Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 27

1 
R.Ġ.Rzayev, V.Ġ.Fərzəliyev 
 
 
 
 
 
 
HEYVANLARIN FĠZĠOLOGĠYASINDAN 
PRAKTĠKUM 
 
 
 
 
 
 
 
 

2 
 
 
 
R.Ġ.Rzayev, V.Ġ.Fərzəliyev 
 
HEYVANLARIN FĠZĠOLOGĠYASINDAN 
PRAKTĠKUM 
 
Dərs vəsaiti 
 
Azərbaycan  Respublikası  Təhsil  Nazirliyinin  27 
fevral  2013-cü  il  tarixli  322  saylı  əmri  ilə  dərs  vəsaiti 
kimi təsdiq edilmiş və çapa icazə verilmişdir 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Bakı - 2014 
 
 
 

3 
Müəlliflər: Rzayev Rza İsa oğlu,  
Fərzəliyev Vamik İmamverdi oğlu 
 Azərbaycan  Dövlət  Aqrar  Universitetinin  dosentləri, 
biologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktorları 
 
 
Elmi redaktor: F.N.Nəsibov Biologiya elmləri doktoru  
 
 
Rəy  verənlər:  M.M.Əliyev  ADAU-  nun  professoru, 
biologiya elmləri doktoru 
 B.F.İsgəndərov  AETH  -  institutunun  şöbə  müdiri, 
biologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru 
 
V.F.Məmmədova 
Gəncə 
Dövlət 
Universitetinin 
anatomiya,  fiziologiya  və  zoologiya 
kafedrasının  müdiri  biologiya  elmləri 
üzrə fəlsəfə doktoru, dosent 
Z.S.Əliyev  GDU  -  nin  dosenti,  biologiya  elmləri  üzrə 
fəlsəfə doktoru 
  
 
 
 
 
 
 

4 
R.Ġ.Rzayev, V.Ġ.Fərzəliyev Heyvanların fiziologiyasından 
praktikum (dərs vəsaiti). 
 
Bakı-2014 
 
 
 
 
 
Dərs  vəsitində  sаğlаm  tоxumаnın  xаssələri,  fiziоlоji 
funksiyаlаrın  sinir-humоrаl  tənzimi,  qаn  sistеmi,  qаnın  fiziki-
kimyəvi  xаssələri,  ürəyin  fiziоlоgiyаsı,  həzmin,  tənəffüsün,  sidik 
əmələgəlmənin fiziоlоgiyаsı müxtəlif lаbоrаtоriyа işləri misаlındа 
gеniş şərh еdilmişdir. 
Dərs vəsaiti baytarlıq, zootexniya, əczaçılıq, balıqçılıq, bio-
logiya  ixtisasları  üzrə  ali  təhsilin  bakalavr  və  magistratura  pillə-
sində  təhsil  alan  tələbələr  üçün  nəzərdə  tutulmuşdur.  Dərs  vəsai-
tindən  həmçinin  doktorantlar,  elmi  işçilər,  praktik  baytar  həkim-
ləri,  zootexniklər,  əczaçılar,  bioloqlar,  ixtioloqlar,  heyvandarlıq 
sahəsində çalışan digər mütəxəssislər də istifadə edə bilərlər.  
 
 
 
 

