Deniz, Serteser ve Kargıoğlu/ akü Fen Bilimleri Dergisi 2010-01 57-72
Yüklə 403,28 Kb. Pdf görüntüsü
|
| Deniz, Serteser ve Kargıoğlu/ AKÜ Fen Bilimleri Dergisi 2010-01 57-72
57 Uşak Üniversitesi ve Yakın Çevresindeki Bazı Bitkilerin Mahalli Adları
Lütfiye Deniz a Ahmet Serteser b ve Mustafa Kargıoğlu b
Atatürk Lisesi Biyoloji Öğretmeni Uşak-Türkiye b Afyon Kocatepe Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü Afyonkarahisar-Türkiye e-posta: ldeniz03@hotmail.com, aserteser@aku.edu.tr, kargi@aku.edu.tr Geliş Tarihi: 13 Aralık 2010; Kabul Tarihi: 21 Şubat 2011 Özet Bu çalışmada, 2006-2007 yılları arasında Uşak Üniversitesi 1 Eylül kampüs alanı ve yakın çevresinde doğal olarak yetişen veya kültürü yapılan bazı bitki türlerinin etnobotanik özellikleri araştırıldı. Bölgede 36 familya ve 88 cinse ait 95 takson tespit edildi. Etnobotanik özelliği bulunan bitkilerin 71’i tıbbi, 50’si gıda, 25’i çay, 6’sı baharat, 6’sı süs, 5’i yakacak olarak ve kalan 25’sı ise değişik amaçlar için kullanılmaktadır.
Local Names and Ethnobotanical Features of Some Plants in Usak University (Usak) and Its Near Vicinity
In this study, ethnobotanical features of some plant species which are distributed as wild or cultivated in Usak University,1 Eylul Campus district and its near vicinity was carried out between 2006 and 2007. In this region, 95 taxa belonging to 36 families and 88 genera were determined. Usages of the plants which have ethnobotanical features are as follows : 71 for medical, 50 for food, 25 for tea, 6 for spices, 6 for ornament plants, 5 for firewood, and others (25) are used for different purposes. Key words : Ethnobotany, Usak, Turkey
1. Giriş İnsanoğlu var olduğundan beri doğal bitkileri kendi amaçları için (özellikle gıda, hastalık tedavisi, alet ve ekipmanlar, imalat vs.) kullanmıştır. Bitkilerin çeşitli özellikleri, tıbbi ve gıda olarak kullanılma bilgisi nesilden nesile aktarılmıştır (Lev ve Amar, 2000). Fakat bu bilgi ve iletilme durma aşamasına gelmiştir. Bunun nedeni ise yaşlı ve genç nesil arasında her zaman bilgi aktarımı olmayışından ileri gelmiştir (Anyinam, 1995; Özgen vd.,2004; Ghorbani, 2005; Teklehaymanot vd., 2007). Bununla birlikte, etnobotanik çalışmalar ile ilgilenme son yıllarda çarpıcı bir şekilde artmıştır. Türkiye, bitki çeşitliliği açısından en zengin ülkelerden birisidir. Yaklaşık olarak 12 000’ in üzerinde tür ve tür altı takson tanımlanmış olup bunların % 30’ u endemiktir (Davis, 1965-1985; Davis vd., 1988; Güner vd., 2000).
