAŞ YUXULAR 134 - Axı o nәsә dedi - o, üzürxaqlıq vә qüssә ilә Fәrzaniyә söylәdi. - Hә, nәsә pıçıldadı. Әslindә xeyli müddәt әvvәl danışmalı idi. Nәdәnsә yubanır. - Görünür, amneziyanın ağır formasıdır. Niyә әvvәlcәdәn mәnә bildirmәmisiniz? - İmkan verirdin ki, ağzımızı açaq. - Doktor Fәrzani az qala sәrt tәrzdә cavab verdi. - Uzaqda idin, Әylisә getmişdin, üç yüz qırx il әvvәlә, heç kimi gözün görmürdü. - Doktor Fәrzani güldü, sonra isә ciddi halda maraqlandı: - Doktor, hәmin adamlar hәqiqәtәnmi Әylisdә olublar? - Әlbәttә olublar! O zaman orada yaşayanların hamısı Allahın nәzәrindә eyni insanlar idilәr. Onlar su çәkir, bağ salır, daş hörürdülәr. İstәr sәnәtkar olsun, istәr tacir - ermәnilәr yüzlәrlә yad şәhәrlәri, kәndlәri dolaşıb, yalnız ona görә qәpik-qәpk pul toplayırdılar ki, özlәrinin balaca Aqulisini hәqiqi cәnnәt guşәsinә döndәrsinlәr. On doqquzuncu ildә türklәr gәlib Әylisdә xaraba qoyduqları ermәni evlәrinin dağıntıları altından müsәlman әhali hәlә dә qızıl axtarır. Hәtta әkin üçün yer şumlayanda elә bilirlәr ki, bax indicә ayaqlarının altından qızıl çervonlar çıxacaq. Axı onlar hәmin ermәnilәrin kömәyi ilә yerin dibindәn su çıxarmışdılar, dağların arasıyla fayton yolları çәkmişdilәr. Dәhnә qurmuşdular. Çay daşlarından keçәlәklәr salmışdılar, bütün küçәlәrә çaylaq daşı döşәmişdilәr. Hәmin o qızılın sayәsindә on iki möhtәşәm kilsә yaradılmışdı, bәlkә dә hәrәsinә tonla qızıl xәrclәnmişdi. Xәstә sonsuz bir heyrәt içindә indi qәrar tutduğu uzaq diyardan doktor Abasәliyevә baxdı. Bu adam tanış DAŞ YUXULAR 135 gәlirdi vә Saday Sadıqlı bütün gücünü toplayıb onu xatırlamağa çalışdı. baxd Qadınlar sәbirsizliklә kilsә, keşiş, Әylis söhbәtinin nә zaman sona yetәcәyini gözlәyirdilәr. Münәvvәr xanım xәstәnin vәziyyәti barәdә bilgi verdi: - Yaraları sürәtlә sağalır, doktor, - Abasәliyevә müraciәtlә bildirdi. - Bir әlindәsınıqlar vardı, barmaqları bir neçә yerdәn sınmış, çıxmışdı, amma dörd-beş günә hamısı bitişdi. Dizindәki sınıq qorxulu deyil. Ayaq barmaqlarını rahat tәrpәdir. Orqanizm cavandır, Allah elәsin, tez şәfa tapsın. Ola bilәr ki, beyin silkәlәnmәsi vәziyyәti qәlizlәşdirsin. Bunu siz hamıdan yaxşı bilirsiniz. Amma on gün az müddәt deyil, doktor. Xәstә bu vaxta qәdәr heç olmasa gәrәk danışaydı. Bәlkә nә qәdәr gec deyil onu Moskvaya göndәrmәk lazımdı? Fәrid Qasanoviç dә, Azadә xanım da bu fikirdәdir. - Bu amneziyanın konfabuleza formasıdır. Biz psixiatorlar bunu hәm dә Korsanov sindromu adlandırırıq. Anqioqrafiya olunub? - Abasәliyev doktor Fәrzanidәn soruşdu. - Dünәn kranioqrafiya olunub. Bizdә anqioqrafiya aparatı yoxdu. - Doktor Fәrzani bir qәdәr susub әlavә elәdi: - Münәvvәr xanım haqlıdı, әn yaxşısı budur ki, Moskvaya aparılsın. - Bәs kranioqrafiya