5 
GIRIġ 
 
Fiziologiya-  insan  və  heyvan  orqanizminin  hüceyrə,  toxuma, 
orqan  və  sistemlərinin  funksiyasını,  onların  bir-biri  ilə,  eləcə  də 
orqanizmin xarici mühitlə qarşılıqlı əlaqəsini, fizioloji proseslərin 
səbəbini və tənzimi mexanizmini öyrənir.  
Fiziologiya  yunan  sözü  olub,  Phusis  –  təbiət,  loqos  –  еlm, 
təlim  deməkdir.  Hər  bir  elm  metodlarının  nailiyyətindən  asılı 
olaraq  inkişaf  edir.  Müasir  dövrdə  fiziologiyanın  inkişafı  onun 
qarşısında  orqanizmin  quruluş  və  funksiyalarının  əsas  qanuna-
uyğunluqlarının  mexanizmini,  vəziyyətini  molekula,  subhüceyrə, 
toxuma,  üzv,  üzvlər  sistemi  və  tam  orqanizm  səviyyəsində 
analitik-sintetik üsullarla öyrənilməsini qoyur. 
Həkim xəstəni müayinə edir, pozulmuş fizioloji funksiyaların 
dərəcəsini  təyin  edir,  həmin  funksiyaları  normaya  qaytarmağı 
qarşısına məqsəd qoyur. 
Hazırda  suni  böyrək  (hemodializ  üçün),  süni  ürək,  süni  qan 
dövranı, süni tənəffüs (ən çox cərrahi əməliyyatlar zamanı istifadə 
olunur) aparatları hazırlanıb və onlardan geniş istifadə olunur.  
Bioloji  membranın  funksiyası  haqqında  elm  –  membrano-
logiya  adlanır  və  həmin  elm  fiziologiyanın  əsas  sahələrindən 
birinə  çevrilib.  Fiziologiya  və  texnika  elmlərinin  nailiyyətləri 
sayəsində yeni elm - bionika elmi yaradılıb. 
Fiziologiya  tibbin  və  baytarlığın  nəzəri  əsasını  təşkil  edir, 
sağlam  orqanizmin  və  onun  hissələrinin  həyat  prosesslərini 
öyrənir.  Insan  və  heyvan  fiziologiyası  bioloji  elmdir.  Onun  əsas 
metodu eksprementdir. Deməli, fiziologiya - ekspremental elmdir. 
Fizioloji  tədqiqatlar  klinik  diaqnostikanın,  müalicə  meto-
dunun effektliyinin qiymətləndirilməsinin və proqnozunun əsasını 
təşkil edir.  
Müasir  dövrdə  fiziologiyanın  əsas  sahələrindən  olan  idman 
fiziologiyası,  aviasiya fiziologiyası, kosmik  fiziologiya,  kosmetik 
fiziologiya, hərbi əmək fiziologiyası, ekoloji fiziologiya, qidalan-
manın fiziologiyası, əmək fiziologiyası, təkamül fiziologiyası, yaş 

6 
fiziologiyası  sahəsində  dəyərli  elmi-tədqiqat  işləri  aparılır  və 
alınmış müsbət nəticələr geniş istifadə olunur. 
Оrqanizm  –xarici  mühitin  təsirlərinə  cavab  verən,  müstəqil 
mövcud  olan,  vahid  mürəkkəb  sistemdir.  Orqanizim  daim  xarici 
mühit  ilə  qarşılıqlı  əlaqədə  olur.  Bu  baxımdan  xarici  mühit 
orqanizmin varlığını təmin edir.  
I.M.Seçenov  və  U.P.Pavlov  orqanizmin  xarici  mühit  ilə 
qarşılıqlı əlaqəsinə böyük əhəmiyyət vermişlər. 
 I.M.Seçenov  qeyd  etmişdir  ki,  «orqanizm  onun  varlığını 
təmin edən xarici mühitsiz yaşaya bilməz, ona görə də orqanizmin 
elmi tərifinə ona təsir edən xarici mühit də əlavə edilməlidir».  
Fiziologiya  orqanizmin  funksiyalarına  yaşın,  cinsin,  məhsul-
darlığın, eləcə də saxlama texnologiyasının və istismarının təsirini 
öyrənir. Fiziologiya biologiya elminin əsas sahələrindən biridir və 
onun  son  naliyyətlərindən  biologiyada,  tibbdə,  baytarlıqda, 
əczaçılıqda geniş istifadə olunur.  
Göstərilənlərə əsasən, gələcəkdə baytar həkimi, bioloq, ixtio-
loq,  zootexnik  və  əczaçı  olan  tələbələr  kənd  təsərrüfatı  heyvan-
larının fiziologiyasını dərindən öyrənməlidirlər. 
 Heyvanların fiziologiyasını  öyrənərkən  tələbələr fiziologiya-
nın  əsasını  təşkil  edən  anatomiyanı,  histologiyanı,  zoologiyanı, 
bioloji  kimyanı,  fizikanı,  kimyanı  yaxşı  bilməlidirlər.  Belə  ki, 
orqanizmin  quruluşunu  və  onda  gedən  fiziki,  kimyəvi  prosesləri 
bilmədən  həmin  orqanizmin  funksiyalarını  öyrənmək  və  dərk 
etmək qeyri-mümkündür. 
Ümumiyyətlə,  fiziologiya  baytarlıq  və  zootexniklik  ixtisası-
nın  əsasını  təşkil  edir.  Оna  görə  fiziologiya  ərzaq  proqramının 
həyata  keçirilməsində,  heyvandarlığın  inkişafına  dair  dövlət  tərə-
findən qarşıya qoyulan mürəkkəb qərarları həll etməyə layiq olan 
baytar həkimlərinin, zootexniklərin və əczaçıların, ixtioloqların və 
bioloqların ümumi bioloji hazırlığında əsas yer tutur. 
Hər bir baytar həkimi, zootexnik və əczaçı orqanizmdə gedən 
fizioloji prosesləri dərindən bilməlidir. 