Araştırma alanı Uşak il sınırları içinde, Türkiye’nin Grid sistemine göre B2 karesine girmektedir (Şekil 1.). Uşak, komşuları olan Afyonkarahisar ve Kütahya gibi İç Anadolu ve Ege Bölgesi arasında bir geçiş bölümünü teşkil eden İç Batı Anadolu eşiği üzerinde yer alır. Araştırma alanının kuzeyinde Uşak-İzmir karayolu, güneyinde Karaağaç Göleti, batısında Esçi Gölü yer alır. Çalışma alanı Melekoğlu Tepe, Üçkışlı Tepe, Selli Tepe, Gücük Tepe ve
Deniz, Serteser ve Kargıoğlu/ AKÜ Fen Bilimleri Dergisi 2010-01 57-72
58 Küçükkol Tepe ile kuşatılmıştır. Ortalama yükseklik ise 900-1000 m civarındadır. Araştırma alanının, bitki
coğrafyası bakımından Akdeniz eğilimli olduğu, aynı zamanda İran- Turan ve Avrupa-Sibirya bölgelerine ait bitkilerin de yayılış gösterdiği görülür. Dünyanın hemen her yerinde olduğu gibi, Türk insanı da doğal bitkilerden uzun zamandan beri ilaç, gıda, yakacak boya mobilya, süs, tarım
aletleri ve inşaat
malzemeleri olarak
yararlanmıştır (Özgen vd., 2004). Türkiye’ de bir çok araştırmacı etnobotanik ile ilgili çalışmalarda bulunmuşlardır (Baytop, 1963, 1984; Seçmen ve Leblebici, 1987; Öztürk ve Özçelik, 1991; Honda vd., 1996; Vural vd., 1997; Ertuğ, 2000, 2002, 2004; Bağcı, 2000; Abay ve Kılıç, 2001; Akçiçek ve Vural, 2003; Özgen vd., 2004; Yıldırımlı, 2004; Şimşek vd., 2004; Kahraman ve Tatlı., 2004; Tuzlacı, 2005; Kargıoğlu vd., 2008, 2010). Çalışma alanı
olarak bu
bölgenin seçilmesinin nedenleri; daha önce çalışılmamış bir bölge olması ve bu bölgede yetişen bitkilerin etnobotanik özellikleri ile ilgili bir çalışmanın olmayışı şeklinde özetlenebilir. Bu çalışmada, Türkiye’ nin batısında yer alan Uşak ilinin Uşak Üniversitesi 1 Eylül Kampus alanı ve çevresindeki bölgede yaşayan halkın kullandığı bitkilerin yöresel ve bilimsel adlarının tespiti, etnobotanik özelliklerinin belirlenmesi ve kayıt altına alınması amaçlanmıştır.
Materyal ve metot Araştırmadaki materyaller, Uşak Üniversitesi 1 Eylül kampus alanı ve yakın çevredeki özellikle de Karaağaç, Kaşbelen, Hacıkalem köylerinden ve aktarlardan temin edilmiştir. Arazi çalışmaları sırasında yörede yaşayan 10-70 yaşları arasında 25’i kadın, 19’u erkek ve 6’ sı çocuk olan 50 kişiyle görüşüldü. Anket yapılan işçi, ev hanımı, çiftçi ve öğrenciden
Deniz, Serteser ve Kargıoğlu/ AKÜ Fen Bilimleri Dergisi 2010-01 57-72
59 oluşan bazı kaynak kişilerin isimleri, köyleri ve sorulan sorular Çizelge 1’de gösterilmiştir. Alandan toplanan bitkiler, Türkiye bitkilerini içine alan floralardan teşhis edilmiştir (Davis, 1965-1985; Davis vd., 1988; Güner vd., 2000). Ayrıca yöredeki halkın aktarlardan alıp kullandığı bitkiler(*) ve kültür bitkileri (**) işaretleri ile gösterilmiştir. Bulgular bölümünde önce bitkilerin familyası ve Latince ismi yer almıştır. Bunu yöresel adı, toplayıcı adı ve numarası, kullanılan kısmı ve kullanım amaçları takip etmiştir. Bitkiler, Gymnosperm ve Angiosperm olarak dikotiledon ve monokotiledon ayrımı olmaksızın alfabetik olarak verilmiştir. Bitki örnekleri Afyon Kocatepe Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Biyoloji Bölümü Herbaryumu’nda muhafaza edilmektedir.