nә göstәrir? - Yaxşı heç nә - doktor Fәrzani cavab verdi, bir qәdәr düşünüb әlavә elәdi. - Onun beynindә balaca şiş müşahidә edilir. Ola bilәr çoxdanın şişidi, indi demәk çәtindi. İndiki halda xәstәni tәrpәtmәk çox tәhlükәlidi, bir az gözlәmәk lazımdır. DAŞ YUXULAR 136 Düşünürәm ki, Moskvasız bu işin öhdәsindәn gәlә bilmәrik. - Azadә xanıma baxıb günahkarcasına başını aşağı әydi. Bir neçә dәqiqә heç kәsin cınqırı çıxmadı. Sükutu doktor Abasәliyev pozub daha bir bәd xәbәr verdi: - Eşitmisәn, Aza, Nuvariş neylәyib? - Yox, neylәyib ki? - Deyirlәr özünü eyvandan atıb. - Kim deyir? - Azadә hәyәcanlı, titrәk sәslә pıçıldadı. - Mәrdәkanda çörәk dükanında arvadlar danışırdılar. Mәn özüm dә üç-dörd gün әvvәl onun ölümü haqqında radiodan eşitmişәm. Amma bilmirdim ki, özünә qәsd elәyib. - Ona görә bura gәlmirmiş, - doktor Fәrzani dillәndi. - Allah rәhmәt elәsin, - Münәvvәr xanım bütün bәdәnini әsdirә-әsdirә ümumi kәdәrә şәrik oldu. Sәhәr tezdәn palataya uşa-uça girәn doktor Abasәliyev günortaya yaxın xәstәxanadan çıxanda tamam başqa halda Mәrdәkandakı evinә yollandı. Saday isә hәlә dә özünün uzaq dünyasında idi. İndi göyçәk tülkü balasını qovaraq tәpәnin üstünә qalxmışdı, kәndin aşağı vә yuxarı mәhlәlәrini görürdü, qüruba әyilmәkdә olan günәşin şәfәqlәri ilә işıqlanan havadan qoz yarpaqlarının su qoxusu qarışmış acımtıl әtri bürümüşdü. Qocaman qoz ağacının yaşıl budaqları onun durduğu yüksәkliyә tәrәf әyilmişdi. Uzaqlardan Daş kilsәnin divarlarını döyәclәyәn suyun sәsi eşidilirdi. Qara, göyçәk tülkü balası hәlә dә yaşıl badaqlar arasında tullanıb düşür, oğlan onu gözdәn itirmәkdәn DAŞ YUXULAR 137 qorxurdu vә hәm dә ürәyi su istәyirdi. Beyni susuzluqdan yanırdı. Daşdan hörülmüş arxın içiylә şırıldayıb axan vә axırda daş hovuza tökülәn sәrin suyun hәsrәti onu bir maqnit gücüylә özünә sarı çәkirdi. Amma tülkü balasını itirmәk qorxusu onu suyun üstünә qaçmağa qoymurdu. Sonra o, tülkü balasının ağacdan daş hasarın üstünә necә atıldığını vә öz yoluyla çıxıb getdiyini gördü. Oğlan sevindi, indi o, şırıltıyla axan suyun yanına gedә bilәrdi. Ovcunu suyun axarı qarşısına tutdu. Amma әli bircә gilә dә yaş olmadı. Heç sәrinlik dә yox idi, әksinә isti hava әlini qarsırdı. Oğlan beyninin yanğısını soyutmaq üçün başını arxın içinә tәrәf әydi. Yenә dә bir nәticә hasil olmadı, hәtta gurultuyla axan su da onun beyninin yanğısını söndürә bilmәdi. Yalnız bu anda oğlan dәhşәtә gәldi, burada başı suya qarışanda qara tülkü balası әbәdi olaraq gözdәn itib yox olmuşdu. Bu an haradansa qәfil atәş açıldı. Güllәlәr vıyıltıyla artistin qulağının dibindәn uçub getdi. Heç olmasa atәşin hayandan açıldığını müәyyәn elәmәk üçün bütün gücünü toplayıb başınnı qaldırdı vә nurdan hörülmüş o hasarın