7 
Dahi  fizioloq  I.P.Pavlov  demişdir:  «Аlimlər  üçün  geniş  im-
kanlar açılmışdır. Həm gənclər, həm də bizim üçün şərəf məsələsi 
vətənin elmdən gözlədiyi böyük ümidləri doğrultmaqdır». 
Fiziologiyanı  öyrənərkən  eyni  zamanda  tələbələrin  dialektik-
materialist  dünya  görüşləri  də  formalaşır.  Onlar  heyvan  orqaniz-
minin  orqan  və  sistemlərinin  funksiyalarını,  fizioloji  proseslərin 
sinir-humoral tənzimi mexanizmini öyrənirlər. Heyvan orqanizmi-
nin  dəyişkən  saxlanma,  yemləmə  şəraitinə,  mikroiqlimə  uyğun-
laşması (adaptasiyası), heyvanların davranışı (etologiya), haqqın-
da nəzəri biliklər alırlar. 
Canlı orqanizm özü-özünü qurma və özü-özünü qoruma xas-
səsinə malik olan bir sistemdir. Bu sistem özü-özünə nizamlanma 
prinsipi  üzrə  orqanizmdə  homeostaz  və  adapatasiya  adlanan  ən 
optimal və ən davamlı hal yaradır. 
Homeostaz - orqanizmin daxili mühitinin, kimyəvi tərkibinin 
və fiziki-kimyəvi xassələrinin sabitliyidir. 
Beləliklə,  orqanizmin  fizioloji  göstəriciləri  (bədən  tempera-
turu, qan təzyiqi, qanın osmotik təzyiqi, pH-ı və s.) yaşayış şərai-
tinin dəyişməsinə baxmayaraq fizioloji sərhəddə sabit saxlanır. 
Özü-özünə  nizamlanma  prosesləri-  toxuma  və  orqanların 
qarşılıqlı birgə fəaliyyətləri, orqanizmin xarici mühitə adaptasiyası 
sinir-humoral sistemlərlə tənzimlənir. Humoral nizamlanmanı əsa-
sən hormanlar və maddələr mübadiləsinin məhsulları təmin edir. 
Sinir  sisteminin  fəaliyyəti  şərtsiz  və  şərti  reflekslərlə  icra 
olunur.  Оna  görə  də  heyvan  orqanizmində  baş  verən  reflektor 
reaksiyalar, mürəkkəb reflektor reaksiyalardır. 
Оrqanizmdə  həzm,  ürək-damar,  tənəffüs,  endokrin  və  s. 
sistemlərin fəaliyyətləri əks əlaqə prinsipləri üzrə nizamlanır. 
Tələbələr  hər-hansı  bir  sistemin  fəaliyyətini  öyrənərkən 
həmin  sistemin  fəaliyyətinin  orqanizmin  tələbatına  uyğun  olaraq 
necə  nizamlanmasını,  istiqamət  almalarını,  dəyişməsini  və  necə 
normaya  qayıtmasını  aydınlaşdırmalıdırlar.  Məsələn,  ürək-damar 
və tənəffüs sisteminə xarici mühitin müxtəlif temperaturu, nəmliyi 
və orqanizmin stress halı necə təsir göstərir. 