Çizelge 1. Anket yapılan kaynak kişilerin isimleri, köyleri ve sorulan sorular 4.Bulgular CUPRESSACEAE Bitkinin Adı: Juniperus oxycedrus L. subsp. oxycedrus Deniz 283 Bitkinin Yöresel Adı: Ardıç Kullanılan Kısmı: Gövde, kozalak Kişi adı Köyü Sorulan Sorular Ayşe Yıldız Kaşbelen köyü(Mende köyü)
1. Bu yörede toplayıp kullandığınız bitkiler hakkında genel bilgiler verebilir misiniz? 2. Şifa amaçlı kullandığınız bitkiler hangileridir? 3. Bu bitkileri hangi amaçla ve nasıl kullanıyorsunuz? 4. Kullandığınız bu bitkileri başka insanlara öneriyor musunuz? 5.Yemeğini yaptığınız bitkiler nelerdir? Ve nasıl hazırlanır? 6. Çayını yaptığınız bitkiler hangileridir? Hangi hastalıklarda kullanılır. 7. Bitkileri demleme olarak mı? kaynatarak mı çayını yapıyorsunuz? 8. Hangi bitkileri yakacak olarak kullanıyorsunuz? 9. Bitkileri toplarken nelere dikkat ediyorsunuz? 10. Salata olarak tükettiğiniz bitkiler nelerdir? 11.Bu yörede yetişen bitkilerden hangileri baharat olarak kullanılıyor? 12.Hayvanlarınıza yem olarak verdiğiniz bitkiler nelerdir? 13.Farklı amaçlarda kullandığınız bitkiler hangileridir?(Örneğin;süpürge yapımında,çit yapımında,boya yapımında vb.) 14.Toplanan bitkilerin yörede kullanılan farklı isimleri var mı?
Celal Yıldız Kaşbelen köyü(Mende köyü)
Mevlüt Yıldız Kaşbelen köyü(Mende köyü)
Hacer Yıldız Kaşbelen köyü(Mende köyü)
Ahmet Yıldız Kaşbelen köyü(Mende köyü)
Hatice Yıldız Kaşbelen köyü(Mende köyü)
Hüseyin Yılmaz Karaağaç köyü
Gülsen Yılmaz Karaağaç köyü
Ümmü Demir Kaşbelen köyü(Mende köyü)
Selma Demir Kaşbelen köyü(Mende köyü)
Ayşe Yılmaz Karaağaç köyü
Dudu Yılmaz Karaağaç köyü
Nurettin Tüzün Hacıkalem köyü
Ramazan Tüzün Hacıkalem köyü
Bayram Kuzu Hacıkalem köyü
Deniz, Serteser ve Kargıoğlu/ AKÜ Fen Bilimleri Dergisi 2010-01 57-72
60 Kullanılış Amacı ve Biçimi: Gövdelerinden elde edilen katranı cilt hastalıklarında özellikle egzamada; kozalakları kaynatılıp içilerek soğuk algınlığı, astım, bronşit, böbrek taşı, ülser, diyabet ve hemoroit tedavisinde kullanılır. Ayrıca hayvancılıkla uğraşan bölge halkı, katranı hayvanların yaralarını iyileştirmede kullanmaktadır. Bitkinin Adı: Cupressus sempervirens L.
Deniz 369 Bitkinin Yöresel Adı: Servi Kullanılan Kısmı: Kozalak Kullanılış Amacı ve Biçimi: Öksürük tedavisinde kozalağı kaynar suda demlenerek içilir.
kullanılır. Ayrıca çiçek tozları toplanıp suyla karıştırılarak içilirse hemoroid tedavisi için kullanılır. Bitkinin Adı: Pinus pinea L. Deniz 533 Bitkinin Yöresel Adı: Fıstık çamı Kullanılan Kısmı: Gövde, odun, meyve Kullanılış Amacı ve Biçimi: Kozalakları evlerde süs amaçlı kullanılır. Kozalaklarında bulunan fıstıklar yenilir. Zeytinyağlı dolmalara katılır. Odunu yakacak olarak kullanılır. APIACEAE **Bitkinin Adı: Anethum graveolens L.
Kullanılan Kısmı: Yaprak Kullanılış Amacı ve Biçimi: Guatr hastalığına iyi gelir. Bakla yemeğine, dolmalara, zeytinyağlı yemeklere ve salatalara katılır.