yerindә indi Әylisdә olan adi hasarlardan biri, üstü gillә palçıqlanmış daş hörgü dayanırdı. Vә o hasarın dibiylә qapqara, yumşaq tüklü gözәl tülkü balasının al qırmızı qanı axıb gedirdi. Vә elәcә axıb gedәn qan o qәdәr qalxırdı ki, hasarı aşırdı. Axan qandan qorxunc bir uğultu qopurdu vә bu uğultu Әylis kilsәlәrinin dәrin çatlarında pәtәk salan, bala qoyan, bal qoyan sonra da qoyduqlarının yerini tapmaq DAŞ YUXULAR 138 üçün zillәt çәkәn sürü-sürü çaşqın arı qanadlarından qopan uğultuya oxşayır vә hәmin uğultu bir an öncә açılan atәş sәsinә qarışıb qapqara bulud kimi göyün üzünә yayılırdı. Saday hәr şeyin bitib göz qapaqlarının әbәdi yumulduğu, uca-uca göylәrin altındakı Әylis dağlarının әn hündür dikindә qәrar tutduğu vaxt, qәfil Vuraqırd kilsәsini apaydın gördü. - Yenә dә "Göyәrçin bazarı" idi ora. O, son macalda anladı ki, daha getmәyә heç bir yeri yoxdur. 1990-cı il yanvar ayının 12-si, cümә günü yaxınlaşırdı. Uluruh Türkmәnmәkan...Bütün gün azadlıq, müstәqillik, Qarabağ haqqında kiflәnmiş şüarları bağıra- bağıra xәstә tәxәyyüllü, havalanmış kütlәni, әrindәn yarımayan arvadları küçә-küçә gәzdirib dolandıran Uluruh Türkmәnmәkan axşamtәrәfi mitinqini Paratetdә yerlәşәn ermәni kilsәsinin qarşısına salmışdı. Xәlilullahın qulbeçәlәri bir saatdan çox idi mәbәdә od vurmağa çalışırdılar. Heç bir vәchlә kilsәni alışdırmaq mümkün olmurdu. Elә buna görә dә dәn gәzәn dolaşa kimi şairin yan- yörәsini bürüyәn vәtәnpәrvәr vә fәal qadınlar daha da cinlәnirdilәr. Azadә xanım Münәvvәr xanımla birgә Saday Sadıqlının meyitini yudurtmaq üçün xәstәxana maşınında mәscidә gәtirdilәr. Xәstәni insultdan xilas etmәyә gücü çatmayan, yorğun, peşimançılqdan üzülüәn doktor Fәrzani kabinetindә çöküb qalmışdı. İlk dәfәydi ki, içindә yadlıq vә gedәrginlik hiss elәyirdi. O, öz fikrindә Bakı ilә son dәfә DAŞ YUXULAR 139 vidalaşdı vә mәxsusi bir hәyәcan, ümid, narahatlıq içindә qızının Moskvadan zәng çalacağını gözlәyirdi. Parapetin yaxınlığındakı kilsәdәn burum-burum qalxan qara tüstülәr isә getdikcә hey sıxlaşır vә 1990-cı il yanvarın on üçünün qan iyi gәlәn gecәsinin zülmәt qaranlığına qarışırdı. Doktor Abasәliyev Mәrdәkanda idi vә hәlә baş verәnlәrdәn xәbәr tutmamışdı. Әylis kilsәlәrinin damında gecәlәyәn göyәrçinlәr sakitcә yatmışdılar vә göy üzünә bәnzәr dәrin, mavi yuxular görürdülәr. Әylis. İyul 2006 Bakı. İyun 2007. Kataloq: blog -> Kitab Kitab -> Ən dar günümdə də məni tək qoymayan Taylerin xatirəsinə Məktəblilərin sinifdən xaric oxusu üçün Kitab -> Vaqġf sultanli Kitab -> Azÿrbaycan Respublikasûnûn Prezidenti Èlham ßliyevin Kitab -> Milli Virtual Kitabxananın Təqdimatında Tanınmış alman yazı Kitab -> Wilhelm reich Yüklə 0,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|