8 
Fiziologiya - fundamental elmi fənn olmaqla ali zoobaytarlıq 
təhsilinin nəzəri və ekspremental bazasını təşkil edir.  Burada qan 
dövranın,  tənəffüs  prosesinin  nizamlanmasına,  bədən  temperatu-
runa, daxili sekresiya vəzilərinə, çoxalmaya, südün əmələ gəlmə-
sinə  və  xaric  olunmasına,  orqanizmin  qidalanmasına  əsas  yer 
verilir.  
Heyvanların  fizilogiyasını  öyrənərkən  aşağıda  qeyd  olunmuş 
ədəbiyyatlardan dа istifadə etməyinizi məsləhət bilirik:  
1.Əliyev  A.I.-  Kənd  təsərrüfatı  heyvanlarının  fiziologiyası. 
Bakı, 2008. 
2. Cəfərov F.I. - Insan fizilogiyası. Bakı, 2001 
3.Rəhimzadə  X.I.,  Əliyev  A.I.,  Rzayev  R.I.  -  Heyvanların 
fiziologiyasından  laborator  təcrübə  məşğələlərinə  aid  metodik 
göstəriş. Bakı, 1990. 
4.Eyvazova  X.S.,  Tahirova  A.C.-Kənd  təsərrüfatı  heyvanla-
rının anatomiyası və fiziologiyası. Bakı, 1986 
5.Əliyev  Ə.H.  –  Azərbaycanda  fiziologiya  elminin  inkişaf 
tarixi. Bakı, 1999 
6. Quliyev Z.M. - Azərbaycanda əmtəə balıqçılığı. Bakı, 2006 
7.Голиков  А.Н.-Физиология  сельскохозяйственных  жи-
вотных. Москва, 1990. 
8.Георгиевский В.И. - Физиология сельскохозяйственных 
животных. Москва, 1990. 
9.Битюков  И.Р.,  Лысов  В.Ф.,  Сафаров  Н.А.-  Практикум 
по  физиологии    сельскохозяйственных  животных.  Москва, 
1990.  
10. Иванов А.А. – Физиология рыб. Москва, 2003.  
11.Современный 
курс 
классической 
физиологии. 
Избранные  лекции  под.ред.  Ю.В.Наточина  и  В.А.Ткачука, 
Москва, 2007.  
 