Freyn subsp. microcarpum Deniz 463
veya pişirilerek yenir. Bitkinin Adı: Caucalis platycarpos L. Deniz 112
Bitkinin Yöresel Adı: Pıtırak, Bıtırak Kullanılan Kısmı: Yaprak, kök Kullanılış Amacı ve Biçimi: Yaprakları romatizma ağrılarını giderir. Arazi çalışmalarında sohbet ettiğim yaşlı kadınlar, ağrıyan dizlerine pıtrağı ezip sardıklarında romatizma ağrılarının dindiğini belirtmişlerdir. Mide iltihaplarını iyileştirir. Kökü deri iltihaplarında ve egzama tedavisinde kullanılır. Karaciğer hastalıklarını iyileştirir.
420
Bitkinin Yöresel Adı: Canavar ağzı Kullanılan Kısmı: Sapa kalkmadan önce yapraklar Kullanılış Amacı ve Biçimi: Taze
yapraklarından yemeği yapılır. **Bitkinin Adı: Petroselinum crispum Mill .
Kullanılan Kısmı: Yaprak, yaprak sapı Kullanılış Amacı ve Biçimi: Yaprakları yemeklerde, salatalarda, böreklerde kullanılır. Kansızlığa, böbrek ve karaciğer hastalıklarına iyi gelir. Kanı temizler. Sapları kaynatılıp içilirse idrar söktürür. Cildi güzelleştirir.
Deniz 306 Bitkinin Yöresel Adı: Ayvadana Kullanılan Kısmı: Çiçekli ve yapraklı dallar Kullanılış Amacı ve Biçimi: Yörede çok kullanılan bir bitkidir. Bitkinin çiçekli dalları çiçekler tamamen açılmadan toplanır, gölgede kurutulur. Kuru çiçek kaynatılmadan demleme usulüyle çayı yapılır. Mide ve kan temizleyici, iştah açıcı, hazmı kolaylaştırıcı, kusmayı Deniz, Serteser ve Kargıoğlu/ AKÜ Fen Bilimleri Dergisi 2010-01 57-72
61 durdurucu etkisi vardır. Hemoroit tedavisinde ve kadın hastalıklarında oturma banyosu yapılarak kullanılır. Ağrı kesicidir. Özellikle küçük çocukların karın ağrılarında ve adet ağrılarında sıklıkla kullanılır. İltihap atıcıdır. **Bitkinin Adı: Calendula officinalis L. Bitkinin Yöresel Adı: Aynısafa, portakal nergisi
Kullanılan Kısmı: Çiçek Kullanılış Amacı ve Biçimi: Kurutulan çiçeklerinden yapılan çayı, karaciğer ve safra kesesi rahatsızlıklarında kullanılır. Mide
hastalıklarında, gastrit ve ülserde tedavi edicidir. Çiçeklerinden yapılan kremi sedef, egzama, mantar gibi cilt hastalıklarında kullanılır.
Deniz 326 Bitkinin Yöresel Adı: Çengel sakızı, acıkök Kullanılan Kısmı: Yaprak, gövde Kullanılış Amacı ve Biçimi: Gövdesinden elde edilen sakızı mide ağrılarını gidermek için çiğnenir. Yaprakları çiğ olarak salatalara katılır.
:
arasında çiğdem denir. Çitlenme şeklinde çerez olarak tüketilir. Yağ elde edilir.
325 Bitkinin Yöresel Adı: Acı marul Kullanılan Kısmı: Yaprak Kullanılış Amacı ve Biçimi: Kan temizleyici etkisi vardır. Mide ve kalp hastalıklarında kullanılır. Çiğ olarak yenilir. Salatalara katılır.
378
Bitkinin Yöresel Adı: Papatya
Kullanılan Kısmı: Çiçek, yaprak Kullanılış Amacı ve Biçimi: Çiçekleri kaynar suda demlenir. Çayı yatıştırıcı, sakinleştirici, ağrı kesici etkisi vardır. Mide hastalıklarında kullanılır. Papatya suyu saç rengini açmada ve saça parlaklık kazandırmada kullanılır.