9 
MƏġĞƏLƏLƏRIN APARILMA PLANI 
 
1.Laborator-təcrübə  məşğələlərinin  aparılmasına  və  tələbələ-
rin ona hazırlaşmasına aid ümumi göstəriş. 
2.  Laborator-təcrübə  məşğələlərində  tələbələri  təhlükəsizlik 
və əmək mühafizəsi texnikasi ilə tanış etmək. 
3.  Tələbələri  laborator-təcrübə  məşğələlərində  istifadə  edilən 
cihazlar  və  alətlərlə  tanış  etmək.  Onları  təcrübəyə  hazırlamaq  və 
normal hala salmaq. 
4.  Tələbələri  təcrübə  heyvanlarını  (qurbağa,  dovşan,  it  və  s.) 
təsbit etmək üsulu ilə tanış etmək. 
5.  Tələbələr  fiziologiyanın  əsas  tədqiqat  üsulları  ilə  (iti  və 
xroniki  təcrübələr, mühşahidə, qrafiki  qeyd üsulu, üzvlərin təcrid 
olunması,  çıxarılması,  köçürülməsi,  denervasiyası,  liqatura  və 
kateter  salmaq,  perfuziya  etmək  və  fistula  qoymaq,  bioloji 
cərəyanın qeydi, şərti reflekslər üsulu və s.) tanış edilməlidir. 
Tələbələri  fizioloji  proseslərin  öyrənilməsində  istifadə  edilən 
üsullar  ilə  tanış  etdikdə,  həmin  üsulların  bir  neçəsini  nümayiş 
etdirmək lazımdır: 
1. Sinir-əzələ preparatı hazırlamaq; 
2.Orqanların  təcrid  edilməsi  üsulu.  Qurbağanın  ürəyini 
bədəndən  ayırıb  içərisində  Rinker  məhlulu  olan  saat  şüşəsinə 
qoyub  onun  işləməsini  müşahidə  etmək  və  ya  Ştrauba  üsulu  ilə 
təcrid edilmiş ürəyin işinin yazısını almaq; 
3.  Qıcıqlama  və  denervasiya  üsulu.  Qurbağanın  pəncəsini 
normada  və  onun  oturaq  sinirini  kəsəndən  sonra  1%-li  sulfat 
turşusuna salmaq və ona qarşı alınan reaksiyanı müşahidə etmək; 
4. Qurbağada kapillyar qan dövranını müşahidə etmək (pəncə, 
dil); 
5.Sinir  lifinin  və  əzələ  toxumasının  xassələrinin  nümayiş 
etdirilməsi; 
6.Fiziolgiyanın  başqa  üsulları  ilə  tələbələri  tanış  etdikdə 
müvafiq filmlər və cədvəllər nümayiş etdirilməlidir. 
 

10 
MÖVZU: CANLI TOXUMANIN ƏSAS XASSƏLƏRI.  
FIZIOLOJI FUNKSIYALARIN SINIR-HUMORAL 
TƏNZIMI 
 
Canlı  toxumanın  müxtəlif  qıcıq  faktorlarının  təsirinə  qarşı 
oyanma  xassəsi  vardır.  Canlı  toxumanın  sakit  haldan  göz  ilə 
görünən  fəaliyyət  halına  keçməsinə  oyanma  deyilir.  Məsələn, 
əzələ  toxuması  oyandıqda  yığılır,  vəzi  toxuması  oyandıqda  şirə 
ifraz  edir.  Fizioloji  təcrübələrdə  ən  çox  fiziki  və  kimyəvi 
qıcıqlardan istifadə edilir. 
Məşğələyə hazırlaşmaq üçün suallar: 
1. Qıcıqların növləri; 
2. Oyanma nəyə deyilir? 
3.Fizioloji  funksiyaların  sinir  tənzimi:  refleks  və  refleks 
qövsü haqqında anlayış; 
4. Fizioloji funksiyaların humoral tənzimi; 
5.Ləngimə  nəyə  deyilir?  Fizioloji  proseslərin  koordinasiya-
sında ləngimənin rolu; 
6. Homeostaz haqqında anlayış; 
7. Fizioloji proseslərin öyrənilməsində istifadə edilən üsullar; 
8. Sinir lifinin xassələri; 
9. Əzələ toxumasının xassələri;  
10. Əzələnin yığılması və onun növləri;  
11. Parabioz və onun mərhələləri;  
12. Əzələnin yığılmasının mexanizmi. 
 
 
Laboratoriya iĢi 1.  
Müxtəlif növ qıcıqların təsirinə qarĢı sinir-əzələ 
preparatının reaksiyası. 
Sinir  və  əzələ  toxumasının  bir  sıra  xassələri  vardır.  Həmin 
xassələri  öyrənmək  üçün  sinir-əzələ  preparatından  istifadə  edilir. 
Sinir və əzələ toxumasının oyanma, yığılma, oyanmanı nəql etmə 
və sair xassələri vardır. 

11 
ĠĢ  üçün  lazımdır:  qurbağa,  elektrostimulyator  və  ya  induk-
sion  cihaz,  natrium-xlor  kristalı,  soyuqqanlılаr  üçün  Ringer 
məhlulu, petri fincanı, toxumaları aralamaq üçün alətlər. 
ĠĢin  gediĢi:  Qurbağanın  arxa  pəncəsindən  və  oturaq  sini-
rindən ibarət iki sinir pəncəsi (fizioloji reoskop) hazırlanır. 
1.
 
Sinir  induksion  cihazın  elektrodu  üzərinə  qoyulur  və  tək-
tək induksion cərayan impulsları ilə qıcıqlanır; 
2.
 
Sinir anatomik pinsetlə sıxılır; 
3.
 
Sinirin  üzərinə  natrium-xlor  kristalı  qoyulur.  Hər  bir 
qıcıqlanmadan sonra pəncənin reaksiyası müşahidə edilir. 
Sonra  digər  reoskop  pəncə  üzərində  yuxarıda  izah  edilən 
ardıcıllıqla  təcrübə  aparılır,  lakin  bu  dəfə  sinir  deyil,  əzələ 
qıcıqlanmalıdır.  Təcrübədən  alınan  reaksiyalar  təhlil  edilib 
onlardan  nəticə  çıxarılır.  Canlı  toxumaların  quruluşu  müxtəlif 
olduğu üçün, onların qıcığa cavab reaksiyaları da müxtəlifdir. 
Müasir fiziologiya belə hesab edir ki, sinir və əzələ toxuması 
əsas  üç  vəziyyətdə  ola  bilər:  1)  Fizioloji  sakit  hal;  2)  Oyanma; 
3)Tormozlanma  (ləngimə).  Bir  vəziyyət  digərinə  çox  tez  keçir. 
Fizioloji sakit halda toxuma və orqanda onun fəaliyyətinə aid heç 
bir  əlamət  görünmür.  Oyanma  canlı  toxumanın  fəaliyyətdə 
olmasıdır. 
 
 
Laboratoriya iĢi 2.  
Onurğa beyin refleksləri. 
Onurğa  beyn  onurğa  kanalında  yerləşir  və  onun  reflektor  və 
keçirici  funksiyaları  vardır.  Reseptorların  qıcıqlanmasına  qarşı 
orqanizmin  mərkəzi  sinir  sisteminin  iştiraki  ilə  verdiyi  cavab 
reaksiyasına refleks deyilir. Mərkəzi sinir sisteminin əsas fəaliyyət 
forması refleksdir. Reflekslər 2 növ olur: 
1. Şərtsİz reflekslər - anadan gəlmə. 
2. Şərti reflekslər - həyatda qazanılan.  
Refleksin  alınması  üçün  refleks  qövsünün  hissələri  bütöv 
olmalıdır. 

12 
ĠĢ  üçün  lazımdır:  ştativ,  tıxac,  sancaq,  sıxıcı,  1%-li  sulfat 
turşusu  məhlulu  olan  stəkan,  su  olan  stəkan,  toxuma  aralayan 
alətlər, qurbağa, süzgəc kağızı. 
ĠĢin gediĢi. Qurbağa dəsmala bükülür. Baş beyin kəsilib atılır 
(bunun  üçün  qayçının  bir  tiyəsi  köndələninə  qurbağanın  ağzına, 
ikincisi  isə  iki  gözün  arxasına  salınaraq  üst  çənə  kəsilib  atılır) 
onurğa beyin isə saxlanılır. Belə qurbağaya    s p i n a l   q u r b a- 
ğ a deyilir. 
Spinal  qurbağa  alt  çənəsindən  tıxaca  sancılmaqla  ştativdən 
asılır.  Qurbağa  2-3  dəqiqədən  sonra  sakitləşir  və  bundan  sonra 
onun üzərində təcrübə aparılır. 
Qurbağanın  arxa  ərtafında  baldırın  və  ya  pəncənin  dərisi 
üzərinə  1%-li  sulfat  turşusu  məhlulu  ilə  islanmış  süzgəc  kağızı 
yapışdırılır. Qurbağanın verilən qıcığa reaksiyası müşahidə edilir. 
Qıcığa cavab alandan sonra pəncə su olan stəkana salınıb yuyulur. 
Nəticə dəftərə qeyd olunur. 
 