Deniz 126 Bitkinin Yöresel Adı: Kanarya otu Kullanılan Kısmı: Toprak üstü kısımları Kullanılış Amacı ve Biçimi: Yumuşatıcı, kurt düşürücü, yara iyileştirici, adet ağrılarını hafifletici olarak kullanılır.
Deniz 324 Bitkinin Yöresel Adı: Kara kavuk Kullanılan Kısmı: Taze yapraklar, gövde Kullanılış Amacı ve Biçimi: Yörede konuşulan halkın büyük çoğunluğu tarafından kullanılan bitkinin, taze yaprakları ve gövdesi yıkanıp tuzlanarak elde yenilir. Salatalara katılır. Bitkinin Adı: Tragopogon longirostis Bisch. ex Schultz Deniz 323
Kavrularak yenir. BORAGINACEAE Bitkinin Adı: Alkanna sp. Deniz 321
kırmızı boya elde edilir. Besin sanayinde kullanılır.
Deniz 199 Bitkinin Yöresel Adı: Ballık otu, Sığır dili Kullanılan Kısmı: Yaprak, çiçek, kök Kullanılış Amacı ve Biçimi: Tüm bitki terletici, idrar artırıcı ve temizleyicidir. Köklerinden kırmızı boya elde edilir. Yaprak ve çiçeklerinin kaynatılmasından elde edilen su egzama tedavisinde kullanılır.
Deniz, Serteser ve Kargıoğlu/ AKÜ Fen Bilimleri Dergisi 2010-01 57-72
62 BRASSICACEAE Bitkinin Adı: Boreava orientalis Jaub. & Spach Deniz 127
sinirsel ağrıları giderici etkisi vardır.
Romatizmada faydalıdır. Bitkinin Adı: Capsella bursa-pastoris (L.) Medik Deniz 159
Çıngıldaklı ot Kullanılan Kısmı: Çiçekleri dışında tüm bitki Kullanılış Amacı ve Biçimi: Yörede birden fazla isimle adlandırılan bitki, demir kaynağı olarak bilinmektedir. Sebze olarak çiğ veya kavrularak yenir. Salatalara katılır. Kan dindirici özelliği vardır. Burun kanamalarını durdurur. Ağrı kesici özelliği vardır. Böbrek kumu ve taşının düşürülmesine yardımcı olur.
Kullanılan Kısmı: Tüm bitki Kullanılış Amacı ve Biçimi: Genç yapraklar yıkanıp çiğ olarak elde veya salatalara katılarak yenilir. Gaz gidericidir. Kuvvet verdiği söylenmektedir. **Bitkinin Adı: Eruca sativa Mill.
Kullanılan Kısmı: Yaprak, tohum Kullanılış Amacı ve Biçimi: Taze yaprakları yıkanıp çiğ olarak veya salatalara katılarak yenir. İştah açıcı, kuvvet verici, uyarıcı, öksürük kesici özelliği vardır. Tohumu macun yapımında kullanılır. Antibakteriyeldir.
çiğ olarak elde yenir veya salatalara katılır. İştah açıcı, kuvvet verici, afrodizyak etkili, kan temizleyici özelliği vardır. Cilt hastalıklarını iyileştirir. Tohumu tiroit bezlerini çalıştırır.
Deniz 219
yıkanıp, yenir. Salatalara katılır. Bitkinin Adı: Raphanus raphanistrum L. Deniz 156
Kataloq: 1001 1001 -> Azad İsa oğlu Qurbanov, Elçin Musa oğlu Məmmədov, Aygün Seyfəddin qızı Hüseynova 1001 -> Güncel gastroenteroloji 18/1 93 Çölyak Hastalığı 1001 -> Güncel gastroenteroloji 17/1 75 Traube Aralığı 1001 -> Laiškas tėvams pasiklydę pasauliai (1). Kada aš tave pamečiau? 1001 -> Plant selector key Bird habitat/food Yüklə 403,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|