 
Laboratoriya iĢi 3.  
Onurğa beyin refleksinin ləngiməsi. 
ĠĢ  üçün  lazımdır:  sıxıcı  və  tıxac  ilə  birlikdə  ştativ,  süzgəc 
kağızı,  0,5%-li  sulfat  turşusu  məhlulu  olan  stəkan,  qalın  sap, 
toxuma aralayan alətlər, qurbağa. 
ĠĢin gediĢi: Spinal qurbağa alt çənəsindən tıxaca sancılmaqla 
ştativdən asılır. Arxa ətrafının birinin dərisi üzərinə 0,5%-li sulfat 
turşusu ilə islanmış süzgəc kağızı qoyulur və refleksin vaxtı təyin 
edilir. 
Sonra o biri ətraf diz nahiyədən qalın sapla möhkəm bağlanır. 
Bu sıxılmadan baş verən hərəkət sakitləşdikdən sonra yenə birinci 
ətrafın pəncəsini yenidən qıcıqlandırıb refleks vaxtı yenidən təyin 
edilir. 
Axırda təcrübədən nəticə çıxarılır. 
 

13 
Laboratoriya iĢi 4.  
Ürək fəaliyyətinin humoral tənzimi. 
Müxtəlif  humoral  faktorların  təsiri  altında  ürəyin  işi  də 
dəyişir. Ürəyin işinin humoral tənzimi qana və limfaya daxil olan 
kimyəvi, bioloji aktiv maddələrlə təmin olunur. H u m o r - maye 
deməkdir.  Ürək  fəaliyyətinə  təsir  göstərən  maddələr  iki  qrupa 
ayrılır:  1)  Ürək  fəaliyyətini  qüvvətləndirən  maddələr  (adrenalin, 
tiroksin,  simpatin,  Ca-ionlari  -  CaCl
2
  və  s.);  2)  Ürək  fəaliyyətini 
zəiflədən maddələr (asetilxolin, K-ionlari - KCl və s.). 
Ürəyin işi 3 tarazdan ibarətdir: 
1.
 
 Qulaqcıqların yığılması. 
2.
 
 Mədəciklərin yığılması. 
3.
 
 Qulaqcıqların və mədəciklərin eyni vaxtda boşalması. 
ĠĢ  üçün  lazımdır:  2  saat  şüşəsi,  mantar  lövhə,  sancaq, 
soyuqqanlılar  üçün  Ringer  məhlulu,  adrenalin  məhlulu  (1:1000), 
asetilxolin  məhlulu  (1:1000),  1%-li  KCl  məhlulu,  üç  ədəd  göz 
pipeti, toxuma aralayan alətlər, qurbağa. 
ĠĢin  gediĢi.  Qurbağa  tənzifə  bükülür  və  üst  çənəsi  gözlərin 
arxasından  qayçı  ilə  köndələninə  kəsilir.  Onurğa  beyin  kanalına 
iynə  salınaraq  onurğa  beyin  pozulur.  Qurbağa  arxası  üstə  mantar 
lövhə  üzərinə  təsbit  olunur,  döş  və  qarın  boşluğu  açılır:  ürəyin 
üzəri açılaraq kəsilib götürülür. 
Ürək  saat  şüşəsinə  qoyulub,  üzərinə  Ringer  məhlulu  tökülür 
və  bir  dəqiqədə  ürək  vurğularının  miqdarı  sayılır.  Sonra  Ringer 
məhluluna  1-2  damcı  (1:1000)  adrenalin  əlavə  edilir,  yenə  ürək 
vurğuları bir dəqiqə müddətində sayılır. 
Ürək başqa saat şüşəsinə keçilir, Ringer məhlulu ilə yuyulur, 
vurğuların  miqdarı  bir  dəqiqədə  sayılır.  Ringer  məhluluna  1-2 
damcı  (1:1000)  asetilxolin  və  ya  1%-li  KCl  əlavə  edib  ürək 
vurğuları yenidən sayılır. Nəticə qeyd olunur. 
 
 
 
 
 

14 
QAN SISTEMI 
 
Qan  sisteminə  damarlarda  dövran  edən  qan  (periferik  qan), 
qan  əmələ  gətirən  orqanlar,  qan  hüceyrələrinin  parçalandığı  or-
qanlar  və  qan  sistemini  tənzim  edən  neyro-humoral  aparat 
daxildir.  
 
 
 
 
MÖVZU: QANIN TƏRKIBI 
 
Qanın  analizi  diaqnostikanın  əsas  bölmələrindən  biridir. 
Qanın analizi üç istiqamətdə aparılır: 
1. Bakterioloji və seroloji; 
2. Biokimyəvi; 
3. Morfoloji; 
Atdan,  inəkdən,  camışdan,  qoyundan,  maraldan  az  miqdar 
qan qulaqdan, çox miqdar qan isə vidaci venadan alınır. 
Qan,  limfa  və  toxuma  mayesi  ilə  birlikdə  orqanizmin  daxili 
mühitini  təşkil  edir.  Qan  plazma  və  formalı  elementlərdən  (erit-
rositlər, leykositlər, trombositlər) ibarətdir (şəkil 1).  
Cədvəl 1.  
Qаnın tərkibi və xаssələri 
Qаnın  tərkibi  (оrtа 
hеsаblа) 
Qаrаmаl 
Аt 
Qоyun 
Dоnuz 
Tоyuq 
Zülаl, q% 
7,5 
7,0 
6,5 
7,35 
4,8 
Şəkər, mq% 
55,0 
75,0 
60,0 
50,0 
120,0 
Xоlеstеrin, mq% 
110,0 
77,0 
100,0 
85,0 
120,0 
Duzlаr, mq% Nа 
333,0 
320,0 
325,0 
335,0 
375,0 
K 
19,0 
18,0 
19,0 
20,0 
22,0 
Cа 
11,0 
12,0 
11,5 
12,0 
20,0 
Mg 
3,5 
2,5 
2,5 
3,0 
2,3 
P 
11,0 
12,5 
11,5 
10,0 
33,0 
 
 

15 
İnək  qanının  plazmasında  8%-ə  qədər  zülal  (albumin,  qlo-
bulin,  fibrinogen)  olur.  Qlükoza  40-60  mq%,  yağ  0,15%,  duz 
0,9%,  həmçinin  hormonlar,  vitaminlər,  fermentlər  və  antitellər 
olur.  Qanın  plаzmаsının  90-92%-i  su,  8-10%-i  quru  maddədir 
(cədvəl  1).  Qanı  müayinə  etməklə  müxtəlif  xəstəliklərə  diaqnoz 
qoyulur. 
Məşğələni aparmaq üçün suallar: 
1. Qanın orqanizm üçün əhəmiyyəti; 
2. Qanın tərkibi və funksiyaları; 
3. Qanın formalı elementləri, onların miqdarı və funksiyaları; 
4. Faqositoz haqqında anlayış; 
5. Depo qanı və onun əhəmiyyəti; 
6. Qanın miqdarı və onun təyini üsulları; 
7. Qan plazması, zərdabı və onların bir-birindən fərqi; 
8. Qanın plazmasının tərkibi. 
 
 
Şəkil 1. Qаnın tərkibi və xаssələri 
 

16 

Kataloq: books rax
books rax -> Psixologiya
books rax -> Fİruddin cəFƏrov hasil fəTƏLİyev
books rax -> Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirinin 23 may 2012-ci il tarixli
books rax -> Ə.Ə. NƏBĐyev, E.Ə. Moslemzadeh
books rax -> QƏRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov
books rax -> AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi məRKƏZİ elmi Kİtabxana
books rax -> AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan müƏLLİMLƏR İnstitutu
books rax -> Fərid Hüseyn 300-dən sonrakı azərbaycanlılar